فیقهی ئاسان: پهرتووكی نوێژ: ده‌روازه‌ی حه‌وته‌م: له باره‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵه‌وه
الفقه الميسر:كتاب الصلاة: الباب السابع: في صلاة الجماعة
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
له باره‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵه‌وه
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌ته‌كانی نوێژ، دێینه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوا له باره‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، ئه‌م ووتاره‌تان پێشكه‌ش ده‌كه‌ین، كه حه‌وت بابه‌تی له‌خۆ گرتووه: بابه‌تی یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ وحوكمه‌كه‌ی، بابه‌تی دووه‌م: ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك چووه ناو مزگه‌وت ونوێژی خۆی كرد، ئایا واجبه له‌سه‌ری ئه‌و نوێژه‌ی كه ئه‌نجامیداوه به كۆمه‌ڵ بیكاته‌وه، بابه‌تی سێهه‌م: كه‌مترین ژماره كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵی پێ گرێده‌درێت، بابه‌تی چواره‌م: به‌چی شتێك فریای نوێژی به‌كۆمه‌ڵ ده‌كه‌ویت، بابه‌تی پێنجه‌م: كێن ئه‌وانه‌ی بیانوی شه‌رعیان هه‌یه له نه‌كردنی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، بابه‌تی شه‌شه‌م: دووباره كردنه‌وه‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له یه‌ك مزگه‌وتدا، بابه‌تی حه‌وته‌م: حوكمی نوێژ كاتێك قامه‌ت كرا بۆ نوێژێكی فه‌رز.
بابه‌تی یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ وحوكمه‌كه‌ی.
1-فه‌زڵی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ: ئه‌نجامدانی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له مزگه‌وته‌كاندا یه‌كێكه له شه‌عائیره گه‌وره‌كانی ئیسلام، وه موسڵمانانیش هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌نجامدانی هه‌ر پێنج نوێژه‌كه به كۆمه‌ڵ له مزگه‌وتدا له گه‌وره‌ترین طاعه‌ته‌كانه، بێگومان خوای گه‌وره كۆڕ وكۆبونه‌وه‌ی موسڵمانانی له‌چه‌ند كاتێكدا بۆ بڕیار داون، له‌وانه‌ش: له‌كاتی پێنج نوێژه فه‌رزه‌كان، و نوێژی هه‌ینی، ونوێژی جه‌ژنه‌كان، ونوێژی خۆر گیران ومانگ گیراندا، گه‌وره‌ترین كۆبونه‌وه‌ش كۆبونه‌وه‌ی ڕۆژی عه‌ره‌فه‌یه، كه ئاماژه‌یه بۆ یه‌كێتی و یه‌كگرتووی ئومه‌تی ئیسلامی له بیروباوه‌ڕ وپه‌رستن وته‌واوی شه‌عیره‌كانی ئیسلامدا، ئه‌م كۆڕ وكۆبونه‌وه گه‌ورانه‌ش بۆ به‌رژه‌وه‌ندی موسڵمانان خوای گه‌وره بڕیاری له‌سه‌رداوه، چونكه به‌هۆیانه‌وه په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوانیان گه‌رم وگوڕتر ده‌بێت، وله‌حاڵ وگوزه‌رانی یه‌كتر ده‌پرسن، وغه‌یر ئه‌مانه‌ش كه گرنگن بۆ ئومه‌تی ئیسلامی به‌گه‌ل و نه‌ته‌وه وهۆزه جیاوازه‌كانیه‌وه، وه‌ك خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی:ﱡﭐ ﱥ ﱦ ﱧ ﱨ ﱩ ﱪ ﱫ ﱬ ﱭ ﱮ ﱯﱰ ﱱ ﱲ ﱳ ﱴ ﱵﱶﱠ([1]), واتا: ئەی خەڵکینە! ئێمە ئێوەمان لە نێرو مێیەك درووست کردووە، واتە لە باوك و دایکێك، وە کردومانن بە چەند هۆزو عەشیرەت و قەومێکەوە، تا بە برایەتی و خۆشەویستییەوە لەگەڵ یەکتریدا مامەڵە بکەن و جیاوازیی ڕەنگ و زمان و جێگاو ووڵاتتان نابێت ببێتە هۆی ڕق لێ بوونەوەو دوژمنایەتیی لە نێوانتاندا... بێگومان باشترین کەستان لەلای خوا ئەو کەسەتانە کە لە هەمووتان پارێزکارترو لە خوا ترس تر بێت و کاری چاکە بکات و خۆی لە هەموو قسەو کردەوەیەکی خراپ بپارێزێت.
پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) هانی موسڵمانانی داوه له‌سه‌ر نوێژی كۆمه‌ڵ، و فه‌زڵ و گه‌وره‌ی پاداشته‌كه‌ی بۆ ڕوون كردونه‌ته‌وه، هه‌روه‌ك فه‌رموویه‌تی: } صلاة الجماعة أفضل من صلاة الفذ – يعني الفرد – بسبع وعشرين درجة { ([2]), واتا: نوێژی كۆمه‌ڵ باشتر وخێری زیاتره له نوێژی تاك به بیست وحه‌وت جاران.
هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی: } صَلَاةُ الرَّجُلِ فِي الْجَمَاعَةِ تُضَعَّفُ عَلَى صَلَاتِهِ فِي بَيْتِهِ وَفِي سُوقِهِ خَمْسًا وَعِشْرِينَ ضِعْفًا وَذَلِكَ أَنَّهُ إِذَا تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَى الْمَسْجِدِ لَا يُخْرِجُهُ إِلَّا الصَّلَاةُ لَمْ يَخْطُ خَطْوَةً إِلَّا رُفِعَتْ لَهُ بِهَا دَرَجَةٌ وَحُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِيئَةٌ فَإِذَا صَلَّى لَمْ تَزَلْ الْمَلَائِكَةُ تُصَلِّي عَلَيْهِ مَا دَامَ فِي مُصَلَّاهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِ اللَّهُمَّ ارْحَمْهُ .. { ([3]).
واتا: نوێژی به‌كۆمه‌ڵێ كه‌سێك خێری زیاتره له‌و نوێژه‌ی كه له ماڵه‌وه یان له بازاڕه‌كه‌ی ده‌یكات به بیست وپێنج جار زیاتر، ئه‌ویش به‌وه‌ی ده‌ست نوێژێكی جوان وڕێك وپێك بگرێت وپاشان بڕوات بۆ مزگه‌وت، چوونه ده‌ره‌وه‌یشی ته‌نها بۆ نوێژ بێت، هه‌ر هه‌نگاوێكی كه ده‌ینێت پله‌یه‌ك به‌رزی ده‌كاته‌وه و گوناهو تاوانێكیشی لێ ده‌سڕێته‌وه، جا كاتێك نوێژه‌كه‌ی كرد به‌رده‌وام فریشته‌كان داوای لێخۆش بوونی بۆ ده‌كه‌ن مادامێك له‌جێگای نوێژه‌كه‌ی مابێته‌وه، ده‌ڵێن: ئه‌ی خوای گه‌وره له‌گوناهی خۆشبه و ڕه‌حمی پێ بكه.
2-حوكمی نوێژی كۆمه‌ڵ: ئه‌نجامدانی پێنج نوێژه فه‌رزه‌كه واجبه، قورئان و سوننه‌تیش به‌لگه‌ن لــه‌سـه‌ر ئـه‌مـه، خـوای گـه‌وره فـه‌رمـوویـه‌تـی: ﱡﭐ ﱁ ﱂ ﱃ ﱄ ﱅ ﱆ ﱇ ﱈ ﱉ ﱊ ﱠ ([4]), واتا: ڕووی ئه‌م فه‌رمایشته پیرۆزه له پێغه‌مبه‌ری ئازیزه (صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت: ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ له‌شکردا بوویت و پێش نوێژیت بۆ کردن، ئه‌وه با ده‌سته‌یه‌کیان نوێژت له‌گه‌ڵدا دابه‌ستن بێ ئه‌وه‌ی چه‌که‌کانیان له خۆیان بکه‌نه‌وه.
جا كاتێك خوای گه‌وره له جه‌نگدا فه‌رمانی كردبێت به‌وه‌ی كه نوێژه‌كان به‌كۆمه‌ڵ ئه‌نجام بدرێن، به‌ئه‌ولاتر له غه‌یری جه‌نگدا ده‌بێت به‌كۆمه‌ڵ ئه‌نجام بدرێن، چونكه هه‌موو فه‌رمانێك له قورئاندا بۆ واجبێتیه مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یه‌ك له مانای واجبێتی لایبدات بۆ مانایه‌كی تر، دیاره ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ش بوونی نیه.
له سوننه‌تیشدا: ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) گێڕاویه‌تیه‌وه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر واجبێتی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، وه‌ك ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } أَثْقَلَ صَلَاةٍ عَلَى الْمُنَافِقِينَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ وَصَلَاةُ الْفَجْرِ، وَلَوْ يَعْلَمُونَ مَا فِيهِمَا لَأَتَوْهُمَا وَلَوْ حَبْوًا وَلَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ آمُرَ بِالصَّلَاةِ فَتُقَامَ ثُـمَّ آمـُرَ رَجُـلًا فَيُصَـلِّيَ بِـالنَّـاسِ ثُـمَّ أَنْطَـلِقَ مَعِي بِرِجَالٍ مَعَهُمْ حُزَمٌ مِنْ حَطَبٍ إِلَى قَوْمٍ لَا يَشْهَدُونَ الصَّلَاةَ فَأُحَرِّقَ عَلَيْهِمْ بُيُوتَهُمْ بِالنَّارِ { ([5]), واتا: قورسترین نوێژ له‌سه‌ر دوو ڕووه‌كان نوێژی عیشا ونوێژی به‌یانیه، جا ئه‌گه‌ر ئه‌وانه بیانزانیایه ئه‌و دوو نوێژه چه‌ندێك خێر وفه‌زڵیان گه‌وره‌یه، هه‌ر به گاوه‌ڵكێ ده‌هاتن بۆی، وام نیاز كرد كه فه‌رمان بكه‌م به نوێژكردن و قامه‌ت بكرێت و پاشان فه‌رمان بكه‌م به‌كه‌سێك نوێژ بۆ خه‌ڵكی بكات، دواتر خۆم له‌گه‌ڵ چه‌ند پیاوێكدا چه‌ند كۆڵه دارێك ببه‌م بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ئاماده‌ی نوێژی كۆمه‌ڵ نابن، بڕۆم ماڵه‌كانیان به ئاگر به‌سه‌ردا بسوتێنم.
بێگومان ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر واجبیه‌تی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) یه‌كه‌م: وه‌صفی ئه‌و كه‌سانه‌ی به دوو ڕوو كردووه كه ئاماده‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ نابن، دیاره ئه‌گه‌ر نوێژی به‌كۆمه‌ڵ سوننه‌ت بوایه به دوو ڕوویی نه‌ده‌ژمێررا، بۆیه ئه‌مه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان واجبێكیان واز لێهێناوه، دووه‌م: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) نیازی كرد به سزای ئه‌و كه‌سانه بدات كه ئاماده‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ نابن، دیاره سزادانیش بۆ نه‌كردنی واجبه نه‌ك سوننه‌ت، ئه‌وه‌یشی ڕێگر بوو له‌وه‌ی به ئاگر سزایان بدات، ئه‌وه‌بووه جگه له‌خوای گه‌وره دروست نیه كه‌س به ئاگر سزای كه‌س نادات، وه ووتراویشه: ئه‌وه‌ی ڕێگر بووه له‌و سزایه ئه‌وه بوو ئه‌و ماڵانه كه‌سانێكی وه‌ك ئافره‌تان و مناڵانی تێدا بووه كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵیان له‌سه‌ر واجب نیه.
یه‌كێكی تر له‌و به‌ڵگانه‌ی كه واجبێتی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ ده‌سه‌لمێنێت: ئه‌و پیاوه كوێر و نابینا بوو كه كه‌سێكی نه‌بوو ده‌ستی بگرێت و بیبات بۆ مزگه‌وت، داوای كرد كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) مۆڵه‌تی بدات كه له‌ماڵه‌وه نوێژه‌كه‌ی بكات، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێی فه‌رموو: ئایا گوێبیستی بانگ ده‌بیت؟ ئه‌ویش ووتی: به‌ڵێ، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی: ده‌بێت وه‌ڵامی بانگه‌كه بده‌یته‌وه، من ڕوخصه‌تێك نابینم بۆ تۆ ([6]).
وه هه‌روه‌ها له فه‌رمووده‌یه‌كی تریشدا فه‌رموویه‌تی: } من سمع النداء فلم يجب, فلا صلاة له إلا من عذر { ([7]), واتا: هه‌ر كه‌سێك گوێی له بانگ بوو، وه وه‌ڵامی بانگی نه‌دایه‌وه به‌وه‌ی نه‌هات بۆ نوێژه‌كه‌ی، ئه‌وا نوێژه‌كه‌ی دروست نیه، مه‌گه‌ر بیانویه‌كی شه‌رعی هه‌بێت.
هه‌روه‌ها عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعودیش ( خوای لێ ڕازی بێت ) وتوویه‌تی: } لقد رأيتنا وما يتخلف عنها إلا منافق معلوم النفاق { ([8]), واتا: ئێمه كاتی خۆی وامان ده‌بینی هیچ كه‌سێك له نوێژی به‌كۆمه‌ڵ دوا ناكه‌وێت كه‌سێكی دوو ڕوویی ئاشكرا و ڕوون نه‌بێت.
بێگومان نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له‌سه‌ر پیاوان واجبه، وه له‌سه‌ر ئافره‌تان و مناڵانی ناباڵغ واجب نیه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌باره‌ی ئافره‌تانه‌وه فه‌رموویه‌تی: } وبيوتهن خير لهن { ([9]), واتا: ماڵه‌كانیان باشتر و خێرترن بۆیان كه نوێژی تێدا بكه‌ن، به‌ڵام هیچ ڕێگریه‌ك نیه له‌وه‌ی ئافره‌تان ئاماده‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ ببن له مزگه‌وتدا، به‌و مه‌رجه‌ی خۆیان داپۆشن و داوێنی خۆیان بپارێزن دوور بن له فیتنه وخراپه، وه به مۆله‌تی پیاوه‌كانیان بێت، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له مزگه‌وتدا له‌سه‌ر ڕای دروست له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه واجبه كه نوێژیان له‌سه‌ر فه‌رزه.
بۆیه هه‌ركه‌سێك به بیانوویه‌كی شه‌رعی وازی له نوێژی به‌كۆمه‌ڵ هێنا وبه ته‌نها نوێژه‌كه‌ی ئه‌نجامدا، نوێژه‌كه‌ی دروسته، به‌ڵام به وازهێنان له واجبێك گوناهبار ده‌بێت.
بابه‌تی دووه‌م: ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك چووه ناو مزگه‌وت ونوێژی خۆی كرد، ئایا واجبه له‌سه‌ری ئه‌و نوێژه‌ی كه ئه‌نجامیداوه به كۆمه‌ڵ بیكاته‌وه.
دووباره كردنه‌وه‌ی نوێژ به‌كۆمه‌ڵ واجب نیه له‌سه‌ری، به‌ڵكو سوننه‌ته بۆی، نوێژی یه‌كه‌مجار فه‌رز بووه له‌سه‌ری، و دووباره‌كردنه‌وه‌شی به كۆمه‌ڵ سوننه‌ت بووه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو ذه‌ر ( خوای لێ ڕازی بێت ) گێڕاویه‌تیه‌وه، وده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } كيف أنت إذا كان عليك أمراء يؤخرون الصلاة عن وقتها, أو يميتون الصلاة عن وقتها, قلت فما تأمرني؟ قال: صل الصلاة لوقتها, فإن أدركتها معهم فصل, فإنها لك نافلة { ([10]), واتا: ئایا تۆ چی ده‌كه‌یت كاتێك كه‌سانێك ده‌بن به كاربه‌ده‌ست وفه‌رمانبه‌رت كه نوێژه‌كانیان له‌كاتی خۆی دواده‌خه‌ن، یان نوێژه‌كانیان له‌كاتی خۆی ده‌مرێنن (مه‌به‌ست لێی دواخستنه)، ووتم: به‌چی فه‌رمانم پێده‌كه‌یت؟ فه‌رمووی: نوێژه‌كان له‌كاتی خۆیدا ئه‌نجام بده، جا كاتێك ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وانیشدا پێدا گه‌یشتیت ئه‌وا سوننه‌ته بۆ تۆ.
هه‌روه‌ها به‌و دوو پیاوه‌شی فه‌رموو كه له مزگه‌وت نوێژه‌كانیان نه‌كردبوو، } إذا صليتما في رحالكما, ثم أتيتما مسجد جماعة فصليا معهم, فإنها لكما نافلة { ([11]), واتا: ئه‌گه‌ر هاتوو له‌شوێن وجێگای خۆتان نوێژه‌كانتان كردبوو، وه پاشان هاتن بۆ مزگه‌وت نوێژی به‌كۆمه‌ڵی لێده‌كرا، ئه‌وا له‌گه‌ڵیان نوێژ بكه‌نه‌وه، ئه‌و نوێژه‌تان بۆ ئێوه سوننه‌ت ده‌بێت.
بابه‌تی سێهه‌م: كه‌مترین ژماره كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵی پێ گرێده‌درێت.
كه‌مترین ژماره كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵی پێ گرێ بدرێت به‌بێ جیاوازی دوو كه‌سه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی به مالیكی كوڕی حوه‌یرث،: } إذا حضرت الصلاة فأذنا, ثم أقيما, وليؤمكما أكبركما{ ([12]), واتا: ئه‌گه‌ر كاتی نوێژ هات – ودوو كه‌س بوون – ئه‌وا بانگ بده‌ن، و قامه‌ت بكه‌ن و نوێژه‌كه‌تان بكه‌ن، با گه‌وره‌ترینتان ببێت به ئیمام و پێش نوێژ بۆ ئه‌وی ترتان بكات.
بابه‌تی چواره‌م: به‌چی شتێك فریای نوێژی به‌كۆمه‌ڵ ده‌كه‌ویت.
ئه‌گه‌ر مرۆڤ به ڕكاتێك نوێژی به‌كۆمه‌ڵدا بگات ئه‌وا فریای ئه‌و نوێژه كه‌وتووه، وه هه‌ر كه‌سێك به‌بێ دوو دڵی بگات به كڕنوشی ڕكاتێك و ته‌واو لاشه و جه‌سته‌ی له جموجوڵ كه‌وت و به‌رده‌وام بوو له نویژه‌كه‌ی، ئه‌وا فریای ئه‌و ڕكاته كه‌وتووه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إِذَا جِئْتُمْ وَنَحْنُ سُجُودٌ فَاسْجُدُوا وَلا تَعُدُّوهَا شَيْئًا، وَمَنْ أَدْرَكَ رَكْعَةً فَقَدْ أَدْرَكَ الصَّلاةَ { ([13]), واتا: ئه‌گه‌ر هاتن بۆ نوێژ وئێمه له سوژده‌دا بووین، ئه‌وا ئێوه‌ش سوژده ببه‌ن، وه به هیچی مه‌ژمێرن، واتا به ڕكاتی دامه‌نێنن، وه هه‌ركه‌سێك بگات به‌ڕكاتێكدا ئه‌وا بێگومان گه‌یشتووه به نوێژه‌كه‌دا.
بابه‌تی پێنجه‌م: كێن ئه‌وانه‌ی بیانوی شه‌رعیان هه‌یه له نه‌كردنی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ.
مرۆڤی موسڵمان له‌م چه‌ند حاڵه‌ته‌ی خواره‌وه‌دا بیانوی شه‌رعی هه‌یه كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵ واز لێ بهێنێت، ئه‌وانیش بریتین له:-
1- كاتێك نه‌خۆش بێت، نه‌خۆشیه‌كی وا ئه‌گه‌ر بچێت بۆ نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له مزگه‌وت تووشی ناڕه‌حه‌تی ببێت، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی خوای گه‌وره فه‌رموویه‌تی: ﱡﭐ ﱠ ﱡ ﱢ ﱣ ﱤ ﱥ ﱦ ﱧ ﱨ ﱩ ﱪ ﱫﱬ ﱠ ([14]), واتا: نابیناو شه‌ل و نه‌خۆش، هیچ حه‌ره‌ج و گوناهێكیان له‌سه‌ر نییه له نه‌چوون بۆ جیهاد، دیاره ئایه‌ته‌كه وه‌ك زانایان ده‌ڵێن: ئه‌گه‌ر بێتۆ به‌ڵگه بێت له‌سه‌ر عوزری ئه‌و كه‌سانه بۆ نه‌كردنی جیهاد و تێكۆشان ئه‌وا به‌ڵگه‌شه له‌سه‌ر به عوزر دانانی بۆ ته‌واوی واجب و فه‌رزه‌كانی تر.
هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) خۆیشی كاتێك نه‌خۆش كه‌وت نه‌چوو بۆ مزگه‌وت، وه فه‌رمانی كرد كه ئه‌بو به‌كری صه‌دیق نوێژ بۆ موسڵمانان بكات ([15]) .
هه‌روه‌ها به به‌ڵگه‌ی ووته‌كه‌ی عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌سعود ( خوای لێ ڕازی بێت ) ووتبوی: } لقد رأيتنا وما يتخلف عنها إلا منافق قد علم نفاقه, أو مريض { ([16]), واتا: ئێمه كاتی خۆی وامان ده‌بینی هیچ كه‌سێك له نوێژی به‌كۆمه‌ڵ دوا ناكه‌وێت كه‌سێك نه‌بێت كه دوو ڕوویه‌كی زانرا بێت، یان كه‌سێكی نه‌خۆش بێت.
هه‌وره‌ها كه‌سێكیش ئه‌گه‌ر ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بێت نه‌خۆش بكه‌وێت ئه‌گه‌ر بچیت بۆ نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، چونكه ئه‌وه‌ش ده‌چێته چوار چێوه‌ی ئه‌و مانایه‌وه.
2- ئه‌گه‌ر كه‌سێك ته‌نگه‌تاو بێت به میز یان پیسایی، یان له‌كاتی نوێژی به‌كۆمه‌ڵداخواردن ئاماده‌بێت وئه‌ویش برسی بێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌ڕداران ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } لا صلاة بحضرة الطعام، ولا هو يدافع الأخبثين { ([17]), واتا: نوێژ دروست نیه كاتێك خواردن ئاماده‌بێت، یان كاتێك ته‌نگه‌تاو بێت به یه‌كێك له پیسیه‌كان.
3- كه‌سێك شتێكی وون بووبێت وئومێدی هه‌بێت بیدۆزێته‌وه، یان كه‌سێك بترسێت ماڵ وسامانه‌كه‌ی یان قوت وخواردنه‌كه‌ی تیابچێت، یان زیانی پێ بگات، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌باس ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } من سمع النداء فلم يمنعه من اتباعه عذر, قالوا: فما العذر يارسول الله؟ قال: خوف أو مرض, لم يقبل الله منه الصلاة التي صلى { ([18]), واتا: هه‌ركه‌سێك گوێی له بانگ بێت، هیچ شتێك ڕێگری نابێت له چوون بۆ نوێژ بیانویه‌كی شه‌رعی نه‌بێت، ووتیان: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌و بیانوانه چین؟ فه‌رمووی: ترس يان نه‌خۆشی، خوای گه‌وره ئه‌و نوێژه‌ی به‌و شێوه‌یه بكرێت گیرای ناكات.
هه‌روه‌ها هه‌موو كه‌سێك له گیان وماڵ وسامان وخێزان و مناڵی بترسێت كه تووشی زیانێك ببن، بیانوی شه‌رعی هه‌یه كه نه‌چێت بۆ نوێژی به‌كۆمه‌ڵ، چونكه ترس خۆی له‌خۆیدا بیانوویه‌كی شه‌رعیه بۆ نه‌كردنی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ.
4- تووشی زیان بوون به‌هۆی باران وقوڕ ولیته وبه‌فر وسه‌رما وسۆڵه‌وه، یان به‌هۆی ڕه‌شه‌بای زۆر سارد له شه‌وێكی تاریكدا، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عه‌بدوڵای كوڕی عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه، وده‌ڵێت: } كان رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) يأمر المؤذن, إذا كانت ليلة باردة ذات مطر, يقول: ألا صلوا في الرحال { ([19]) ، واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمانی كرد به بانگبێژه‌كه، كاتێك ئه‌گه‌ر شه‌وێكی ساردی باراناوی بوایه، ده‌یووت: ئاگاداربن له شوێن وجێگای خۆتان نوێژه‌كانتان بكه‌ن.
5- تووشی ناڕه‌حه‌تی بوون ئه‌گه‌ر هاتوو پێش نوێژه‌كه نوێژه‌كه‌ی درێژ كردووه، چونكه ئه‌و پیاوه‌ی له‌گه‌ڵ موعاذی كوڕی جه‌به‌ل نوێژه‌كه‌ی كرد، كاتێك موعاذ نوێژه‌كه‌ی زۆر درێژ كرده‌وه، ئه‌وه بوو ئه‌و پیاوه تاك بوویه‌وه و به‌ته‌نها نوێژه‌كه‌ی كرد، كاتێكیش كێشه‌كه‌ی بۆ پێغه‌مبه‌ری خوای ( صلی الله علیه وسلم ) باسكرد، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ئینكاری ئیشه‌كه‌ی نه‌كرد([20]).
6- ئه‌گه‌ر كه‌سێك ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو هاوه‌ڵه‌كانی له سه‌فه‌ر به‌جێی ده‌هێڵن، چونكه له‌و كاته‌ی كه نوێژه به‌كۆمه‌ڵه‌كه‌ی ده‌كات یان چوویه ناویه‌وه دڵی سه‌رقاڵی سه‌فه‌ره‌كه‌ی وبه‌جێ نه‌هێشتنی براده‌ر وهاوه‌ڵه‌كانی ده‌بێت، بۆیه دروسته له‌و كاته‌دا نوێژه‌كه‌ی به‌كۆمه‌ڵ نه‌كات و له‌گه‌ڵ هاورێكانیدا بڕوات.
7- ئه‌گه‌ر ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو ئه‌گه‌ر كه‌سێكی نزیكی له‌كاتی مردنیدا لای نه‌بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی خزمێكی یان كه‌سێكی نزیكی له‌سه‌ره‌مه‌رگدا بێت و حه‌ز بكات لای بێت بۆ ئه‌وه‌ی شایه‌تومانی بخاته سه‌ر زمان، و هه‌ندێك شتی هاوشێوه‌ی ئه‌وه، ده‌بنه بیانوی شه‌رعی بۆ نه‌كردنی نوێژ به‌كۆمه‌ڵ.
8- له‌گه‌ڵ بوونی قه‌رزاره‌كه‌ی، ئه‌و قه‌رزاره‌ی كه هیچ شتێكی پی نیه قه‌رزه‌كه‌ی ببژێرێت، له‌و كاته‌دا ئه‌توانێت نوێژه‌كه‌ی به‌كۆمه‌ڵ نه‌كات، بۆ ئه‌وه‌ی دواتر تووشی ئه‌زیه‌ت وناڕه‌حه‌تی نه‌بێت كه بگه‌ڕێت به‌شوێن قه‌رزاره‌كه‌یدا.
بابه‌تی شه‌شه‌م: دووباره كردنه‌وه‌ی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ له یه‌ك مزگه‌وتدا.
ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ندێك كه‌س دواكه‌وتن له نوێژی به‌كۆمه‌ڵی ئه‌و مزگه‌وته‌ی كه ئیمامێكی فه‌رمی به‌مووچه‌ی هه‌یه، وه نوێژه‌كه‌یان له‌كیس چوو، دروسته بۆیان له هه‌مان مزگه‌وت نوێژی به‌كۆمه‌ڵی دووه‌م بكه‌نه‌وه، به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } صلاة الرجل مع الرجل أزكى من صلاته وحده... الحديث { ([21]), واتا: نوێژێ كه‌سێك له‌گه‌ڵ كه‌سێكی تردا، خاوێنتر وباشتره بۆی له‌و نوێژه‌ی به‌ته‌نها ئه‌نجامی ده‌دات ... فه‌رمووده‌كه.
وه به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ش كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی به‌و پیاوه‌ی كه پاش ته‌واو بوونی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ هاته ناو مزگه‌وته‌وه: } من یتصدق علی هذا فیصلي معه ؟ فقام أحد القوم، فصلی مع الرجل { ([22]), واتا: كێ خێرێك ده‌كات به‌م پیاوه ونوێژی له‌گه‌ڵدا بكات، یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی له‌وێ بوون هه‌ستایه‌وه و له‌گه‌ڵ ئه‌و پیاوه نوێژی كرده‌وه.
هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هاتوو مزگه‌وته‌كه مزگه‌وتی بازاڕ یان سه‌ره ڕێگا یان هاوشێوه‌ی ئه‌وانه بوو، هیچ گرفت نیه كه نوێژی به‌كۆمه‌ڵی تێدا دووباره بكرێته‌وه، به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و مزگه‌وتانه ئیمامێكی فه‌رمی به مووچه‌یان نه‌بوو، وه خه‌ڵكیش زۆر هاتوچۆیان ده‌كردن.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو مزگه‌وته‌كه هه‌میشه‌دوو یان زیاتر نوێژی به‌كۆمه‌ڵی تێدا ئه‌نجام ده‌درا، وه خه‌ڵكیش ئه‌مه‌یان كردبوو به خوویه‌كی هه‌میشه‌یی خۆیان، ئه‌وه له‌م كاته‌دا دروست نیه، چونكه له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) و هاوه‌ڵانی به‌ڕێزیدا شتی وا نه‌بووه، وه كارێكی له‌و شێوه‌یه ده‌بێته هۆی جیاوازی نێوان موسڵمانان وهۆكارێكیشه بۆ دروست بوونی ته‌مه‌ڵی وته‌وه‌زه‌لی له ئاماده بوون له نوێژی به‌كۆمه‌ڵی یه‌كه‌م له‌گه‌ڵ ئیمامه فه‌رمیه‌كه‌دا، وه پێده‌چێت ببێت به‌هۆی دواخستنی نوێژ له‌سه‌ره‌تای كاته‌كه‌یه‌وه.
بابه‌تی حه‌وته‌م: حوكمی نوێژ كاتێك قامه‌ت كرا بۆ نوێژێكی فه‌رز.
ئه‌گه‌ر هاتوو بانگده‌ر ده‌ستی كرد به قامه‌تكردن بۆ نوێژێك له نوێژه فه‌رزه‌كان، دروست نیه بۆ كه‌س ده‌ست بكات به‌كردنی نوێژێكی سوننه‌ت، چونكه ده‌بێته هۆی سه‌رقاڵ بوونی به سوننه‌تێك كه خۆی به‌ته‌نها ئه‌نجامی ده‌دات، له ئه‌نجامدانی نوێژێكی فه‌رز كه به كۆمه‌ڵ ئه‌نجام ده‌درێت، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إذا أقيمت الصلاة, فلا صلاة إلا المكتوبة { ([23]), واتا: ئه‌گه‌ر قامه‌ت كرا بۆ نوێژ، هیچ نوێژێك دروست نیه بكرێت نوێژی فه‌رز نه‌بێت.
وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پیاوێكی بینی نوێژی ده‌كرد له‌كاتێكدا بانگده‌ره‌كه ده‌ست كــرد بــه قـامـه‌ت كردن بۆ نوێژی به‌یانی، پێی فه‌رموو: ئایا نوێژی به‌یانی چوار ڕكات ده‌كه‌یت؟ ([24]).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو بانگده‌ره‌كه كاتێك ده‌ستی كرد به قامه‌ت كردن، ئه‌و كه‌سه‌ی كه نوێژی سوننه‌ت ده‌كات پێشتر ده‌ستی كردبوو به نوێژه‌كه‌ی، له‌م كاته‌دا كه‌سه‌كه نوێژه‌كه‌ی كورت وپوخت ده‌كاته‌وه وخێرا ده‌كات له ته‌واو كردنی بۆ ئه‌وه‌ی خێری ته‌كبیره‌ی نوێژ دابه‌ستنی له‌ده‌ست نه‌چێت، وده‌ست پێشخه‌ر بێت له‌چوونه ناو نوێژه فه‌رزه‌كه‌وه.
وه هه‌ندێك له زانایان ڕایان وایه ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و كه‌سه له ڕكاتی یه‌كه‌مدا بوو ئه‌وا ده‌بێت نوێژه‌كه‌ی ببڕێت، وه ئه‌گه‌ر له‌ڕكاتی دووه‌مدا بوو، ئه‌وا سوك وپوختی ده‌كاته‌وه، وخۆی ده‌گه‌یه‌نێت به نوێژه به‌كۆمه‌ڵه‌كه‌دا.
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین له‌و كه‌سانه‌مان بگێڕێت كه هه‌میشه له‌ڕیزی یه‌كه‌می نوێژه به‌كۆمه‌ڵه‌كانه‌وه‌ن، تاوه‌كو به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له سه‌رفرازان و سه‌ركه‌وتووانی ڕۆژی دوایی بین] وه‌رگێڕ
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) سوره‌تی: الحجرات: ئایه‌تی: 13.
([2]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (645-646) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (650) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([3]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (647).
([4]) سوره‌تی النساء: ئایه‌تی: 102.
([5]) بوخاری وموسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (644) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (651) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([6]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (653) ڕیوایه‌تی كردووه .
([7]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (551) وه ابن ماجه‌ش به فه‌رمووده‌ی (793) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه حاكمیش هه‌روه‌ها (1/254)، وه به پێی مه‌رجه‌كانی بوخاری وموسلیم به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه پهرتووكی: ( صحیح سنن ابن ماجه) فه‌رمووده‌ی ژماره (645).
([8]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (654) ڕیوایه‌تی كردووه .
([9]) بوخاری وموسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1230) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (570) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([10]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (648) ڕیوایه‌تی كردووه.
([11]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (551- 576) وه تیرموذیش به فه‌رمووده‌ی (219) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه نه‌سائیش هه‌روه‌ها (2/112)، وه تیرموذی ووتویه‌تی: فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌ن و صه‌حیحه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه پهرتووكی: ( صحیح الترمذی) فه‌رمووده‌ی ژماره (181).
([12]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (658) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (674) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([13]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (875) وه ابن ماجه به فه‌رمووده‌ی (468) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه پهرتووكی: ( الإرواء) فه‌رمووده‌ی ژماره (496).
([14]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تی كردووه .
([15]) بوخاری موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (713) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (418) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([16]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (654) ڕیوایه‌تی كردووه .
([17]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (560) ڕیوایه‌تی كردووه .
([18]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (551) ڕیوایه‌تی كردووه، به‌م له‌فزه فه‌رمووده‌یه‌كی لاوازه، به‌ڵام به‌م له‌فزه صه‌حیحه: ( من سمع النداء فلم یأته فلا صلاة له إلا من عذر)، بڕوانه پهرتووكی: ( الإرواء) (2/336-337).
([19]) بوخاری موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (632) وموسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (697) ڕیوایه‌تیان كردووه، له‌فزه‌كه‌ش له‌فزی موسلیمه.
([20]) بڕوانه صه‌حیحی موسلیم فه‌رمووده‌ی ژماره (465) .
([21]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (554) ڕیوایه‌تی كردووه، وه نه‌سائیش (2/104)، وه هه‌روه‌ها ئه‌حمه‌د (5/140)، وه حاكمیش (1/247)، وه حاكم به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، ابن حجریش له پهرتووكی (التلخیص الحبیر) دا باسی كردووه، (2/26)، ابن السكن وعه‌قیلی وحاكم وابن المدیني هه‌ر هه‌موویان به صه‌حیحیان داناوه.
([22]) تیرموذی به فه‌رمووده‌ی (220) ڕیوایه‌تی كردووه، وه هه‌روه‌ها ئه‌حمه‌د (3/5)، وه تیرموذی فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نی داناوه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه پهرتووكی: ( صحیح الترمذی) فه‌رمووده‌ی ژماره (182).
([23]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تی كردووه .
([24]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (711) ڕیوایه‌تی كردووه .