شرح العقيدة الطحاوية

 Tahaviye Akidesi Şerhi

İmam Kadı Ali b. Ali b. Muhammed b. Ebi'l-İzz ed-Dımeşkîel-Hanefî

el-Akîdetü't-Tahâviyye ve Şerhi

Hasbiyallahu ve Ni'me'l-Vekîl (Allah bana yeter, O ne güzel vekildir.)

Hamd Allah'a mahsustur, O'ndan yardım diler, O'ndan mağfiret isteriz. Nefislerimizin şerlerinden, amellerimizin kötülüklerinden Allah'a sığınırız. Allah'ın hidayet verdiğini'kimse saptıramaz. O'nun saptırdığını da kimse doğru yola ile­temez.

Şehadet ederim ki Allah'tan başka hiçbir ilâh yoktur. O, bir ve tektir, O'­nun hiçbir ortağı yoktur. Yine şehadet ederim ki Efendimiz Muhammed O'nun kulu ve Rasûludur. Allah'ın pek çok salât ve selâmı onun, aile halkının ve asha­bının üzerine olsun.

Dinin Esasları (Akaid)ilimf İlimlerin En Şereflisidîr

Dinin esasları ilmi, ilimlerin en şereflisiclır. Çünkü herbir ilim dalının şerefi, konusunun şerefinden gelir. Bu ise feri hükümlerin bilgisi demek olan fıkha nis-betle en büyük fıkıh (fıkh-ı ekber)dir. Bundan dolayıdır ki imam Ebu Hanife -aı-lah'ın rahmeti üzerine olsun- dinin esasları ile ilgili ve bir kaç sahifede topladığı gö­rüşlerini "el-Fıkhu'l-Ekber" diye adlandırmıştır.

Kulların buna ihtiyaçları herşeyden çoktur. Hiçbir şeyle kıyas edilmeye­cek kadar buna zorunlu olarak muhtaçtırlar. Çünkü kalpler rab'lerini, ma'budla-rını ve kendilerini yoktan yaratıcılarını isim, sıfat ve fiilleriyle tanımaksızın hayat bulamazlar. Bütün bunlarla birlikte kalplerin herşeyden çok onu sevmeleri gere­kir ve bütün gayretleri diğer yaratıklar bir tarafa, sadece O'na kendilerini yakın­laştırmaya yönelik olmalıdır.

Akılların kendi başlarına bunları etraflı bir şekilde bilip, idrâk etmeleri im­kânsız bir şeydir. Bundan dolayı aziz ve rahim olan Allah, rahmetinin gereği ola­rak kendisini tanıtan, yoluna çağıran, çağrılarını kabul edenleri müjdeleyen, kendilerine muhalefet edenleri korkutup uyaran peygamberler göndermiş; onla­rın davetinin anahtarını, risaletlerinin özünü, şanı yüce ma'bûdu isim, sıfat ve fiil­leriyle tanımak olarak tesbit etmiştir. Zira risaletin başından sonuna kadar bütün gerekleri bu bilgi üzerine bina edilir.

Sonra bunun arkasından iki önemli esas gelir:

Birincisi kendisine ulaştıran yolun tanımıdır. Bu da emir ve yasaklarını ihti­va eden şeriatidir

İkincisi kendisine ulaşmalarından sonra bu yolu izleyenlere verilecek olan ebedî nimetleri bildirmektir.

Buna göre insanlar arasında Allah'ı en iyi tanıyanlar kendisine ulaştıran yola en çok uyan ve huzuruna varacakları vakit O'nun yolunu izleyenlerin duru­munun ne olacağını en iyi bilen kimselerdir, işte bundan dolayı yüce Allah, Ra-sûlüne indirdiklerine "ruh" adını vermiştir. Çünkü gerçek h-ayat buna bağlıdır. Di­ğer taraftan hidayet bulmak da O'na bağlı olduğundan ötürü yine bu yolu "nur" diye adlandırmıştır, işte yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"O kavuşma günü (kıyamet) i/e korkutmak için kendi emrinden ruhu kulla­rından dilediği kimseye gönderendir." (el-Mu'min, 40/15); "Sana da böylece emrimiz­den bir ruh vahyettik. Kitabın da, imanın da ne olduğunu burnazdın, faka! Biz onu kendisiyle kullarımızdan di/ediğimizi hidayete ilettiğimiz bir nur kıldık ve mu­hakkak ki sen dosdoğru yola iletirsin. Göklerde ne var, yerde ne varsa kendisinin olan Allah'ın yoluna: şunu bilin ki bütün iş/er Allah'a döner."(eş-Şûrâ, 42/52-53)

Buna göre rasûlün getirdikleri dışında hiçbir şeyde "ruh" yoktur. Onun ile

aydınlanmanın dışında da hiçbir yerde nur bulunmaz.

O yine Yüce Allah'ın buyurduğu gibi şuanın da ta kendisidir: "De ki: O. iman edenler için bir hidayet ve bir şifâdır."(Fussilet, 41/44)

O halde o her ne kadar mutlak olarak bir hidayet ve bir şifâ ise de bun­dan yararlananlar bizzat mü'minler oldukları için özellikle onlar söz konusu edil­mişlerdir.

Yüce Allah, Rasûlünü hidayet ile ve hak din ile göndermiştir. Bundan do­layı onun getirdikleri dışında hiçbir şeyde hidayet yoktur.

 İcmalî (Toplu) İman Herkese Farzdır

Şüphe yok ki herkesin Allah Rasûlünün getirdiklerine genel ve İcmalî olarak iman etmesi farzdır. Yine Allah Rasûlünün getirdiklerini tafsilatı ile bilmenin farz-ı ki-fâye olduğunda da şüphe yoktur, Çünkü bu, Allah'ın Rasûlü ile gönderdiklerini teb­liği kapsamındadır. Kur'ân-ı Kerîm in üzerinde düşünmek, onu akledip kavrayıp an­lamanın çerçevesi içerisindedir. Kitabın ve hikmetin bilinmesi, zikrin korunması, hayra çağırıp iyiliği emrederek kötülükten alıkonulması, Yüce Rabbin yoluna hikmet ile güzel öğüt ile davet edilmesi, en güzel yol hangisi ise onunla mücadele edilme­si kapsamı içerisindedir. O bakımdan o (tafsili iman) onlara kifâye yoluyla farzdır.

Muayyen olarak herbirerlerine farz olana gelince; bu onların güçlerinin, ihtiyaçlarının, bilgilerinin, tek tek yerine getirmekle emrolundukları şeylerin çe­şitliliği kadar çeşitlilik arzeder. ilmin az bir bölümünü dahi dinlemekten âciz olan yahut ta onun inceliklerini kavrayamayan kimselere, elbetteki bunlara gücü ye­ten kimselere farz olan şeyler farz değildir.

Nassları duymuş ve bunları kavramış kimselere vacib olan şeyler, nasları duymamış kimselere vacib değildir. Müftü, muhaddis ve hakim olmayan kimse­lere vacib (farz) olmayan şeyler bu konumda olan kimselere vacibtir.

Genel Olarak İtikadî Konularda Sapmanın Sebebi

Şu husus bilinmeli ki. bu konuda genel olarak sapıtanlar yahut bu husus­ta hakkı bilmekten acze düşenlerin bu hallerinin sebebi, Rasûlün getirdiklerine tabi olmakta kusurlu hareket etmeleri ve bu yolu bilmeye ulaştıran dikkatli dü­şünmeyi ve istidlali terketmeleridir. Böyleler! Allah'ın Kitabından yüz çevirdikle­rinden sapılmışlardır. Nitekim o şöyle buyurmaktadır: "Benden size bir hidayet geldiğinde kim Benim hidayetime uyarsa o hem sapıtmaz, hem bedbaht olmaz. Kim de zikrimden yüz çevirirse gerçekten onun için dar bir geçim vardır ve onu kıyamet gününde kör olarak hasrederiz.

"Der ki: Rabbim niçin beni kör hasrettin, halbuki ben görüyordum."

"Buyurur ki: Böyle. Çünkü sana âyetlerimiz geldiğinde onları unuttun; bu günde sen böylece unutulursun."ırâhs. 20/123-126)

ibn Abbas -Hadıyaiiahu anh- dedi ki: Yüce Allah Kur'ân-ı Kerîm'i okuyup, içindekiler gereğince amel eden kimselere dünya hayatında sapıtmamayı, âhi-ret hayatında da bedbaht olmamayı garantilemiştir. Daha sonra da bu âyet-i ke-rîme'yi okumuştur.

Nitekim Tirmizî ve başkaları tarafından kaydedilen Ali -Radtyallabu anh- yo­luyla gelen hadiste de böyledir. Buna göre Rasûlullah -saiiaiiahu aleyhi veseitem-şöyle buyurmuştur: "Pek yakında bir takım fitneler baş gösterecektir." Ben: Bun­lardan kurtuluş yolu nedir? Ey Allah'ın Rasûlü, dedim. Şöyle buyurdu: "Allah'ın Kitabı. Onda sizden öncekilerin bilgisi, sonrakilerin haberi, aranızdaki (anlaş-mazlık)ların hükmü vardır. O hakkı batıldan ayırandır, o bir şaka: bir eğlence de­ğildir. Herhangi bir zorba (zorbalıktan dolayı) onu terkedecek olursa Allah belini kırar. Kim ondan başkasında hidayet ararsa, Allah o kimseyi saptırır. O, Allah'ın kopması mümkün olmayan ipidir. O hikmet dolu zikir (öğüt)dir. O, dosdoğru yol­dur. O, nevaların saptırmadığı, dillerin kendisi ile karışmadığı, hayret verici şey-ierj bitip tükenmeyen bir kitaptır. İlim adamları ondan doymaz. Ona dayanarak söz söyleyen doğru söyler, gereğince amel eden mükafat kazanır. Ona göre hükmeden adalet yapar, ona davet edip çağıran dosdoğru yola iletilmiş olur."(1 Tırmızî. 2908; Senedinde çoğu hadis olonlesince oldukça zayıf bir ravı olan el-Hâris b. Abdullah el-A'vet vardır.)

Ve buna benzer manaları ifade eden daha bir çok âyet ve hadis-i şerif bu hususu dile getirmektedir.

Yüce Allah öncekilerden de, sonrakilerden de rasûlleri vasıtası ile teşrî buyurmuş olduğu dinine uygun olmayan, din diye kabul edip izledikleri hiçbir yolu kabul etmeyecektir.

Yüce Allah şu buyrukları ile göndermiş olduğu peygamberler dışında, kul­ların kendisini nitelendirdikleri her türlü nitelikten kendini tenzih etmiş bulunuyor:

"İzzet sahibi olan Rabbim onların niteleye geldiklerinden münezzehtir. Gön­derilmiş peygamberlere selâm olsun, âlemlerin Rabbi Allah'a da hamd olsun.' (es-Saftaı, 37/180-182) Yüce Allah kâfirlerin kendisini nitelendirmelerinden, zatını ten­zih ettikten sonra gönderdiği peygamberlere de selâm olsun, diye buyurmuştur. Buna sebeb ise peygamberlerin kendisini nitelendirirken ortaya koydukları nite­lendirmelerinin her türlü eksiklik ve kusurdan uzak olmasıdır. Arkasından da ke­mal derecesinde hamde layık olduğunu ortaya koyan sıfatlara yalnızca kendisi sahip olduğundan dolayı, haindin kendisine mahsus olduğunu belirtmektedir.

Rasûlullah -saitatiahu aleyhi veseitem-\ﷺ‬\ yolunu en hayırlı olan nesiller de ay­nen takip etti, Bunlar da ashab-ı kiram ile güzel bir şekilde onlara tabi olanlar­dır. Onların önce olanları, sonra gelenlerine bunu tavsiye ediyor, sonra gelen de bu hususta kendisinden önce gelene uyuyordu. Bütün bunlarda kendileri de Peygamberleri Muhammed -Saiiaiiahu ateyiıı vesetiem-e uyuyorlar, onun yolunu izli­yorlardı. Nitekim Yüce Allah Kitab-ı Aziz'inde şöyle buyurmaktadır: "Deki: İşle bu benim yolumdur, ben Allah'a bir basiret üzere davet ediyorum. Ben de bana uyanlar da.'(Yusuf. 12/108)

Eğer "bana uyanlar da" buyruğu "davet ediyorum" buyruğundakı zamire atfedilmiş ise bu ona uyanların Allah'ın yoluna davet edenlerin ta kendileri oldu­ğuna delildir. Şayet ('ben' anlamındaki) munfasıl zamire atfedilmiş ise o takdir­de ona uyan kimselerin peygamberlerinin getirdikleri hususunda herkes bir ta­rafa bizzat kendilerinin basiret sahibi oldukları noktasında açık bir ifadedir. Her iki anlam da doğrudur.

Rasûiullah -Saiiaiiatıu aleyhi veseiiem- dini apaçık bir şekilde tebliğ etmiş, ba­siret sahibi olanlara delilleri açıkça bildirmiş, nesillerin en hayırlısı da onun yolu-

nu izlemiştir. Fakat daha sonraları nevalarına uyan, günahlar işleyen, iyi olma­yan bir takım nesiller de gelmiştir. Ancak Yüce Allah bu ümmetin dininin esasla­rını muhafaza eden kimseleri her zaman takdir buyurmuştur. Nitekim doğru söz­lü yüce peygamber de şu buyruğuyla bunu böylece haber vermektedir:

'Ümmetimden bir taife (kesim) hak üzere ve kendilerini yardımsız bıra­kanların kendilerine zarar vermeleri söz konusu olmaksızın muzaffer olarak kal­maya devam edeceklerdir."(Buharı 3640, 7311, 7459: Müslim 1920, 1921, Tjrmizt 2230: İbn Mâce 10: Müsned, IV, 244  248 252.)1

Ebû Ca'fer et-Tahâvî

H. 200. yıldan sonra İslâm âlimleri arasından bu vazifeyi yerine getiren­lerden birisi de İmam Ebu Ca'fer Ahmed b. Muhamrned b. Selâme el-Ezdî et-

Tahâvi -Allah onu rahmetiyle kuşatsın-dıtf. Bu ımarn 239 h yılında doğmuş, 321 h. yı­lında vefat etmiştir.

imam, -Allah'ın rahmeti üzerine otsun- selef-ı salihin izlediği yolu bize haber ver­miş ve Kûfe'li imam Ebu Hanife en-Numan b. Sabit ile onun iki arkadaşı Ebu Yu­suf Ya'kub b. İbrahim el-Himyerî el-Ensarî ile Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybanî -Aitah on/ardan razı oisun-n\n ıtikad edip kabul ettikleri ve böylelikle âlemlerin Rabbinın dinine bağlı bulundukları inanç esaslarını onlardan nakletmektedir.

Aradan zaman geçtikçe elbetîeki bid'atler ortaya çıkar ve kabul edilsin diye sahiplerince te'vii diye adlandırılan tahrifler çoğalır. Tahrif ile te'vil arasındaki farkı tesbit edebilenler ise pek azdır. Çünkü sözün zahirinden anlaşılan anlamdan uzak­laştırılarak lafzın genel olarak ihtimal dahilinde kastetmesi mümkün olan bir başka manaya geldiğinin bildirilip açıklanması -ortada bunu gerektirecek bir karine bu­lunmasa dahi- te'vil diye adlandırılmıştır, işte asıl fesad burdan ortaya çıkmıştır. On­lar bu yanlış yorumlarına te'vil adını verdikleri takdirde kabul görür ve te'vil ile tahrif arasındaki farkı bılemeyenlerce uygun karşılanır, (diye böyle yapmışlardır.)

Bundan dolayı rnü'minlerin delillerin açıklık kazanmasına, deliller ile ilgili şüphelerin ortadan kaldırılmasına ihtiyaçları doğdu. Sözler ve yaygaralar artıp durdu. Buna sebeb ise batıl peşinden gidenlerin şüphelerine kulak asmaları ve selef tarafından ayıplanan, tetkik edilmesini, kendisiyle uğraşılmasını, ona kulak verilmesini yasakladıkları, yerilmiş olan kelâma dalmalarıdır. Çünkü bu şekilde davranmaları Rablerinın şu emrini yerine getirmeleri demektir; "Âyetlerimize da-lanları gördüğün zaman onlar başka bîr söze da/ıncaya kadar kendilerinden yüz çevir." (el-En'am. 6/68) Şüphesiz ki âyetin manası onları da kapsamına almaktadır.

Tahrifin de, inhirafın da çeşitli mertebeleri vardır. Kimi zaman küfür olabilir, kirni zarnan lısk olabilir. Kimi zaman bir masiyet olabilir, kimi zaman da hata olabilir.

Peygamberlerin Sonuncusu Peygamberimiz Muhammed -sallal

lahu aleyhi vessllem-

0 halde farz olan, rasûllere ve Allah'ın onlara indirdiklerine tabi olmaktır. Allah, bu rasûllerin sonuncusu olmak üzere Muhammed -Sallallahu aleyhi vesellem-\ göndermiştir. Onu peygamberlerin sonuncusu kılmış, onun Kitabını kendisinden önce semâdan indirilmiş kitaplar hakkında hakim kılmış, üzerine Kitabı ve hik­meti indirmiştir. Onun davetini cinlere de, insanlara da kıyamet gününe kadar baki kalmak üzere yöneltmiştir. Artık onun peygamberliği ile, kulların Allah'a kar­şı sürecekleri bir delilleri kalmamıştır.

Yüce Allah onun vasıtası ile herbir şeyi beyân etmiş, hern kendisi hem de ümmeti için dini, gerek haber olarak bildirdikleri, gerek emrettikleri ile kemale erdirmiştir. Peygamberine itaat etmeyi kendisine itaat, ona karşı gelip isyan et­meyi kendisine karşı gelip isyan etmek olarak değerlendirmiştir. Kendi zatına yemin ederek aralarındaki anlaşmazlıklarda hükmüne başvurmadıkları sürece iman etmiş olamayacaklarını bildirmiş, münafıkların da ondan başkasının hük­müne yönelmek istediklerini, Allah'a ve Rasûlüne çağrıldıkları vakit -ki bu Al­lah'ın Kitabına ve Rasûlünün sünnetine çağrılmaları demektir- alabildiğine uzak­laştıklarını, onların bu davranışları ile de ancak iyilikte bulunmak ve uyumsuz­lukları gidermek istediklerini iddia ettiklerini bildirmiştir.

Nitekim kelâmcı geçinen, felsefe ile uğraşanların pek çoğu ve başkaları da böyle demektedirler: Bizler eşyayı hakikatleri ile hissetmek yani idrâk edip bilmek istiyoruz. Bizler -gerçekte bilgisizliklerden ibaret olan- ve "akliyat" adını verdikleri deliller ile Allah Rasûlünden nakledilen naklî deliller arasında bir uyum sağlamak istiyoruz, yahut ta bizler şeriat ile felsefeyi uyuşturmak istiyoruz, derler.

Zahidlik taslayan ve tasavvufla uğraşan bid'atçilerin pek çoğu da böyle derler: Bizler ancak güzel amelde bulunmak istiyoruz ve kendilerinin hakikat adını verdikleri, gerçekte ise cahillik ve sapıklık olan iddia ettikleri batıllar ile şe­riatı uyuşturmak istediklerini söylerler.

Yine bir çok idareci ve yönetici de şöyle der: Bizler güzel siyaset ve idare ile iyilikte bulunmak istiyoruz. Böylelikle siyaset ile şeriatı da birbirine uydurma­ya çalışıyoruz... Ve buna benzer çeşitli iddialar.

Hak Olan Herşey Rasûlün Getirdiğindedir; O Hem Yeterlidir, Hem Eksiksizdir

Her kim din ile ilgili herhangi bir hususta Rasûlün getirdiğinden başkası ile hükmetmeye kalkışır, bunun da güzel bir iş olduğunu zanneder; böylelikle Rasû­lün getirdikleri ile ona muhalif olan şeyleri birbiriyle uyuşturmakta olduğunu iddia ederse şüphesiz o kimsenin bu söylenen olumsuz hükümlerden bir payı vardır.

Buna gerek yoktur Çünkü Rasûlün getirdikleri yeterlidir ve eksiksizdir. Ne kadar hak varsa onun kapsamına girmektedir.

Ancak bu hakka müntesip olanların birçoğu kusurlu hareket etmişlerdir. Rasûlün kelâmî, itikadı hususların, ibadet ile ilgili hallerin, yönetim ve siyaset ile ilgili hükümlerin bir çoğunu bilmemektedirler. Yahut ta kendi zanları ve başkala­rını taklid etmeleri sebebiyle Rasûlün getirdiği şeriate, o şerıatten olmayan şey­leri nisbet ettiler ve gerçekte şeriatın kendisinden olan bir çok şeyi de şeriatın dışına çıkardılar.

Bunların cahilliklerinin, sapıklıklarının ve yetersizliklerinin sebebi ile öteki­lerinin haksızlıkları, cahillikleri ve münafıklıkları dolayısıyla, münafıklık çoğalmış ve risalet bilgisinin pek çoğu ortadan kalkmış bulunmaktadır.

Halbuki yapılması gereken Allah Rasûlünün getirdikleri şeylerin tam anla­mıyla araştırılması, onlar üzerinde güçlü bir şekilde ve dikkatle durulması, ek­siksiz bir şekilde gayret edilmesidir. Ta ki gerekli bilgi elde edilsin, ıtikad olun­sun ve onun getirdikleri gereğince zahiren ve batınen amel edilsin. Böylelikle Kitap hakkıyla okunmuş olur ve ondan hiçbir şey ihmal edilmemiş olur.

Eğer kul bunların bir bölümünü bilemeyecek yahut bir bölümü ile amel edemeyecek olursa, Allah Rasûlünün getirdikleri arasından kendisinin acze düş­tüğü şeyleri yasaklamanıalıdır. Aksine o acizliği dolayısıyla kınanmaktan kurtul­muş olmakla yetinmelidir. Bununla birlikte başkalarının kendisinin âciz olduğu şe­yi yerine getirmelerinden dolayı sevinmeli, buna memnun olmalıdır ve kendisi de bunları yerine getirmeyi arzu etmelidir. Kitabın bir bölümüne iman ederken, bir bölümünü terk etmemelidir. Aksine Kitabın tümüne iman etmelidir ve ondan olma­yan herhangi bir rivayet yahut ta herhangi bir görüşü ona sokmaya karşı kendisi­ni korumalıdır, yahut ta Allah tarafından gelmemiş olan bir şeye itikad veya amel ederek tabi olmamalıdır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendiniz bilip dururken hakkı batıla karıştırmayın ve hakkı da gizlemeyin." (el-Bakara, 2/42)

İşte öncekilerin izlediği yol bu idi. Kıyamet gününe kadar güzel bir şekilde onların arkasından gidecek olanların da yolu budur. Bu yolu izleyenlerin ilki önce den geçmiş olan seleftir, sonra da onların arkasından gelenlerdir. Vasat ümmet nezdınde ırnaın olduklarına tanıklık edilmiş bulunan dinin imamları da bunlardandır.

 Selefin Kelâm İlmini Değerlendirmeleri

Ebu Yusuf -Allah'ın rahme!/ uzenne oteun-dan nakledildiğine göre o Bışr el-Me-rîsî'ye şöyle demiştir: Kelâmı bilmek cahilliğin kendisidir. Kelâm'ın cahilliği ise il­min kendisidir. Kişi Kelâm'da ileri dereceye varacak olursa, ona zındık denilir yahut zındıklıkla itham edilir.

Burada Kelâm'ı bilmemek ile onun doğru olmadığına inanmayı kastetmiş olmalıdır; çünkü böyle bir bilgi faydalıdır Ya da bu sözleriyle ondan yüz çevir­meyi ve ona itibar etmeyi terki kastetmektedir. Şüphesiz ki böyle bir tutum kişi­nin ilmini, aklını korur. Bu bakımdan böyle bir şey de bir ilim olarak değerlendiri­lir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yine ondan şöyle dediği nakledilmiştir: Kim Kelâm ile âlim olmayı isteye­cek olursa zındıklasın Kim de kimya ile servet elde etmeye kalkışırsa iflas eder. Hadisin garib lafızlarının peşine takılan da yalan söyler.

İmam Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine otsun- şöyle demiştir: Benim Kelâm ehli hakkındaki hükmüm şudur: Bunlar kuru hurma dallarıyla ve ayakkabılarla dövü­lür. Aşiretler ve kabileler arasında dolaştırılarak teşhir edilir ve: Kitabı ve sünneti terkedip Kelâma yönelenin cezası budur, denilir.1(1 el-Beyhaki. Menâkıbu'ş-ŞâfR. l, 462, el-Hatib el-Bağdâdî, Şeretu Ashâbi'l-Hadıs, 168, Ibn Hacer, Tevğirr-Te'sîs, s.64; ez-Zehebî, Siyeru A'lâmı'n-Nubelû, X, 29.

2 Buhârl 2977. 2978, 7013, 7273; Müslim 523; Nesaî VI, 3,4; Tırmizî 155.)Mezheb alimlerimiz fetvalarda şunu kaydederler: Bir kimse beldesindeki ilim adamlarına bir vasiyette bulunacak olursa Kelâmcılar onun kapsamına gir­mez. Yine bir kimse kitapları arasından ilim kitapları olanların vakfedilmesini va­siyet edecek olsa selefin fetvasına göre o kitapları arasındaki kelâm kitapları satılır. Bu anlamdaki fetvalar "el-Fetâvâ ez-Zahîriyye"de zikredilmiştir. O halde Rasûlün getirdiğine tabi olmaksızın, usul ilmine (akaid bilgisine) vusul (ulaş­mak) nasıl beklenebilir? Şair ne güzel söylemiş:

"Bir ilim taleb etmek kastıyla sabah erken yola koyulan kişi,

Bütün ilimler köledir Rasûlün bilgisine,

Sen bir kökü tashih etmek için dalı ararsın,

Peki nasıl olur da asılların aslı olan bilgiyi ihmal edersin."

Peygamberimize -Saiiaiiahu aleyhi vesei/em- sözlerin başlangıçları, sözlerin sonları ve cevamiî (en kapsamlıları) verilmiştir.2 O bakımdan onunla küllî bilgiler

ilk ve nihaî bilgilerin hepsi en mükemmel şekliyle verilmiştir. Ancak bir kimse bir bid'at ortaya atacak olursa enine boyuna ona cevap vermeye kalkışılır. Bundan dolayı sonrakilerin sözleri çok, bereketi azdır. Öncekilerin sözleri ise bunun ak­sinedir. Onların sözleri sayıca az. bereket itibariyle çoktur. Kelâmcıların sapık ve cahillerinin söyledikleri gibi değildir: (Nitekim şöyle iddia ederler) "Selefin izle­diği yol daha esenlikli ve sağlıklıdır, bizim izlediğimiz yol ise daha sağlam ve daha bilgiye dayalıdır." Nitekim durum, fıkıha intisab eden ve" öncekilerin kıy­metlerini takdir edemeyen kimselerin söyledikleri gibi de değildir: .{Bunlara gö­re) "Selef İıkhî hükümleri istinbât etmek için kaidelerini ve hükümlerini tesbit et­mek için başka şeyleri bırakıp, yalnızca fıkıhla uğraşmadılar. Ancak sonrakiler herşeyi bırakıp buna yöneldiler, bu bakımdan onlar daha bir fakitrtirler."

Bütün bunlar selefin gerçek değerini ve bilgilerinin derinliğini, onların kendilerini az zora koşmalarını ve basiretlerinin kemalini anlamak imkânından mahrumdurlar. Allah'a yemin ederim, onlardan sonra gelenlerin ayrıcalıkları sa­dece kendilerini zora koşmak ve selefin asıllarına riayet etmeye, kaidelerini tes­bit edip düğüm noktalarını bağlamaya gayret ettiği hususların kıyılan, köşeleriy-le uğraşmaktan ibaret olmuştur.

Selefin bütün gayretleri her hususta en üstün maksatlara talib olmaya yönelikti. O bakımdan öncekilerin hali ayrı, onların hali ayrıdır. Allah herbir şeyin kadrini ve ölçüsünü ayrı ayrı tesbit etmiştir.

Bu akide metnini birden çok ilim adamı şerhetmiştir. Ancak ben birtakım sarihlerin yerilmiş kelâm ehline kulak verdiklerini, onlardan beslendiklerini ve onların ifadeleri ile konuştuklarını gördüm.

 Selefin Bir Takım Sözleri Kullanmaktan Hoşlanmayışının Sebebi

Selef cevher, cisim: araz ve buna benzer lafızları kullanmayı - bunları doğru ve kabul edilir birtakım ilimlede kullanılan terimler gibi doğru manalar hakkında ki lafızlar olarak görerek - yalnızca yeni birtakım terimler oluşları sebe­biyle kerih görmüş değillerdir. Elbette onlar, hakka delalet etmeyi ve batıl ehline karşı delil getirmeyi kötü görüyor değillerdi. Aksine onlar bu gibi şeyleri, yalan ve hakka muhalif işler niteliğindeki birtakım hususları kapsamalarından ve on­dan öte kitap ve sünnet'e muhalif oluşlarından dolayı kerih görmüşlerdi. Bun­dan dolayı bu gibi şeylerle uğraşanların, mü'minlerın. ilim adamlarının bir tarafa, avamdaki yakîn ve bilgiye dahi sahip olamadıklarını görmek mümkündür.

Onların ortaya attıkları önermeleri hem hakkı, hem de batılı kapsadığından ötürü şüphe ve tartışmalar çoğalmış, dedikodular yaygınlık kazanmış, bundan do­layı da sahih şeriate ve sarih akla aykırı, anlatılması ve aktarılması oldukça zor pek-çok görüşleri ortaya atmışlardır, ileride: "Her kim bilemeyeceği şeyleri bilmek ister-se... "sözlerini açıklayacağımız da buna dair daha geniş açıklamalar gelecektir.

Ben bu "akide"yi, kullandıkları ibarelerinde selefin yolunu izleyerek, onların izinden giderek ve onların ortaya attıkları bilgilerden hareketle şerhetmek istedim. Belki bu yolla ben de onların izledikleri yola katılır, onlardan biri sayılır, onlar ara­sında haşredilebilirim: "Allah'ın kendilerine nimetler verdiği peygamberler, sıddık-ier, şehidler ve salihlerie birlikte' olurum. "Onlar ne iyi arkadaştır/ar. " (en-nisâ, 4/69)

Diğer taraftan insanların daha muhtasar olan kitaplara meylettiğini gördü­ğümden ben de bu açıklamalarımda uzun uzadıya açıklamalar yapmak yolunu tercih etmedim. "Benim başarım ancak Allah iledir. Ben yalnız O'na güvenip da­yandım ve yalnız O'na dönerim. " (Hûd, 1 1/88) O bize yeter, O ne güzel vekildir.

"Yüce Allah'ın tevhidi hakkında -Allah'ın tevfîkıns inanarak: Deriz ki: Şüphesiz ki Allah birdir, O'nun hiçbir ortağı yoktur."*' Dar alana blok edilen

 bu bölümler

 İ mam Tahavi'ye ait metni teşkil etmektedir.

 Peygamberlerin İlk Daveti: Tevhîd:

 Şunu bil ki; tevhid peygamberlerin davet ettikleri ilk husustur. Yoldaki aşamaların ilki ve yüce Allah'a doğru yol alanın ilk mevkiidir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Andoisun Biz Nuh'u kavmine gönderdik de: Ey kavmim Allah'a ibadet edin. Sizin O'ndan başka hiçbir ilâhınız yoktur... dedi." (el-A'raf, 59) Hûd -Aieyhisseiam- da kavmine: "Ey kavmim, Allah'a ibadet ediniz. O'ndan başka hiçbir ilâhınız yoktur.' (ei-A-raf, 7/65) demiştir.

Salih -Ateyhisseiam- kavmine: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. Sizin O'ndan başka hiçbir ilâhınız yoktur. " (ei-Mâf. 7/73) demiştir.

Şuayb -Aieyhisse/am- da kavmine: "Ey kavmim, Allah'a ibadet edin. O'ndan başka hiçbir ilâhın/z yoktur. " (ei-A'râf, 7/asjdedi.

Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: 'Andolsun Biz her ümmet arasında. Allah'a

ibadet edin ve tağut'tan kaçının diyen bir peygamber göndermişizdir. " (en-Nahi, 16/36)

Bir başka yerde de şöyle buyurulmaktadır: 'Senden önce gönderdiğimiz her bir peygambere mutlaka şunu vahyederdik: Benden başka ilâh yoktur. O halde yalnız Bana ibadet edin. " (el-Enbiya. 21/25)

Peygamber -Sailatianu aleyhi veseliem- de şöyle buyurmaktadır: "Ben insan­larla Allah'tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed'in Allah'ın Rasûlü olduğuna şahidlik edinceye kadar savaşmakla emrolundum."11 Buhârî 25, 1399, 1457. 6924, 7284; Müslim 22.

 Mükellefin İlk Sorumluluğu: Şehadet Getirmek

İşte bundan dolayı doğrusu şu ki. Mükellefin ilk yükümlülüğü Allah'tan başka itâh olmadığına şehadet etmektir. Yerilmiş kelâmcıların görüşlerinde ifade edildiği gibi düşünmek, yahut düşünmeye yönelmek ya da şüphe etmek değil­dir. Selef imamlarının tümü kulun emrolunduğu ilk şeyin iki şehadeî (Allah'ın bir­liğine ve Muhammed'in O'nun Rasûlü olduğuna şahidlik etmek) olduğunu itti­fakla kabul etmişlerdir. Ergenlik yaşına gelmeden önce bu şekilde şehadet geti­ren kimselerin ergenliğin aKabınde bunu yenilemekle emrolunmayacağını da it­tifakla kabul etmişlerdir. Bu durumda olan birisine buluğa erdiği vakit yahut ta -bu görüşte olanlara göre- temyiz çağına ulaştığında taharet (abdesî) ve namaz kılması emrolunur. Onlardan hiçbir kimse böyle birisinin velisinin tekrar şehadet kelimesini yeniden getirmesini istemesi gerektiğini söylememişlerdir. Şehadet kelimesinin ikrar edilmesi müslümanların ittifakı ile vacib olup, onun vücubunun namazın vücubundan önce olduğunu söz birliği halinde kabul etseler dahi, o böyle bir görevi zaten buluğundan önce eda etmiş olur.

Burada fukaha'nın söz konusu ettiği bir takım meseleler vardır: Bir kimse şe­hadet getirmemekle birlikte namaz kılsa yahut ta bunun dışında islâmın özel bir ta­kım fiillerini yerine getirecek olup şehadet kelimelerini diliyle söyleyemeyecek olur­sa bu kişi müslüman olur mu, olmaz mı? Doğrusu; böyle bir kimsenin islâmın özel­liklerinden olan herhangi bir şeyi yerine getirmekle müslüman olacağıdır.

Buna göre ilk olarak islâm'a tevhid ile girilir ve dünyadan da son olarak onunla çıkılır. Nitekim Peygamber -Saiialiahu aleyhi veseilem- şöyle buyurmuştur: "Her kimin söylediği son söz la ilahe illallah olursa cennete girer."22ibnHibbân719.

O halde tevhid hem ilk görevdir, hem son görevdir.

 Tevhidin Türleri ve Anlamları

Tevhid işin başı ve sonudur. Bundan kastımız ise ulûhiyyet tevhidinin ge­reklerinin yerine getılmesidir. Tevhid üç türü ihtiva etmektedir:

1- Sıfatlara dair açıklamalar

2- Rubûbiyyet tevhidi herşeyi yaratanın yalnızca Allah olduğunun açık­lanmasın! içerir.

3- Ulûhiyyet tevhidi Yüce Allah'ın, O'na hiçbir şeyi ortak koşrnaksızın tek kendisinin ibadet olunma hakkına sahip olmasını kapsar.

 Sıfatların Tevhidi

Allah'ın sıfatlarının olduğunu kabul etmeyenler, sıfatları kabul etmeyip nefyetmeyi tevhidin kapsamı içerisinde kabul ederler. Cehm b. Safvân ve onun görüşlerini benimseyenler gibi. Bunlar derler ki: Allah'ın sıfatları olduğunu kabul etmek vacib (varlığı zorunlu Allah)'in birden çok olmasını gerektirir.

Bu ise zorunlu olarak tutarsız olduğu anlaşılan bir görüştür. Çünkü hiçbir sıfata sahip olmayan, bütün sıfatlardan soyutlanmış bir varlığın kabulü dış dünyada tasav­vur olunamaz. Ama zihin bazen imkânsız olan birşeyi varsayabilir ve tasarlayabilir. Böyle bir iddia tatilin (Allah'ın sıfatsız olduğunu kabul etmenin) en ileri derecesidir.

 Rubûbiyyet Tevhidi

Tevhidin ihtiva ettiği ikinci husus rubûbiyyet tevhididir. Herşeyi yaratanın O olduğunu, kâinatta sıfat ve fiilleri birbirine denk iki (ve daha fazla) yaratıcı bu-lunmadığını kabul etmek, buna örnektir.

Âciemoğullarından bilinen herhangi bir kesimin, bu tevhidin aksine bir ka­naate sahip olduğu bilinmemektedir. Aksine kalpler, fıtrî olarak O'nun varlığını diğer bütün varlıklardan daha ileri bir derecede ikrar ve itiraf edecek şekilde yaratılmıştır. Nitekim Yüce Allah'ın bize aktardığına göre peygamberler de böyle demişlerdir: "Peygamberleri şöyle demişti: Gökleri ve yeri yaralan... Allah hak­kında mı şüphe ediyorsunuz?" (ibrahim, 14/10)

Yaratıcının inkarını izhar etmek ve O'nu bilmezlikten gelmek noktasında bilinen en ünlü kişi Firavun'dur. Halbuki o içten içe O'nun yaratıcılığına kesinlikle inanıyordu. Nitekim Musa -Aieyhisseiam- kendisine şöyle demişti: "Andolsun ki bunları birer ibret olmak üzere göklerin ve yerin Habbinden başka kimsenin in­dirmediğini bilmişsindir." (el-isrâ, 17/102)

Yüce Allah bir başka yerde ondan ve kavminden şöylece söz etmektedir:

"Kalpleri on/ara inandığı ha/de zulümle büyük/enmeleri sebebiyle onları (bile­rek) inkâr ettiler." (en-Neml. 27/14)

Bundan dolayı Firavun bilen bir kimsenin bilmezden geldiğini ortaya ko­yan bir üslûp ile inkâr ve red maksadı ile: "Âlemlerin Rabbi dediğin nedir?" diye sorunca Musa -Aieyhısseiam- kendisine şu cevabı vermiş: "Göklerle yerin ve onla­rın arasında olanların Rabbidir. Eğer gerçekten inanan kimseler iseniz...

"(Firavun) etrafında bulunanlara: İşitmiyor musunuz? dedi.

"(Musa): O sizin de Pabbinizdir, sizden önceki atalarınızın da Rabbidir, dedi.

"(Firavun) Dedi ki. Size gönderilen bu elçiniz mutlaka delidir.

"(Musa): Doğunun batının ve onların aralarında olanların Rabbidir, eğer akıl ederseniz, dedi." leş-Şüarâ, 26/24-23)

Sıfat ve fiilleri itibariyle birbirine denk. kainatın iki tane yaratıcısı vardır di­ye bir kanâat sahiplenmiş herhangi bir kesimin bulunduğuna dair bir şey bilin­memektedir. Mecusî'lerden (hayır ve şer ilâhlarının varlığına inanan) Seneviyye ile biri nur. diğeri karanlık olmak üzere iki esasın bulunduğunu kabul eden ve âlemin de bunlardan meydana geldiğini ileri süren Maniheist'ler dahi nurun ka­ranlıktan hayırlı olduğunu, övülmeye değer ilâhın o olduğunu, karanlığın ise kö­tü ve yerilmiş olduğunu ittifakla kabul etmişlerdir.

Teslıs'i (üçlü tanrıyı) kabul eden Hristiyanlara gelince; Bunlar âlemin biri

diğerinden ayrı üç rabbi olduğunu ileri sürmemektedirler. Aksine onlar âlemin yaratıcısının bir olduğunu ittifakla kabul ediyorlar ve: "Baba, oğul ve ruhu'l-ku-düs'ten ibaret olan bir tek ilâhın adı ile" derler

Onların teslis'e dair görüşleri kendi içerisinde çelişkilidir, tutarsızdır. Hulul (Allah'ın beşerin bedenine girdiğini kabul etmeye dair) görüşleri ise bundan da tutarsızdır. Bundan dolayı hem bunu anlamakta, hem de bunu yorumlayıp ifade etmekte birbirleriyle çelişkiye düşmüşlerdir. Onların hiçbirisi bunu aklın kabul edebileceği bir şekilde ifade edememektedir. Hemen hemen iki kişi dahi bu hu­susu aynı anlama gelen ifadelerle dile getirmezler. Çünkü onlar "zatı itibariyle birdir, uknumları itibariyle üçtür" derler. Uknûm'ları da kimi zaman özelliklerle, ki­mi zaman sıfatlarla, kimi zaman da şahıslarla açıklarlar.

Yüce Allah kullarını, bu görüşleri iyice anlayıp, kavradıktan sonra tutarsız­lıklarına hükmedebilecekleri bir şekilde yaratmıştır. Genel olarak onlar, birbirine her bakımdan denk iki yaratıcıyı kabul etmezler.

Burada anlatmak istediğimiz şudur: Kâinatın her bakımdan birbirine denk iki ayrı yaratıcısının olduğunu kabul eden dinî hiçbir kesim yoktur. Bununla bir­likte kelâm, mantık ve felsefe ile uğraşan pek çok kimse bunu isbatlamak için çokça uğraşmışlardır. Hatta aralarından akıl yoluyla bunu isbatlamaktan âciz ol­duklarını itiraf edenler ve bunun ancak sem' (vahiy) yoluyla algılanabileceğini iddia edenler dahi vardır.

Aklî ilimler ile uğraşanlar nezdinde meşhur olan bunun; "Temânû, Delili" ile is bati anm aşıdı ﷺ‬. Temanu' Delili de şudur: Şayet kainatın iki yaratıcısı bulunsa -mesela onlardan birisi bir cismi hareket ettirmek isterken diğeri durdurmak is­tese yahut birisi ona hayat vermek isterken öbürü öldürmek istemesi halinde ol­duğu gibi- biribirleriyle anlaşmazlığa düşecek olurlarsa, ya ikisinin de maksadı gerçekleşir yahut onlardan birisinin maksadı gerçekleşir ya da onlardan hiçbiri­sinin istediği olmaz.

Birincisi imkânsızdır, çünkü iki zıt şeyin bir arada bulunmasını gerektirir.

Üçüncüsü de imkânsızdır, çünkü o taktirde cisim hakkında hareketin de sü­kûnun da söz konusu olmaması gerekir, bu da imkânsızdır. Aynı şekilde her ikisinin de âciz olmasını gerektirir. Âciz bir varlık ise ilâh olamaz. Onlardan birisinin maksa­dı gerçekleşir, diğerininki gerçekleşmeyecek olursa o vakit maksadı gerçekleşen gücü yeten ilâh demektir, diğeri ise âcizdir ve ilâh olmaya elverişli değildir.

Bu ilkeye dair tamamlayıcı açıklamalar ilgili bahislerde ete alınmıştır.

 Ulûhiyyeti Tevhidi, Rubûbiyyet Tevhidini de Kapsar

Yine aklî ilimlerle uğraşanların pek çoğunun iddiasına göre Temânû1 Delili Yüce Allah'ın; "Eğer göklerle yerde Allah'tan başka ilâhlar olsaydı ikisinin de düze­ni bozulup gitmişti" (ei-Enbıyâ, 21/22) buyruğunda ifade edilmektedir. Çünkü onların kanaatine göre açıklayıp ispatladıkları rubûbiyyet tevhidi Kur'ân-ı Kerîmin beyan ettiği, peygamberlerin de kendisine davel ettiği ulûhiyyet tevhidi ile aynı şeydir.

Oysa durum böyle değildir. Aksine peygamberlerin kendisine davet ettiği ve indirilen kitapların dile getirdiği tevhîd, rubûbiyyet tevhidini de ihtiva eden ulû­hiyyet tevhididir. Bu ise ona hiçbir şeyi ortak koşmaksızın bir ve tek olarak Allah'a ibadet etmektir. Araplardan Allah'a ortak koşan müşrikler rubûbiyyet tevhidini ka­bul ediyorlardı. Gökleri ve yeri yaratanın bir ve tek olduğunu itiraf ediyorlardı

Nitekim Yüce Allah onlara dair bize şöylece haber vermektedir. "Andoisun onlara: Göklerle yeri kim yarattı, diye sorsan, onlar e/beîte; Allah diyeceklerdir." (Lukman, 31/25)'. 'De ki: Yer ve oradakiler kimindir, eğer biliyorsanız (söyleyin.) Onlar: Allah'ındır, diyeceklerdir. Sen de ki: O halde siz iyice düşünüp, ibret almaz mısı-

nız?' (ei-Mu'minun, 23/84-85) Kur'ân-ı Kerîm'de buna benzer buyruklar ise pek çoktur.

Onlar putların kâinatı yaratmakta Allah'a ortak olduklarına inanmıyorlardı Aksine onlar da Hint, Türk, Berber ve diğer ümmetlerin müşrikleri ile aynı du­rumda idiler. Kimi zaman bunların peygamber ve salihlerden iyi bir takım kimse­lerin heykelleri olduklarına inanırlar, onları şefaatçi kabul ederler ve Allah ile kendileri arasında aracı görürlerdi, işte Arapların şirk koşmalarının esası buna dayanır. Yüce Allah Nuh kavminin söylediklerini bize şöylece nakletmektedir: "Ve: Tanrılarınızı sakın bırakmayın. Sakın Ved, Suva, Yeğûs, Ye'ûk ve Nesr'i ter-ketmeyin, dediler."(Nuh, 71/23)

Buharî'nin Sahih'inde, tefsir kitaplarında, peygamber kıssalarında ve di­ğerlerinde ibn Abbas'tan ve onun dışında seleften bir takım kimselerden şöyle dedikleri nakledilmiştir: Bunlar Nuh kavmi arasında salih bir takım kimselerin isimleridir. Bunlar öldükten sonra kabirlerinin başından ayrılmadılar, sonra onla­rın suretlerini yaptılar. Aradan uzun bir zaman geçtikten sonra onlara ibadet et­meye başladılar. Bizzat bu putlar sonunda Arap kabilelerine geçti. İbn Abbas bu kabileleri tek tek zikretmektedir.11 Buharî 4920

Müslim'in Sahih'inde, Ebu'l-Heyyâc el-Esedî'den şöyle dediği sabittir:

Ali b. Ebi Talib -Radıyallahu anlı- bana dedi ki: Rasûlullah -Sallallahu aleyhi

vesellem-'ınbe­ni gönderdiği şartlarla, seni de göndereyim mi? O bana: "Yükseltilmiş

nekadar kabir görürsen mutlaka onu dümdüz etmemi ve ne Kadar heykel

bulursamonu silmemi emretmişti "2 Müslim 969; Ebû Dâvûd 3218; Tiımizî 1049; Mesaî IV. 68. 89; Müsneö, l, 96. 129.

Buharî ile Müslim'de, Peygamber –sav 

vefatıileso­nuçlanan hastalığında şöyle dediği kaydedilmektedir: "Allah

yahudilerle,hristiyanlara lanet etsin. (Çünkü) onlar peygamberlerinin kabirlerini

mescidedindi­ler." O bu sözleriyle yaptıklarından (ümmetini) sakındırıyordu.

Âişe-raan-te-dedi ki: Eğer bu olmasaydı, onun kabri açıkta bırakılırdı, fakat

kabrininmes­cid edinilmesini hoş karşılamadığından bu yapılmadı.)3Buhari 1330, 1390, 444 1; Müslim 528.Yine Buharî ile Müslim'de kaydedildiğine göre; Hz. Peygamber'e vefatı ile sonuçlanan hastalığında Habeşistan'da bulunan bir kiliseden söz edildi. O kili­senin güzelliği ve içindeki resimlerden ona bahsedildi. Şöyle buyurdu: "Onlar öyle kimselerdir ki, aralarından saiih bir kişi öldü mü kabri üzerinde bir mescit bina ederler ve o mescitte bu suretleri yaparlardı. Onlar Kıyamet gününde Al­lah'ın huzurunda mahlukatın en şerlileridirler.'"1Buhari 427, 434. 1341, 3873: Müslim 528.

Müslim'in Sahıh'inde deyine Peygamber sav-in vefatın­dan beş gün önce şöyle dediği nakledilmektedir: "Sizden öncekiler peygam­berlerinin ve aralarından salih olan kimselerin kabirlerini mescit edinirlerdi. Dik­kat edin, sakın kabirleri mescit edinmeyiniz. Ben sizlere bunları yasaklıyorum."1 Müslim 523

Şirkin sebeblerinden birisi de yıldızlara ibadet etmek ve yıldızların tabiat­larına uygun düştüğü zan olunan özelliklere uygun olarak putlar edinmektir. İb­rahim -As- kavminin şirki -denildiğine göre- bu kabilden idi, Melekleri ve cinleri Allah'a ortak koşup, onlar adına putlar yapmak ta böyledir,

Bütün bunlar yaratıcının varlığını kabul ediyorlar. Kâinatın iki yaratıcısı bu­lunduğunu söylemiyorlardı, fakat bu aracıları şefaatçi edinmişlerdi. Nitekim Yü­ce Allah şu buyruğuyla onlar hakkında böylece haber vermektedir: "Ondan başka velî (dost ve îlâh)ler edinenler- Biz bunlara ancak bizleri Allah'a yaklaştır­sınlar diye ibadet ediyoruz (derler-)" (ez-zumer-. 39/3)

Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır; "Onlar Allah'tan başka kendile­rine ne bir zarar ne de bir fayda vermeyecek olan şeylere taparlar. Bir de: Bun­lar Allah katında bizim şefaatçilerimizdir, derler. De ki: Siz Allah'a göklerde ve yerde bilmeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz? Haşa, O ortak tutmakta ol­dukları herşeyden münezzeh ve yücedir." (Yunus. 10/18)

Peygamberleri yalanlayan geçmiş ümmetler arasındaki müşriklerin duru­mu da böyledir. Nitekim yüce Allah bize Salih -as kıssası arasında Yü­ce Allah adına onu ve aile halkını öldüreceklerine dair yemin eden dokuz kişiden söz etmektedir. Bu müfsit ve şirk koşanlar Yüce Allah adına peygamberlerini ve onun aile halkını öldürmeye yemin etmişlerdi. Bu da onların müşriklerin irnan et­tikleri şekilde Allah'a inanan kimseler olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Böylelikle istenen tevhidin aynı zamanda rubûbiyyet tevhidini de ihtiva eden ulûhıyyet tevhidi olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Yüce Allah'ın: "Sen yü­zünü hanîf olarak dine, insanların üzerine yaratıldığı, Allah'ın fıtratına doğru çevir. Allah'ın yaralısını değiştirmek söz konusu değildir. Dosdoğru din işte budur, fakat insanların çoğu bilmezler." Buyruğundan itibaren: "... Hemen ümitlerini kesiverir-ler" er-Rum. 30/30-36) buyruğuna kadar bu mahiyetiyle tevhid dile getirilmektedir.

Yüce Allah bir başka yerde de: 'Gökleri ve yeri yaratan... Allah hakkında mı şüphe ediyorsunuz?" (ibrahim, 14/10) diye buyurmaktadır.

Peygamber -sav- de şöyle buyurmaktadır: 'Her doğan (İslâ­m'ı) fıtrat üzere doğar ama anne babası onu yahudi, hristiyan ya da rnecusî yapar."2

 Muvatta l. 241; Buhârî 1358, 1359. 1385, 4775, 6599; Müslim 2658.

Burada -bazılarının ileri sürdükleri gibi- buyrukların anlamı kişi tevhidi de sirki de bilmez bir halde yaratılır, denilemez. Çünkü kaydettiğimiz âyet-i kerîmeler ile Peygamber Sav aziz ve celil olan Rabbinden bize nakletti­ği (kudsî hadisteki) şu buyruğu böyle olmadığını ortaya koymaktadır: "Ben kulları­mı hanifler olarak yarattım. Sonra şeytanlar onları sağa sola sürüklediler...''

 Müslim 2865 no'lu uzunca hadisin bit bölümü.

Az önce kaydedilen hadis-i şerifte buna delil olacak bir husus da vardır. Çünkü: "Onu yahudi yahut hristiyan ya da mecusî yaparlar" diye buyurduğu hal­de onu müslüman yaparlar, diye buyurmamaktadır. Bir rivayette: 'Millet üzere (İslâm dini üzere) doğar" denilirken diğerinde de "bu millet (islâm dini) üzere doğar" den ilmektedir.Müslim. 2865

Ebû Hanife -Allah'ın rahmeti özerine olsun-den nakledildiğine göre; kelâm ile uğ­raşan bir takım kimseler rubûbiyyet tevhidinin kabulü ile ilgili olarak onunla bir tar­tışmaya girişmek islediler, Onlara dedi ki; Bu mesele hakkında sizinle konuşma­dan önce bana şu hususta görüşünüzü bildiriniz; Dicle'de bir gemi var, gidiyor. Yi­yecek, eşya ve buna benzer pekçok malzemeyi bizzat kendisi kendisine yüklüyor ve yine kendi kendisine dönüyor, kendi kendisine demirliyor. Kendi kendisine yü­künü boşaltıyor ve aynı şekilde geri dönüyor. Bütün bunlar herhangi bir kimsenin idaresi söz konusu olmaksızın cereyan ediyor. Ne dersiniz? Onlar: Bu imkânsız bir şeydir. Kesinlikle böyle bir şey olmaz, deyince onlara: Bir gemi için bu imkânsız olduğuna göre yukarısıyla, aşağısıyla bütün bu kâinatta böyle bir şey nasıl olur.

Bu hikaye yine Ebu Hanife dışında başka kimselerin başından geçmiş olarak, da nakledilmektedir.

Kur'ân-ı Kerîm'in Ulûhiyyet Tevhidine Dair Açıklamaları

Kur'ân-ı Kerîm, Tevhid'in bu türünün anlatılması, açıklanması, ona dair misaller verilmesi ile dopdoludur.

Kur'ân-ı Kerîm'in rububiyyet tevhidini beyan edip, Allah'tan başka yaratıcı olmadığını açıklaması buna bağlı olarak da O'ndan başka hiçbir kimseye ibadet edilmemesi gerektiğini vurgulaması bunlar arasındadır Böylelikle o rubûbiyyet tevhid'ini ikincisine (yanı Allah'tan başkasına ibadet etmemek demek olan ulûhiy-yet tevhid'ine) delil olarak göstermektedir. Zira onlar birincisini kabul ediyor, fakat ikincisi hakkında tartışıyorlardı. Bundan dolayı şanı yüce Allah'da onlara şunu açıklıyordu: "Sizler Allah'tan başka bir yaratıcı olmadığını bildiğinize ve kullara fay­dalı olan şeyleri ulaştıranın, onlara zarar verecek şeyleri kendilerinden uzaklaştırıp önleyenin O olduğunu, bu hususta O'nun hiçbir ortağının bulunmadığını bildiğini­ze göre; ne diye O'ndan başkasına ibadet ediyor ve O'nunla birlikte başka ilâhla­rın varlığını kabul ediyorsunuz?" Yüce Allah'ın su buyruklarında olduğu gibi:

"Allah'a hamd olsun, seçtiği kullarına da selâm olsun, de. Allah mı hayırlı­dır yoksa koştukları ortaklar mı? Göklerle yeri yaratan ve sizin için gökten bir su indiren mi? Onunla göz alıcı bahçeler bitirdik. Onların ağaçlarını bitirmek sizin için mümkün olmaz. Allah i/e birlikte bir ilâh mı var? Hayır, onlar sapan bir toplu­luktur. " (en-Neml, 27/59-60)

Yüce Allah bu âyetlerin herbirisinin sonunda: "Allah i/e birlikte bir ilâh mı var?" diye sormaktadır. Yani bunları Allah ile birlikte yapan bir başka ilâh daha mı var? Bu inkar anlamında bir sorudur. Böyle bir şeyin olmadığını ihtiva eder. Onlar da zaten bunları Allah'tan başka yapan bir kimsenin olmadığını kabul edi­yorlardı. Böylelikle bunu onlara karşı bir delil olarak göstermiş oluyordu.

Şu aklî ilimlerle uğraşanların ve onlara uygun kanaat belirten sufilerin ileri sürdükleri rubûbiyyet îevhid'i, tevhidin en ileri derecesi olarak kabul ediliyorsa şüphesiz ki bu peygamberlerin getirdiği ve indirilmiş kitaplarda yerini bulan bir tevhid'dır. Şu husus bilinmeli ki yaratıcının isbatına dair deliller ile peygamberle­rin doğruluğuna dair deliller gibi bunun pek çok delilleri vardır. Bir ilme insanla­rın ihtiyacı ne kadar çok olursa, Allah'ın kullarına rahmetinin bir tecellisi olarak onun delilleri de daha bir açıktır.

Kur'ân'ın Verdiği Örnekler, Dinin Gereklerini Ortaya Koyan Aklî Ölçüleri De Ortaya Koyar

Kur'ân-ı Kerîm insanlara her tür örneği vermiş bulunmaktadır. Bunlar ise dini maksatlar uğrunda ortaya konulmuş faydalı, aklî ölçülerdir. Şu kadar var ki Kur'ân-ı Kerîm hüküm ve delil noktasında hakkı beyan eder. Zaten hakkın öte­sinde sapıklıktan başka ne olabilir ki? İttifakla kabul edilmiş, zorunlu olarak bili­nen önermeleri delil olarak ortaya koymakla birlikte onlara dair istidlalde bulun­mak ihtiyacını da duymaz. Açıklamalarda açık ve anlaşılır olan bir hususun ayrı­ca zikredilmesinin gereği yoktur. Bu da Kur'ân-ı Kerîm'in izlediği yoldur. Halbuki Kur'ân-ı Kerîm'de delillendirme yönteminin yer almadığını zanneden cahillerin iddiasının aksinedir. Bu hususta şüphe ve tartışmaların aksine olarak Kur'ân-ı Kerîm delillendirme yollarını genişçe açıklar ve maksadına dair delilleri gösterir.

Rubûbıyyeîte ortak koşmak, bütün insanlar tarafından -sıfat ve fiillerde birbirine denk iki yaratıcının varlığını kabul etmek anlamında- olabilirliğinin im­kânsızlığı kesinlikle bilinen bir husustur. Ancak bir takım müşrikler alemde kıs-

men bazı şeyleri yaratan bir yaratıcının olduğu kanaatine sahip olmuştur. İki tanrı kabul eden (seneviyye)lerin karanlık hakkındaki görüşü ile, Kaderiye'nin canlıların fiilleri ile ilgili görüşü, dehrî filozofların feleklerin hareketi ile ilgili yahut nefislerin hareketleri ya da tabiî cisimlerin hareketleri ile ilgili görüşleri bu kabil­dendir. Bütün bunlar yüce Allah'ın yaratması dışında, bir takım işlerin yaratılmış olduğunu kabul etmektedirler.

Onlar bu bakımdan rubûbiyyete kısmen ortak koşarlar. Arap ve Arap ol­mayan müşriklerin pek çoğu kabul ettikleri ilâhlarının yüce Allah'ın yaratması söz konusu olmaksızın, bir takım faydaları sağlayıp yahut bir takım zararları ön­lediklerini zannedebilirler.

Yüce Allah'ın Ortağının Bulunmasına İmkân Yoktur

insanlar arasında Allah'a, Rubûbiyyete ortak koşmak görülen bir husus olduğundan dolayı Kur'ân-ı Kerim şu buyruklarında olduğu gibi bunun batıl ol­duğunu açıkça beyan etmiş bulunmaktadır: "Allah hiçbir evlat edinmedi. Onun­la birlikte herhangi bir ilâh da yoktur. Eğer olsaydı bu takdirde herbir i/âh yarattı­ğını alır, e/bette kimisi kimisine üstünlük sağlardı." (el-Mu'miûn, 23/911

Şimdi apaçık, son derece özlü bu lafızlarla ortaya konulmuş bu gözkamaştı-rıcı delil üzerinde dikkatle düşünelim. Hak olan ilâhın mutlaka yaratıcı ve fail olması gerekir. Kendisine ibadet edene fayda sağlamalı ve ona gelecek zararı önleyebil-rnelidir. Eğer şanı yüce Allah ile birlikte mülkünde ortak bir başka ilâh bulunsaydı, onun da bir takım yaratıkları ve fiilleri de olması kaçınılmazdı. O takdirde böyle bir ortaklığa da razı olmaması gerekirdi. Aksine gücü yettiği takdirde o, ortağını kahre­der, başına mülke kendisi sahip olur ve tek başına ulûhıyyeti elinde tutardı. Bunu yapabilecek olsaydı, elbette yapardı. Eğer buna güç yetiremeyecek olursa kendi yarattığı ile başbaşa kalır ve bu yarattıklarını alır, bir kenara çekilir. Nitekim dünya­daki hükümdarlar da eğer biri diğerini yenik düşüremiyor ve ötekine üstünlük sağ­layamıyor ise Kendi ülkesinin egemenliği ile bir kenarda tek başına durur.

O halde şu üç husustan birisinin olması kaçınılmazdır:

• Ya herbir ilâh kendi yarattığını ve egemenliğini bir başına alır ve sürdürür.

• Yahut biri diğerine üstünlük sağlar;

• Yahut ta hepsi de kendileri üzerinde dilediği gibi tasarrufia bulunan, bu­na karşılık kendilerinin üzerinde tasarruf imkânını bulamadıkları bir tek kişinin kahrı ve mülkü altında olurlar ve bu kişi tek basına ilâh olur, kendileri ise her ba­kımdan yenik düşürülen ve kendilerine rubûbiyyetini kabul ettirenin kulları olurlar.

Bütün âlemin işinin düzen içerisinde olması, işinin son derece sağlam yü­rütülmesi; onu çekip çevirenin, idare edenin, bir tek ilâh, bir tek mâlik ve ege­men ve bir tek rab olduğunun en açık bir delilidir. Mahlukatın O'ndan başka hiç­bir ilâhı yoktur, O'ndan başka onların bir Rab'leri de yoktur. Nitekim Temanû1 Delili de kainatın yaratıcısının bir olduğunu, ondan başka hiçbir rabbı bulunma­dığını, dolayısıyla bu rabbin dışında bir ilâhlarının da bulunmadığını ortaya koy­maktadır. İşte yaratışta ve var edişte temanû' bu olduğu gibi ibadet ve ulûhıy-yette de bu şekilde temanû' söz konusudur. Yani kainatın birbirine denk iki yara­tıcı rabbinin bulunması mümteni' (imkânsız) olduğu gibi; bütün kainattaki varlık­ların kendisine ibadet edilen iki ilâhının bulunması da imkânsız bir şeydir.

Kainatın birbirine denk iki yaratıcısının varlığının özü itibariyle imkânsız ol­duğunu bilmek, fıtratta fiilen var olan bir şeydir ve apaçık akıl tarafından batıl ol­duğu bilinen bir husustur. İşte iki varlığın ilâh olmasının batıl olduğu da böylelik­le anlaşılmaktadır.

O halde âyet-i kerîme fıtrat'ta yer etmiş bulunan rubûbiyyetin tevhid'i ger­çeğine uygundur ve onun bu uygunluğu ulûhiyyetin de tevhid'ini gerektirmekte, ispatlamakta ve ona delil teşkil etmektedir.

Bu anlamı dile getiren işaret edilen âyet-i kerîme'nin manasına yakın bir hususu da şu âyet-i kerîme dile getirmektedir: "Eğer göklerle yerde Allah'tan başka ilâhlar olsaydı, ikisinin de düzeni bozulup gitmişti." (el-Enbiyâ, 21/22)

Âyet-i kerîme göklerde ve yerde birden çok ilâhın bulunmasının imkânsız olduğunu göstermektedir. Ancak bir tek ilâhın varlığı söz konusudur. Yine âyet-i kerîme bu bir ve tek ilâhın yüce Allah'tan başkasının da olamayacağına, gökler­de ve yerde düzenin bozulmasının ikisinde birden çok ilâhın bulunmasının ve bir ve tek Allah'tan başka ilâhların varlığının kaçınılmaz sonucu olduğuna delildir.

Yine âyet-i kerîme şunu göstermektedir. Göklerin ve yerin düzeni ancak her ikisinde de yüce Allah'ın bizzat kendisinin ilâh olmasına bağlıdır. Şayet ka­inatta kendisine ibadet olunan iki ilâh bulunacak olursa kainatın tümünün düze­ni bozulur.

Çünkü kainatın düzeni ancak adalet iledir Adaletle gökler ve yer dimdik ayakta durur. Kayıtsız ve şartsız olarak en büyük zulüm şirktir, en ilen derecede­ki adalet ise tevhid'dır

 Ulûhiyyet Tevhidinin, Rubûbiyyet Tevhid'ini Kapsaması

Ulûhiyyet tevhidi rubûbıyyet tevhid'ini de ihtiva eder, ama aksi söz konu­su değildir. Çünkü yaratmaya kadir olamayan âciz demektir, âciz varlığın ise ilâh olması uygun değildir Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Kendileri yaratılmış oldukları halde hiçbir şey yaratmaya kudreti olma­yanları mı eş koşuyorlar?" (el-A'raf, 7/191) Yine yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: 'Yaratan, yaratmayan gibi olur mu hiç? Artık iyice düşünmeye­cek misiniz?" (en-Nahl, 16/17)

Maksat İtibariyle Tevhid Bilgi ve

Şunu da belirtelim ki; Allah'ın peygamberlerinin kendisine davet ettikleri ve indirilen kitapların ihtiva ettiği tevhid iki türlüdür: isbat ve bilmek bakımından tevhid ile gözetilen maksat itibariyle tevhid.

Birincisi yüce Rabbin hakikatinin sıfat, fiil ve isimlerinin isbat edilip kabul edilmesidir. Bütün bu hususlarda hiçbir şey O'nun eşi ve benzen değildir. Nite­kim kendisi de kendi zatı hakkında böylece haber vermiştir, Rasûlü de bize böylece bildirmiştir. Kur'ân-ı Kerîm bu türü gayet açık bir şekilde ortaya koy­muştur. ei-Hadîd ve Tâhâ surelerinin baş tarafları ile el-Haşr suresinin sonların­da, es-Secde sûresinin, Al-i imran suresinin başlarında, ihlas suresinin tama­mında ve diğer buyruklarda görüldüğü gibi.

ikincisi ise gözetilen maksat itibariyle tevhıd'dir. Nitekim; "De ki: Ey kâfir­ler..." (el-Kâfirun. 109 sûre) sûresi ile "Deki: Ey kitab ehli! Bizimle sizin aranızda adîl olan bir kelimeye geliniz..." (aı-i imran, 3/64) âyeti ile "kitabın indirilmesi..." ez-Zumer: 39) diye başlayan surenin bası ve sonları ile Yunus suresinin baş tarafları, orta­ları ve sonlan el-A'raf suresinin baş tarafları ve sonları ile el-En'âm suresinin ta­mamının muhtevası buna örnektir

 Kur'ân Surelerinin Büyük Çoğunluğu Tevhİd'i Bütün Türleriyle Dile Getirmektedir

Kur'ân surelerinin büyük çoğunluğu hatta surelerinin tamamı her iki türüyle tevhidi ihtiva etmektedir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim ya Yüce Allah'ın İsım, sıfat ve fiille­ri hakkında bize haber vermektedir ki, o takdirde bu ilmî ve haberî bir tevhid'dır.

Yahut ta hiçbir şeyi O'na ortak koşmaksızın yalnızca O'na ibadete, O'nun dışında tapınılan varlıkları terketmeye bir davettir. O takdirde bu iradî ve talebî bir tevhid'dır Yahut bir emir, bir yasak ve itaatine bağlanma isteğini dile getir inektedir. Bu da tevhid'in hukuku ve tamamlayıcı unsurlarıdır.

Ya O'nun tevhid'ini kabul edenlere lütuf ve ihsanlarını haber vermekte, dün­yada anlara neler yaptığını, âhirette onlara ne gibi ikramlarda bulunacağını bildir­mektedir. Bu da kendisini tevhid etmenin bir mükâfatıdır.

Yahut müşriklere dair ve dünya hayatında onlara verdiği ibretli cezalar ile, âhirette karşı karşıya kalacakları cezaları bildiren haber mahiyetindedir. Bu buy­ruklar da tevhid'in hükmünün dışına çıkanların cezasını bildirir.

Buna göre Kur'ân-ı Kerîmin tümü tevhid, levhid'in hukuku, tevhid'in mü­kâfatı ile şirk, müşrikler ve onların cezaları hakkındadır.

Yüce Allah aynı şekilde bu tevhid ile kendi zatı hakkında şahitlikte bulun­duğu gibi O'nun melekleri, peygamberleri ve rasûlleri de bu hususta O'na şa-hıdlik etmişlerdir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah kendisinden başka hiçbir ilâh olmadığını, adaleti ayakta tutarak açıkladı. Melekler de, ılım sahipleri de. O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur Mutlak galiptir, Hakimdir. Şüphesiz Allah nezdinde din islam'dır."(aı-i imran, 3/18-19}

Bu âyet-i kerîme tevhid'in hakikatini isbatı ve bütün sapık kesimlerin kanaat-ierini reddetmeyi ihtiva etmektedir. O bakımdan bu âyet-i kerîme şahidliklerinin en üstünü, en büyüğü, en adaletlisi ve en doğrusunu, en yüce şahidler vasıtasıyla ve hakkında şahidlık edilen en yüce gerçek hakkındaki şahidliği ihtiva etmektedir,

Şehadetin Anlamı ve Mertebeleri

Selefin "şahidlik etti" ifadesinin anlamı ile ilgili açıklamaları hüküm ver­mek, yargıda bulunmak, bildirmek, açıklamak ve haber vermek anlamlan etra­fında döner dolaşır. Bunların hepsi doğru açıklamalardır ve aralarında çelişki yoktur. Çünkü şahidlik etmek, şahidin söylediği sözü ve verdiği haberi ihtiva et­tiği gibi, onun bir şeyi bildirmesini, haber verip açıklamasını da ihtiva eder.

Eğer maksat sadece şahitlikte bulunmak olsaydı, bunun muhtevasını bilmek imkânı olmaz, şahitlikten gereken fayda sağlanmaz ve şahitlik ile onlara karşı delil ortaya konulmuş olmazdı. Bundan daha ileri olmak üzere şehadet kullara açıkla­mayı, onlara delâlette bulunmayı ve hakkında şahidlik olunan şeyi onlara bildirmeyi de ihtiva etmiştir. Nitekim kullardan şahitlik eden bir kimsenin nezdinde şahitlik ya­pacağı herhangi bir husus bulunup da onu açıklamayıp, gizleyecek olursa, kimse ondan faydalanmaz ve onunla herhangi bir delil ortaya konulmuş olmaz.

Şahidlikten ancak açıklanması halinde yararlanılabildiğine göre, Yüce Al­lah da bu şahitliği: işitmek (sem1), görmek (basar) ve akıl'dan ibaret üç yolla

tam anlamı ile açıklamış bulunmaktadır.

İşitmek (sem') Yoluyla Açıklaması

Bu O'nun bize bildirmiş olduğu bütün kemal sıfatlan, vahdaniyet ve buna benzer diğer bütün hususları en ileri derecede açıklayıp, bize bildirmiş olduğu son derece anlaşılır ve okunan âyet-i kerîmelerle olmuştur. Bu hususta durum, Cehmiye'nin, onlara uygun kanaat belirten Mutezile'n in ve Yüce Allah'ın Kitabını nitelendirmiş olduğu beyan ile şerefli Rasûlünün açıklamasına aykırı, kişiyi hay­rete düşüren bir takım ihtimalleri ileri sürerek, Allah'ın bazı sıfatlarını kabul etme­yen Muabtile'nin ileri sürdükleri gibi değildir.

Nitekim yüce Allah Kitabının ve Rasûlünün beyan edici ve açıklayıcı özel­liklerini şu buyruklarıyla dile getirmektedir: "Ha. Mim. Mubîn (açıklayıcı) Kitap hakkı için..." (ez-Zuhruf, 43/1-2)] "Elif, Lam, Ra. Bunlar apaçık Kitabın âyetleridir." (Yusuf, 12/1); "Elif, Lam, Ra. Bunlar Kitabın ve açık açık anlatan Kur'ân'ın âyet/eri­dir. " (el-Hicr, 15/1); "Bu, insanlar için bir açıklamadır. Takva sahipleri için de bir hi­dayet ve bir öğüttür" (Al-i imran, 3/138); "Bilin ki; peygamberimize düşen açıkça tebliğ 'den ibarettir." (ei-Maide. 5/92); "Apaçık belgelerle ve kitaplarla (seni gönder­dik.) İnsanlara kendilerine ne indirildiğini açıklayasın ve onlar da iyice düşün­sünler diye sana da bu Zikri (Kur'ân 'ı) indirdik." (en-Nahl, 16/44)

Aynı şekilde sünnet de, Kur'ân-ı Kerîmin delâlet ettiği hususları açıkla­mak ve pekiştirmek üzere varid olmuştur. Yüce Rabbimiz bizleri ne filanın görü­şüne, ne filanın zevkine, ne de filanın vecde gelişine, dinimizin esasları ile ilgili olarak asla muhtaç kılmamıştır.

Bundan dolayı bizler Kitap ve Sünnete muhalefet edenlerin kendi arala­rında da ayrılıklar içerisinde olduklarını, tutarsız iddialarda bulunduklarını görü­yoruz. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bugün sizin için dininizi kemale erdirdim. Üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve size din olarak İslam'ı beğenip seçtim." (ei-Maide, 5/3) O bakımdan bu dini tamamlamak için Kitap ve Sünnetin dışında herhangi bir şeye ihtiyaç bulunmamaktadır, işte hocamız Ebu Ca'fer et-Tahâvî -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun- ileride gelecek olan şu sözlerinde bu hususa işaret etmektedir: "Bu konuda bizler ne kendi görüşlerimize dayanarak te'vil'de bulunup, ne de hevâlarımızın etkisi ile vehm'e kapılarak bu hususa dalmayız. Çünkü (bilmediğini) Aziz ve Celi! olan Allah'a ve Rasûlüne teslim edenlerin dı­şında, kimse dini hususunda selâmete erişemez."

Yüce Allah'ın yaratmış olduğu ve gözle görülen âyet ve belgelerine gelince: Bunlara bakıp, bunlar üzerinde durmak, düşünmek, bunları delil olarak kullanmak, O'nun kavli ve sem'î âyetlerinin delâlet ettiği hususlara delil teşkil etmektedir.

Akıl ise hem bu belgeleri, hem öbür belgeleri bir arada mütalâa eder, peygamberlerin getirdiklerinin doğruluğunu kesin olarak ortaya koyar. Böylelikle sem'in (işitmenin), görmenin, aklın ve fıtratın tanıklığı ittifakla aynı gerçeği dile getirmiş olmaktadır.

 Yüce Allah'ın göndermiş olduğu bütün peygamberlerle birlik­te mutlaka doğruluklarına delil teşkil edecek bir belge vardır

Yüce Allah, adaletinin, merhametinin, ihsanının, hikmetinin kemali dolayı­sıyla ileri sürülecek bir mazeret bırakmayı istemediği ve delili ile gerçekleri orta­ya koymayı sevdiğinden ötürü; göndermiş olduğu herbir peygamberle birlikte de mutlaka haber verdiği hususların doğruluğuna delil teşkil edecek bir âyet (belge ve mucize) de göndermiştir, işte yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Biz peygamberlerimizi apaçık de/ii/erle gönderdik. Onlarla birlikte insanlar ada­leti ayakta tutsunlar diye kitabı ve mizanı indirdik." (el-Hadıd, 57/25); "Biz senden önce de kendilerine vahyettiğimîz erkek/erden başkasını peygamber gönderme­dik. Eğer bilmiyorsanız zikir ehline sorun. (Biz o peygamberleri) apaçık belgeler­le ve kitaplarla (gönderdik.)" (en-Nahi, 16/43-44); "De ki: Size benden önce nice peygamberler apaçık delilleri ve dediğinizi getirmişlerdi..." (a-ii imran, 3/183); "Eğer onlar seni yalanlarlarsa (bil ki) senden önce apaçık delillerle, sahife/erle, aydınla­tıcı kitaplarla gelmiş nice peygamberler de yalanlanmıştır."(aı-i imran, 3/184); "Allah hak ile Kitab'ı ve mizanı indirendir-." (eş-Şura, 42/17)

Peygamberlerin getirmiş olduğu âyetlerden, belgelerden ve kesin delil­lerden daha güzel bir âyet ve bir belge olabilir mi? Çünkü bunların hepsi Yüce Allah tarafından onların lehine yapılmış ve Yüce Allah tarafından kullarına en ile­ri derecede açıklanmış birer şahitliktir.

Yüce Allah'ın isimlerinden birisi de "el-Mu'min'dir. Bu ismin iki açıklama­sından biri sudur: O doğru söyleyenleri (sadıkları) onların doğruluklarına dair or­taya koymuş olduğu tanıklarla, delil ve belgelerle tasdik edendir. Bundan dolayı O'nun kullarına, rasûllerinin tebliğ etmiş olduğu vahyin hak olduğunu açıkça or­taya koyacak afakî ve enfüsî âyetleri göstermesi kaçınılmaz bir şeydir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onun gerçeğin ta kendisi olduğu, kendilerine apaçık belli oluncaya kadar âyetlerimizi onlara hem afâk'ta (dış dünyalarında) hem kendi nefislerinde göstereceğiz." (Fussilet, 41/53) Burada gerçeğin ta kendisi olduğu, kendilerine gösterileceğinden sözü edilen şey "Kur'ân-ı Kerîm'dir." Çün­kü daha Önceden: "De ki: Söyleyin bana eğer o Allah tarafından ise.. " (Fussilet, 41/52) dive söz edildikten sonra pelen âyet'in sonunda da: "Habbınin herşeyi gö-

rüp gözetici olması sana yetmez mi?" (fussilet, 41/53) diye buyurulmaktadır.

Böylelikle Yüce Allah, Rasû!ünün lobine bu buyruklanyla şu hususa şahit­lik etmektedir: Onun getirdikleri hak'tır ve kullara buna tanıklık edecek şekilde O'nun yaratacağı ve fiili ile ortaya çıkacak âyetlerini göstereceğini vaadetmek-tedir. Daha sonra da bütün bunlardan daha büyük ve daha üstün olan bir husu­su söz konusu etmektedir. Bu da Yüce Allah'ın herşeye şahit (tanık) olmasıdır. Onun isimlerinden birisi de "eş-Şehîd"dir. Yani hiçbir şey O'ndan kaybolmaz, hiçbir şey O'na gizli kalmaz. Aksine O herşeye muttalî'dir ve herşeye tanıktır. O herşeyi bütün incelikleriyle çok iyi bilir.

işte bu da O'nun isim ve sıfatları ile (Allah'ın vahdaniyetine) bir istidlaldir. Birincisi ise O'nun buyruk ve sözleriyle bir istidlal idi. Âîakî ve enfüsî âyetlerle istidlal ise O'nun fiilleriyle ve yaratıklarıyla istidlaldir.

 Yüce Allah'ın İsim, Sıfat ve Fiilleriyle Vahdaniyetine Delil Göstermek

Allah'ın isim ve sıfatları (vahdaniyetine) nasıl delil gösterilir? Çünkü böyle bir yolla delil göstermek ıstılah'olarak alışılagelmiş bir yol değildir, diye sorulur­sa cevabımız şu olur:

Yüce Allah inkâr, ta'tıL teşbih ve temsîl ile kirlenmemiş fıtratlara şunu yer­leştirmiştir: O isim ve sıfatları ile kaınil'dir. O kendi zatını vasfettiği ve Rasûlleri­nin kendisini nitelendirdiği sıfatlara sahiptir. Ayrıca O'nun kemaline dair yaratık­larına gizli kalan hususlar, onların bu konuda bildiklerinden çok daha büyüktür.

O'nun kutsal kemalinin bir tecellisi de herşeye tanık olması ve herbir şeye muttali olmasıdır. Öyle ki göklerde olsun, yerde olsun gizli ve açık bir zerre dahi O'nun için gayb değildir. Bu niteliğe sahip olan zata, kulların başkalarını ortak koşmaları, O'ndan başkasına ibadet etmeleri, O'nunla birlikte başka bir ilâh ka­bul etmeleri nasıl uygun olabilir? Kendisi hakkında en büyük yalanı uydurup, düzen kimsenin ve gerçeğe uygun olmayan şekilde haberler verenin bu haline herhangi bir şekilde tepki göstermeyerek, diğer taraftan bu yolda ona yardım edip, destek vermesi, şanını yüceltmesi, duasını kabul etmesi, düşmanını helak etmesi, O'nun vasıtası ile bütün beşerî güçleri âciz bırakacak şekilde âyetler (belge ve mucizeler) ve deliller ortaya çıkartması; bütün bunları o kimsenin Al­lah'a karşı yalan söyleyen, iftira düzen bir kimse olmasına rağmen gerçekleştir­mesi hiç O'nun kemaline yakışır bir şey midir?

Bilinen bir husustur ki O herbir şeye tanıktır. O'nun kudreti, hikmeti, izzeti ve kemali böyle bir şeyi kabil değildir. Bunun mümkün olacağını kabul edebilen bir kimse insanlar arasında Allah'ı tanımak imkânından en uzak bir kimsedir.

Kur'ân-ı Kerîm'de bu yöntem, bu yol dopdolu d u ﷺ‬. Bu havas'ın izlediği bir yoldur. Onlar yüce Allah'ı, O'nun fiillerine, O'na yakışan fiillerin ve yakışmayanla­rın neler olduğuna delil gösterirler. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer bazı sözleri uydurup Bize isnad etseydi. Biz onu elbette kuvvetle yakalardık. Sonra da kalbinin damarını elbette koparırdık. O zaman da sizden hiçbir kimse bunu ona yapmamıza engel olamazdı." (ei-Hakka, 69/44-47) Bu hususa dair daha geniş açıklamalar -Yüce Allah'ın izniyle- ilerde gelecektir.

Yine Yüce Allah'ın isim ve sıfatları O'nun vahdaniyyetine ve şirkin batıl oldu­ğuna da delil gösterilir. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "O Allah'tır ki O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Melik (biricik egemen)dir. Kuddûs'dur ("noksanlık gerektiren herşeyden münezzehtir), Selâm 'dır (zat ve fiillerinde hür türlü kusurdan uzaktır), Mü'mindir (peygamberlerini mucizelerle doğrulayıp, tasdik edendir). Mü-heymın'dîr (kullarının yaptıklarını herşeyi görüp, gözetleyendir}, Azîzdîr (herşey O'nun hükmüne boyun eğer, O'nun hükmüne karşı konulamayandır), Cebbâr'dır (halleri düzelten ya da hükmüne boyun eğmeye mecbur edendir), Mütekebbirdır (büyüklük ve azamette eşsiz olandır), Allah koştukları ortaklardan münezzehtir." (ei-Haşr, 59/239) Kur'ân-ı Kerîm'de daha bunun gibi pek çok âyet-i kerîme vardır.

Bu yolu izleyenler pek azdır. Bu yolu ancak nâs olanlar bulabilirler. Çoğun­luğun kullandığı delil gösterme yolu ise, görülen âyet ve belgeler iledir. Çünkü bu hem daha kolay izlenen bir yoldur, hem de daha geniş kapsamlıdır. Yüce Allah da yarattıklarından kimini kimine üstün kılandır.

Kur'ân-ı Kerîm'de bir araya gelip, toplanmış özellikler ondan başkasında bir araya gelip toplanmış değildir. O hem delildir, hem de kendisi hakkında delil gösterilendir Hem tanıktır, hem de kendisi lehine tanıklık olunandır, işte Yüce Allah, Rasûlünün doğruluğuna delil teşkil edecek bir belge isteyenlere şöyle seslenmektedir: "Kendilerine karşı okunup duran, sana indirdiğimiz bu Kitap onlara yetmedi mi? Şüphe yok ki bunda iman eden bir topluluk için bir rahmet, bir öğüt vardır." (el-Ankebut, 29/51) ve devamı.

..

 Tevhid Bakımından Kemal Derecesinde Olanlar

Peygamberlerin risaletlerinde getirdikleri ve kitapların bildirdikleri tevhid'in, ulûhiyyet tevhidi olduğu -az önce işaret olunduğu üzere- bilindiğine göre; tevhid'i üç ayrı türe taksim edip, bunu avam'ın tevhid'i; hakikatlerle sabit olanı da ikinci tür ve havass'ın tevhid'i, kıdem ile kaim olup havass'ın da havass'ının tevhid'i üçüncü tür tevhid olarak kabul edenlerin; böyle bir kısımlara ayırmalarına iltifat ediimez. Hiç şüphesiz tevhid bakımından insanların en mükemmelleri nebilerdir.

Rasûller ise bu hususta onlardan da daha mükemmeldir. Rasûllerden ulu'l-azm

diye bilinenleri ise tevhid bakımından onların en mükemmelleridir. Bunlar ise Nuh, ibrahim, Musa, isa ve Muhammed (Allah'ın salât ve selamı hepsine olsun)

Tevhid bakımından bunların da en mükemmelleri iki halil Muharnmed ve ib­rahim (As) dirler. Çünkü bu ikisinin ilim, marifet, hâl, in­sanları davet etmek ve cıhad'ları itibari ile tevhid'in gereklerini yerine getirdikleri şe­kilde hiçbir kimse yerine getirebilmiş değildir. O halde rasûllerin ortaya koydukları, kendisine davet ettikleri diğer ümmetlerle uğrunda cihad ettikleri tevhid'den daha mükemmel ve daha ileri îevhid söz konusu değildir. Bundan dolayı Yüce Allah pey­gamberine bu hususta o rasûllere uymalarını emretmiştir. Nitekim Yüce Allah, ibra­him -As- kavmi ile şirkin tutarsızlığı, buna karşılık tevhid'in doğruluğu ile il­gili tartışmasını ve onun soyundan gelen peygamberleri söz konusu ettikten sonra: İşte bunlar Allah 'in hidayet ettiği kimselerdir. O halde sen de onların hidayetine uy. " (ei-En'âm, 6/90) diye buyurmaktadır. O halde Allah'ın Rasûlüne kendilerine uymasını emrettiği kimselerin tevhidinden daha mükemmel bir tevhid söz konusu olamaz.

Peygamber -Sav- da ashab'ına sabahı ettikleri vakit şöyle dua etmelerini emrederdi; "islam fıtratı, ihlas kelimesi, Peygamberimiz Muham-med'in dini ve hanif bir müslüman olan ve asla müşriklerden olmamış atamız İb­rahim'in şeriatı üzere sabahı ettik." Müsned, III, 406, 407' demelerini öğretirdi.

İbrahim'in milleti (dini, şeriatı) tevhid'dir. Muhammed'in dini de onun Al­lah'tan getirdiği söz, amel ve itikaddir. ihlas kelimesi ise Allah'tan başka ilâh ol­madığına şahidiik etmektir, isiarn fıtratı ise Yüce Allah'ın kullarına emretmiş ol­duğu kendisini sevmeleri ve O'na hiçbir şeyi ortak koşmaksızın O'na ibadet et­mek, ubudiyyet ile zilletle boyun eğerek, emirlerine bağlı kalarak ve O'na yöne­lerek teslim olmak demektir.

işte havass'ın da havass'ının tevhid'i budur. Kim bundan yüz çevirecek olursa beyinsizlerin de beyinsizidir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendini bilmezden başka kim ibrahim'in dininden yüz çevirebiliri Andolsun ki Biz onu dünyada beğenip, seçmişizdir. O âhirette de muhakkak salihlerdendir. Hani Rabbi ona: "Teslim ol" dediği zaman o da: A/em/erin Habbine teslim ol­dum, demişti. "(el-Bakara. 2/130-131)

 Kelâm'cıların Yöntemlerine Gerek Yoktur

Selim bir hissi ve kendisiyle ayırt etme gücüne sahip olacağı bir aklı bu­lunan bir kimsenin istidlalde kelâmcıların normlarına, cedel'e, onların terimlerine ve yöntemlerine kesinlikle ihtiyaç duymaz. Hatta belki bunlar sebebiyle kendisi­ni şaşkınlığa, sapıklığa, şüphe ve tereddüte ulaştıracak bir takım şüphe ve te­reddütlere de düşebilir. Gerçek şu ki tevhid, bir kimsenin kaibi bu gibi olumsuz­luklardan kurtulabüdiği takdirde ancak kişiye faydalı olur. İşte Allah'ın huzuruna ancak kendisi ile varanların kurtulabileceği kalb-ı selim de budur.

Şüphesiz havass'ın ve havass'ın da havass'ının tevhid'ı olduğu iddia edi­len ikinci ve üçüncü tür tevhid, kişiyi çoğu sûfî'lerın kendisine soyundukları yok oluşa (fena'ya) götürür. Bu da genelde ittihad (halik ile mahluk'un birliği) kana­atine ulaştıran çok tehlikeli bir yoldur.

İşte Yüce Allah'ın Rasûlüne indirmiş olduğu Allah'ın kelâmı budur. Allah Rasûlünün sünneti budur. Rasûlden sonra gelen en hayırlı neslin ve ariflerin ön­derleri olan imamların kanaatleri, görüşleri budur. Acaba onların sözlerinde gö­rüş ve kanaatlerinde fena bulmaktan hiç sözedılrniş midir? Acaba onlardan her­hangi birisi böyle bir taksirn'e (tevhid'i kısımlara ayırmaya) kalkışmış mıdır? Bu­nun ortaya çıkış sebebi Haricilerin aşırıya kaçışlarını andıran dinde ileri derece­de aşırıya kaçıştan başkası değildir. Hatta bu, hristiyanların dinlerindeki aşırıya gidişlerinde benzer. Yüce Allah ise dinde aşırıya gitmeyi yermiş ve bunu yasak­layarak şöyle buyurmuştur: "Ey kitap ehli! Dininizde aşırıya gitmeyin. Allah'a karşı hak olandan başkasını söylemeyin. " (en-Niss, 17i); "De ki: Ey Kitap ehli! Di­ninizde haksız yere haddi aşmayın. Bundan önce sapıklığa düşmüş, bir çok kimseyi saptırmış ve sonra da dümdüz yoldan sapagelmiş bir kavmin hevâ ve heveslerine uymayın. " (el-Maide, 5/77)

Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem- de şöyle buyurmaktadır: " si zora koş­mayın, Allah da aleyhinize olmak üzere işi zora koşar. Şüphesiz sizden önceki­ler işi zora koştular, Allah da aleyhlerine olmak üzere işi sıkı tuttu, işte onlardan arta kalanlar manastırlarda ve kiliselerdedirler. Bir de "Bizim kendilerine farz kıl-maksızın, kendiliklerinden ortaya koydukları bir ruhbanlık. " (el-Hadid, 57/27) Hadisi Ebû Dâvûd rivayet etmiştir.1 Ebû Dâvûd 4904.

Hiçbir şey O'nun benzeri Değildir.

 Allah'ın Benzersiz Olmasının Anlamı

Ehl-i sünneî zatında da, sıfatlarında da, fiillerinde de hiçbir şeyin Allah'ın

benzeri ve dengi otmadiğını ittifakla kabul etmişlerdir. Fakat teşbîh (benzetme) lafzı insanların dilinde birden çok anlama gelme ihtimali olan mücmel bir lafız haline gelmiştir. Bu lafızla kimi zaman doğru manası kastedilebilrnektedır. Bu ise Kur'ân-ı Kerîmin reddettiği, aklın da delâlet ettiği Yüce Rabbin özellikleri iti­bariyle, yaratıklarının hiçbir sıfatı ile nttelendirilmeyeceği, hiçbir sıfatında mahlu-kat'tan hiçbir şeyin O'nun benzeri olmadığı anlamıdır: "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur." (eş-Şûrâ. 42/11) Bu buyruğu ile Yüce Allah Muşebbihenin  (Allah'ı herhangi bir şekilde mahlukata benzetenlerin) kanaatlerini reddetmektedir.

"O herşeyi işitendir, görendir." buyruğu da Allah'ın sıfatlarının varlığını ka­bul etmeyen Muattile'nin görüşlerini reddetmektedir.

Buna göre yaratıcının sıfatlarını yaratıkların sıfatları gibi kabul eden yeril­meyi hakketmiş, baîıl'ın peşinden giden Muşebbihe'ye mensup birisi demektir. Yaratıkların sıfatlarını, yaratıcının sıfatı gibi kabul eden bir kimse küfürleri itiba­riyle hristıyanlara benzeyen birisidir.

Teşbih'in (Allah'ın varlıklara benzetilmesinin) reddedilmesi ile Yüce Al­lah'ın hiçbir sıfata sahip olmadığı anlamını kastedenler de vardır. Bunlara göre O'nun kudreti vardır, ilmi vardır, hayatı vardır denilemez. Çünkü kulun da bu gibi sıfatları vardır. Bu iddianın kaçınılmaz sonucu olarak O hayy'dır, ilim sahibidir, kadir'dir de denilemez. Çünkü kula da bu isimler verilebilmektedir. O'nun kelâ­mı, işitmesi, görmesi, basar'ı ve benzer sıfatları da aynı durumda olur.

Bunlar (Muattıla) Allah'ın mevcud (var), herşeyi bilen (alîm), herşeye gü­cü yeten (kadîr), hayy (diri) olduğu hususunda ehl-i sünnet ile aynı kanaattedir­ler. Yaratılmış bir kimseye de mevcud, hayy, alîm ve kadîr denilebilir. Bu nefye-dilrnesi gereken bir teşbihtir denilemez. Çünkü bu Kitap ve Sünnetin ve sarih aklin delâlet ettiği bir husustur. Bu hususta aklı başında hiçbir kimse de muha­lefet etmez. Çünkü Yüce Allah bir takım isimlerle kendi zatını adlandırdığı gibi, kullarının bir bölümüne de bu isimleri vermiştir. Kendi sıfatlarını da bir takım isimlerle adlandırmış ve kimi isimleri de yarattıklarının bazılarına sıfat olarak ver­miştir, Ancak bu isimlere sahip olmak birbirinin aynı olmak demek değildir.

O kendi zatına hayy, âlım, kadîr. raûf, rahîm, azîz, hakîm, semî', basîr, me­lik, mü'mın, cebbar ve mütekebbir gibi isimler verdiği gibi; kimi kullarına da bu isimleri vermiştir. Mesela: "O ölüden diriyi (hayyı) çıkartır." (el-En'âm, 6/95); (er-Rüm. 30/19) diye buyurduğu gibi; "Ve ona alim (çok bilgili) bir oğul müjdesi verdiler." zariyet, 51/28) diye buyurmaktadır.

Başka âyetlerde de şöyle buyurmaktadır: "Biz ona halım (çok tahammülkar, kusurları affedici) bir oğul müjdesi verdik." (es-Saffat. 37/101); "Mü'minlere karşı rauf ve rahîm'dir (çok şefkatli, çok merhametlidir)" (et-Tevbe, 9/128); "Biz onu semî' ve basîr (işitici ve görücü) kıldık." (ei-insan, 76/2); "Aziz'in karısı dedi ki..." (Yusuf, 12/51); "On/arın gidecekleri yerde de bir melik (hükümdar) vardı." (et-Ketıf. 13/79); "Hiç mü 'min olan kimse..." (es-Secde, 32/18); "Allah büyüklük taslayan her zorbanın (cebbar) kalbini işte böyle mühürler." (et-Mu'min. 40/35)

Kısacası bilinen husus şu ki: Hayy olan herkes hayy olan Allah'a, alim di­ye adlandırılan herkes alîm olan Allah'a, azîz diye bilinen herkes azîz olan Al­lah'a benzemez. Diğer isimler de böyledir.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O'nun ilminden kendisinin dilediğinden başka hiçbir şeyi kavrayamazlar." (ei-Bakara, 2/255); "O'nu ilmiyle indirmiştir." (en-Ni-sa, 4/166): "O'nun ilmi dışında hiçbir dişi ne gebe kalır, ne de doğurur" (Fatır, 35/1 t); "Çünkü şüphesiz ki Allah 'tır hem rızkı veren hem de çetin kuvvet sahibi olan" (ez-zariyat, 51/58); "Kendilerini yaratan Allah'ın onlardan daha üstün güce sahip olduğunu görmezler mi?" (Fussilet, 41/15)

Câbir Ftaüıya/iahuantitier\ şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasûlullah -Saiiai-labu aleyhi veseiiem- bize Kur'ân-ı Kerîm'in bir suresini öğretircesine bütün hususlar­da istihare yapmayı öğretir ve şöyle buyururdu: "Sizden herhangi bir kimse bir iş hakkında karar verirse, farzın dışında iki rek'aî namaz kılsın, sonra da şöyle dua etsin: Allah'ım Senin ilminle Senden hayırlısını diliyorum (istihare yapıyorum.] Se­nin kudretinle bana güç vermeni diliyorum. O pek büyük lütfundan senden dile­rim. Çünkü Sen kadifen, benim gücüm yetmez. Sen bilirsin, ben bilmem. Sen gaybları en iyi bilensin. Allah'ını eğer şu işin benim için dinimde, dünya hayatım­da ve akıbeti itibariyle hayırlı olduğunu biliyor isen -yahut ta: dünyamda ve âhire-timde diye buyurdu- onu benim için takdir et ve bana onu kolaylaştır. Sonra da onu benim için mübarek kıl. Eğer şu işin benim için dinimde, hayatımda ve akıbe­ti itibariyle -yahutta dünyamda ve âhiretimde diye buyurdu- kötü olduğunu biliyor isen onu benden uzaklaştır, beni de ondan uzak tut. Hayır nerede ise onu benini için takdir buyur, sonra da beni ona razı kıl. (Peygamber) buyurdu ki: Ve o ihtiya­cının adını zikreder (ek bu duayı yapar.)" Hadisi Buharî rivayet etmiştir.1

1 Buharî 1162, 6382. 7390; Tirmizî 480; Ebû Davûd 1538; ibnMace1373.

Nesaî'nin ve başkalarının kaydettiği Ammâr b. Yasîr'in rivayet ettiği hadiste de Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- şu duayı yaparmış: "Allah'ım, gaybı bilen il­minle, bütün mahlukata yeten kudretinle Senden istiyorum: Hayat benim için ha­yırlı olduğu sürece beni yaşat. Eğer ölüm benim için hayırlıysa da canımı al. Al­lah'ım ben Senden, gizlilikte ve açık hallerimde Senden korkmayı dilerim. Kızgın-

Ken ve hoşnutken hak söz söylemeyi dilerim. Zenginken ve fakırken (israftan uzak) orta yollu olmayı dilerim. Senden bitip tükenmeyecek nimetler, ardı arkası kesilmeyecek göz: aydınlığı dilerim Hakkımdaki kaza ve takdirinden sonra (o hu­susta) beni hoşnui kılmanı dilerim. Ölümden sonra senden rahat bir yaşayış iste­rim. O kerim yüzüne bakmak lezzetini, sana kavuşma şevkini -hiçbir zarar gör-meksizin, saptırıcı bir fitneye de maruz kalmaksızın- dilerim. Allah'ım Sen bizi iman ziynetiyle süslendir ve hidayete ermiş, doğru yolu bulmuş kimselerden kıl."1

1 Nesâl, II!, 54-55. Müsned, IV, 264.

 Allah'ın sıfatlarının bulunduğunu kabul etmek O'nun yaratık­lara benzemesini ve cisim olmasını gerektirmez

Allah da, Rasûlü de Yüce Allah'ın sıfatları olan ilim, kudret ve kuvveti (mahlukata) isim olarak kullanmış bulunmaktadır. Yüce Allah şöyle buyurmakta­dır: "Sonra zayıflığın ardından kuvvet... yaratır." (er-Rûm, 30/54); "Şüphesiz o kendi­sine öğrettiğimiz için bir ilim sahibi idi." (Yûsuf. 12/68)

Mahlukatın ilminin Allah'ın ilmi, onların kuvvetinin Allah'ın kuvveti gibi ol­madığı bilinen bir husustur. Bunun benzerleri de pek çoktur. Bu da bütün akıl sahipleri tarafından kabul edilen bir husustur. O bakımdan Yüce Allah'ın kendi zatını nitelendirmiş olduğu rıza, gazap, sevgi, buğz ve buna benzer herhangi bir sıfatın varlığını kabul etmeyen ve buna karşılık bunları kabul etmek tesbîhi ve tecsîmi gerektirir iddiasında bulunanlara şöyle denilir: Sizler aslında yaratık­ların sıfatlarına benzedikleri halde yine de onun irade, kelâm, semf ve basar sahibi olduğunu kabul ediyorsunuz. Sizin kabul etmeyip, Allah ve Rasûlünün ise kabul edip ve sizin kabul ettiğiniz hususlardaki kanaatlerinize benzeyen sı­fatları da kabul etmelisiniz. Çünkü aralarında herhangi bir fark yoktur.

"Biz hiçbir sıfatın varlığını kabul etmiyoruz" diyecek olurlarsa onlara şöyle denilir: Sizler O'nun hayy, alim, kadîr gıbi bir takım güzel isimlerini kabul ediyor­sunuz. Kula da bazen bu isimler verilebilir. Buna karşılık Rabbe ait olduğu ka­bul edilen bu tür isimlerin, kuldaki bu isimlerin benzerini ifade ettiği de söylen­mez. O halde Allah'ın isimleri hakkında söylediğinizin bir benzerini O'nun sıfat­ları hakkında kabul etmelisiniz.

Halik ile mahluk'un ortak olan (isim ve sıfatlarını reddeden bir kimse batıl

iddiada bulunan bir Muattil olur. Her ikisindeki bu sıfatların birbirinin benzeri, misli olduğunu kabul eden kimse de batıl iddiada bulunan bir Müşebbihe men­subu olur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Çünkü yaratan ile yaratıcı her ne kadar aynı isrni almakta birbiriyle ittifak ha­linde iseler de; Yüce Allah vûcud'u (varlığı), ilmi, kudreti vesair sıfatları ile bu sıfat­ların özel anlamı ile rnevsuf'tur. Kulun bunlardan herhangi bir hususta O'na ortaklığı söz konusu değildir. Aynı şekilde kulun vücud, ilim ve kudret gibi sıfatları da kendi­ne hâs'tır. Yüce Allah da kulun bu özelliklerinde ona ortak olmaktan münezzehtir,

Yaratan ile yaratıcı var olmak, ilim ve kudret sahibi olrnak, ismini taşımak­ta ittifak etseler dahi, böyle bir müştereklik ancak zihinlerde var oian, fakat eş­yada varlığı söz konusu olmayan mutlak bir müşterekliktir. Eşyada var olan ise özel bir hüvviyete sahiptir, onda herhangi bir ortaklık söz konusu değildir.

işte bu akfî yöntem kullananların pek çoğunun tutarsızlıklara düştüğü bir konudur. Çünkü onlar bu gibi hususlarının ismen alınmasındaki uyumun netice­sinde Rabbin varlığının, kulun varlığı gibi olması gerektiği vehmine kapılmışlardır.

Bu husustaki hata ve yanlışlığın aslı şudur: Onlar bu genel ve külli eşyanın ta­şıdıkları mutlak ve külli isimlerin aynen tesbıt edilen ve bu ismi taşıyan her varlıkta da bulunması gerektiği kanaatine kapılmışlardır, oysa dururn böyle değildir. Çünkü dış dünyada var olan bir şey, mutlak ve külli olarak var demek değildir. Aksine o an­cak muayyen ve belli bir özellikte var olabilir. Yüce Allah'a bu isimler verildiği takdir­de bu isimlerin müsernmâsı da artık onunla tayin edilmiş ve hususiyet kazanmış olur. Bu isimler kula verilecek olurlarsa artık bu isimleri taşıyan da o isimlerle tahsis edilmiş olur. Buna göre Allah'ın varlığında ve hayatında O'ndan başkasının O'na or­taklığı (onun gibi olması) söz konusu değildir. Hatta muayyen belli bir varlığın varlı­ğında da başkası O'nunla ortak olmadığına göre, yaratıcının varlığında böyle bir or­taklık nasıl düşünülebilir? Mesela, işte bu odur, denildiği vakit kendisine işarette bu­lunulan şey aynı olmakla birlikte ona iki farklı yönüyle işarette bulunulmuştur.

işte bu ve benzen açıklamalarla Müşebbihe'nin bu noktadan hareket et­tiklerini ve bu konuda hakka fazladan bir şeyler kattıkları için sapıttıklarını gör­müş oluyoruz.

Muattile'nin ise bir yönüyle benzerliği kabul etmeyip, yine bu hususta sa-pıtıncaya kadar hakka birşeyler kattıklarını görmekteyiz. Yüce Allah'ın Kitabı ise sağlıklı ve doğru çalışan akılların kavrayabilecekleri katıksız hakka delâlet et­mektedir. Bu ise hiçbir sapması söz konusu olmayan mutedil haktır

Sıfatları nefyedenler Yüce Allah'ı herhangi bir hususta yaratıklarına ben­zemekten tenzih etmekte iyi ve güzel hareket etmekle birlikte; bizatihi Yüce Al­lah için sabit olan hususları nefyettikleri için de uygun olmayan bir iş yapmışlar­dır. Müşebbihe ise sıfatlan kabul etmekle iyi bir tutum sergilemekle birlikte teş­bihi ileriye götürdükleri için kötülükte bulunmuşlardır.

Benzerliğin söz konusu olmaması ortaya çıktığına göre, aradaki farkı açık­lamak için yalnızca izafette bulunmak yeterli olur. Eşitliğin söz konusu olmaması ise müşterek (ortak) lafzın medlulü olan müşterek miktarıyla o hususun varlığına engel değildir. Biz bu yolla gaybî hususları kavrayabiliyoruz. Eğer bu müşterek mana bulunmamış olsaydı, bu kavrayışta hiçbir şekilde mümkün olmazdı.

"Hiçbir şey onu âciz bırakamaz."

 Yüce Allah'ın Kudreti Kemal Derecesindedir. O'nun İçin Aciz­lik Sözkonusu Değildir

Kudretinin kemali dolayısıyla hiçbir şey O'nu âciz bırakamaz. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Muhakkak Allah herbir şeye güç yetirendir." (el-Bakara, 2/20;; "Allah herşeye muktedir olandır.' (el-Kehf, 18/45), "Göklerde olsun, yerde ol­sun hiçbir şey Allah'ı âciz bırakacak değildir. Muhakkak O en iyi bilendir, herşe­ye güç yetirendir." (Fâtır, 35/44); "O'nun Kürsî'si gökleri ve yeri kuşatmıştır. Onları koruması O 'na ağır gelmez. O çok yücedir, çok büyüktür." (el-Bakara, 2/255)

"O'na ağır gelmez." O'nu âciz bırakmaz, güç gelmez. O'na zor ve sıkıntılı gelmez, demektir. Böyle bir şeyin nefyedilmesi zıttının kernal derecesinde O'nun hakkında sabit olduğunu gösterir. Aynı şekilde Kitap ve Sünnette yüce Allah'ın sı­fatları hakkında gelen herbir nefy ifadeside onun zıttının kemalinin onun hakkında sabit olduğunu gösterir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Rabbin hiçbir kimseye zulmetmez." (el-Kehf, 18/49) Çünkü O'nun adaleti kemal derecesindedir.

"Göklerde ve yerde zerre ağırlığınca hiçbir şey O'na gizli kalmaz." (Sebe', 34/3) Çünkü O'nun ilmi kemal derecesindedir.

"Bize bir yorgunluk da dokunmadı." (Kal, 50/38) Çünkü O'nun kudreti kemal derecesindedir.

"O'nu ne bir uyuklama alır, ne de bir uyku." (el-Bakara, 2/255) Çünkü O'nun hayatı ve kayyûmiyyeti kemal derecesindedir.

"Gözler O'nu idrak etmez." (el-En'âm, 6/103) Çünkü O'nun celâl, azamet ve kibriyâsı kemal derecesindedir.

Bunun böyle olmasının sebebi, katıksız nefyin öğünülecek bir tarafının bulunmayışından dolayıdır. Nitekim şair şöyle dernektedir:

"Küçük bir kabılecik., hiçbir kimsenin ahdini bozmazlar,

Ve insanlara hardal tanesi kadar dahi zulmetmezler."

Bu beyitten önce ve sonra sözünü ettiği şekli ile onların ahidlerini bozma­yıp, zulmetmedikleri ile birlikte "küçük kabilecik" sözleriyle onları küçültmesi do­layısıyla bu sözleriyle onların acizliklerini ve zayıflıklarını kastettiği, kudretlerinin kemal derecesinde olduğunu anlatmak istemediği anlaşılmaktadır. Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Fakat benim kavmim her ne kadar sayıca çok iseler de, Önemsiz dahi olsa hiçbir zaman kötülük yapmazlar."

Burada onların kötülük yapmadıklarını söz konusu etmekle birlikte, önce­ki beyitlerde onları yermeye delil teşkil edecek ifadelerin bulunması, maksadı­nın onların acizliklerini ve zayıflıklarını dile getirmek olduğu anlaşılmaktadır.

 Nefy ve İsbat Konusunda Selefin Yolu

Bundan dolayı Yüce Allah'ın Kitabında Allah'ın sıfatları isbat edilirken on­lardan etraflı bir şekilde söz edilmekte, nefyedilenlerden de mücmel olarak (öz­lü olarak) söz edilmektedir. Bu hoş görülmeyen türden kelâm ile uğraşanların yolunun tam aksinedir.

Onlar etraflı bir şekilde nefyi söz konusu ederken, mücmel olarak ta is-battan söz ederler ve şöyle derler: O cisim değildir, şahıs değildir, beden değil­dir, suret değildir, et değildir, kan değildir, kişi değildir, cevher değildir, araz de­ğildir, renkli değildir, tadı yoktur, kokusu yoktur, elle yoklanmaz, ısısı yoktur, so­ğukluğu yoktur, rutubeti yoktur, kuruluğu yoktur, boyu yoktur, eni yoktur, derinliği yoktur. Bir araya parçaları toplanmaz, parçaları birbirinden ayrılmaz, hareket te etmez, sakin de değildir. Kısımlara, parçalara ayrılmaz, kısım, parça, cüz organ ve azaları yoktur. Yönleri yoktur, sağı solunun varlığı, önü arkası, yukarısı altı söz konusu değildir. Hiçbir mekan O'nu kuşatmaz, O'nun üzerinden zaman geç­mez. Ne O'na temas etmek düşünülebilir, ne de O'nun uzlete çekilmesi düşünü­lebilir. Mekânlara hulûl'u {İçlerine girmesi) yoktur, yaratıkların hadis oluşlarına delil teşkil eden hiçbir sıfat ile nitelendirilemez. Sonlu olmakla da nitelendirile­mez, bir alan kapladığı, herhangi bir cihette yol aldığı da söylenemez. Mahdut değildir, kaderler O'nu kuşatamayacağı gibi perdeler de O'nu kapatamaz. Ve buna benzer Ebu'l-Hasen el-Eş'arî'nin Mutezile'den naklettiği diğer sözler.

Bu ifadeler arasında hak olanı da vardır, batıl olanı da vardır. Kitabı ve sünneti bilen bir kimse bunu açıkça anlar. Bu şekildeki mücerred, nefy ifadele­rinde övücü herhangi bir söz bulunmamakla birlikte, edebin sınırlarını aşan ifa­deler de vardır. Çünkü bir kimse sultana: Sen çöpçü değilsin, odun kıran değil­sin, hacamat yapan değilsin, dokumacı değilsin, diyecek olursa her ne kadar bu

sözleri doğru ise de sultan böyle diyen kimseyi bu nitelendirmeleri dolayısıyla te'dıb eder. Ancak nefy ifadesinde toplu (icmali) sözlerle O'nu överek. Sen yö­nettiğin kimselerden hiçbir kimse gibi değilsin. Sen onlardan daha üstün, daha şerefli ve daha değerlisin, diyecek olup bu şekilde toplu bir ifadeyle olumsuzluk­ları nefyedecek olursa, aynı şekilde toplu bir ifade ile edebe riayet etmiş olur.

 Hakkı, Şer'î Lafızlarla İfadelendirmek Ehl-i Sünnet'in Yoludur

Hakkı, nebevî ve ilâhî şer'İ lafızlarla dile getirmek, ehl-i sünnet ve'1-cema-at'ın izlediği bir yoldur Muattite ise şârfin dile getirdiği isim ve sıfatlardan yüz çevirirler. Bu sıfatların anlamları üzerinde düşünmezler. Kendilerinin bid'at ola­rak ortaya attıkları mana ve lafızları itikad edilip inanılması, güvenilip kabul edil­mesi gereken muhkem anlam ve lafızlar olarak kabul ederler.

Hak, sünnet ve iman ehli ise Allah ve Rasûlünün söylediklerini inanılması ve kabul edilmesi gereken hakkın kendisi olarak değerlendirirler. Öbürlerinin söylediklerinden ise ya büsbütün yüz çevirirler yahut ta onun durumunu etraflı bir şekilde açıklarlar. Onun hakkında Kitab ve Sünnete göre hüküm verilir, yoksa onlardan hareketle Kitab ve Sünnet hakkında hüküm verilmez.

Anlatmak istediğimiz şudur: Onların itikadlarında ağırlıklı olarak görülen şey selbiliktir (olumsuz anlatımlardır.) O şöyle değildir, o böyle değildir, isbat {olumlu ifadeler) ise pek azdır. O alirrVdir, kadir'dir, hayy'dır gibi. Sözü edilen nefyin bir çoğu ise Kitap ve Sünnetten alınmış olmadığı gibi, onların dışında sı­fatları isbat edenlerin izledikleri aklî yollardan da alınmış değildir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Hiçbir şey O'nun gibi değildir. O herşeyi işitendir, herşeyi görendir (semî'dir, basîr'dir.)" (eş-Şûrâ, 42/11)

Bu buyrukta nefyin manasını da ortaya koyan bir isbat vardır. O bakımdan bu buyruktan Yüce Allah'ın kastının şu olduğu anlaşılmaktadır. Kemal sıfatlarına tek başına O sahiptir. Yüce Allah kendi zatını nitelendirdiği, resullerinin kendisini vasfettiği sıfatlara sahiptir. Sıfatlarında da, isimlerinde de, fiillerinde de O'nun benzeri hiçbir şey yoktur. Ayrıca O'nun, mahlukatından hiçbir kimsenin muttali ol­madığı sıfatları da vardır. Nitekim sıkıntılı haller için yaptığı duasında o doğru söz­lü rasûlü saiiaiiahu aleyh: ve sellem şöyle buyurmuştur: "Allah'ım sahip olduğun ve kendi zatını kendisiyle adlandırdığın yahut Kitabında indirdiğin yahut kullarından birisine öğrettiğin yahut ta gayb ilminde kendi nezdinde kimseye bildirmeyip sak­ladığın her bir ismin ile Senden, Kur'ân-ı Kerîm'i kalbimin baharı, göğsümün nuru, hüznümün uzaklaştırıcısı, keder ve üzüntümün gidericisi kılmanı niyaz ederim."1

 Müsned. l, 391. 452.

Yüce Allah'ın rahmetine nail olmasını dilediğimiz hocamızın (Tahâvî'nin) "Hiçbir şey O'nu âciz bırakmaz" ifadesi yerilmiş nefy türünden değildir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Göklerde olsun, yerde olsun hiçbir şey Allah'ı âciz bırakmaz. Muhakkak O en iyi bilendir, herşeye güç yetirendir. " (Fstır. 35144)

Böylelikle Yüce Allah âyet-i kerîme'nin sonunda aczinin söz konusu olma­yacağına delili zikrederek ona dikkat çekmektedir. Bu ise ilim ve kudretin kema­lini iiade eder. Çünkü acizlik ya bir işi yapmak isteyen kimsenin o işi yapmaya gücünün bulunmadığının ifadesidir: yahut ta o işi bilmediğinden dolayı âcizdir.

Zerre ağırlığı kadar hiçbir şey de Allah'ın ilminin dışında değildir ve O her­şeye kadir olandır. Akıl ve fıtratların kabul ettikleri apaçık gerçeklerden birisi de O'nun kudret ve ilminin kemal derecesinde olduğudur. O halde acizlik O'nun hakkında söz konusu değildir. Çünkü kudret ile acizlik arasında belli bir çelişki vardır. Ayrıca âciz olan bir kimsenin ilâh olması uygun değildir. Yüce Allah bun­dan alabildiğine yücedir, münezzehidir.

"O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur."

 Kelime-i Tevhid

işte bu, daha önce açıklandığı üzere bütün peygamberlerin kendisine davet ettiği îevhid sözüdür. Hasr'ı gerektiren (yani yalnızca Allah'ın ulûhiyyetini ifade eden) nefy ve isbat itibariyle tevhidin bu sözlerle dile getirilmesi, mücer-red bir isbat halinde, aksi olma ihtimalinin de söz konusu olacağından dolayıdır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Nitekim Yüce Allah: "Sizin ilâhınız bir tek ilâhtır" diye buyurduktan sonra: "O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Rahman'dır, Rahîm'dir." (ei-Bakara, 2/163) diye buyurmaktadır. Çünkü herhangi bir kimsenin hatırına şeytani bir vesvese kabi­linden şöyle bir düşünce gelebilir: Kabul edelim ki bizim ilâhımız bir tek ilâh ol­sun. Bizden başkalarının da O'ndan başka ilâhları bulunabilir. Böyle bir vehmi bertaraf etmek için yüce Allah: "O'ndan başka i/âh yoktur" diye buyurmaktadır.

"(Allah) Başlangıçsız olarak kadim, sonsuz olarak daimdir."

 Kıdem ve Beka Sıfatları

Yüce Allah: "O ilktir ve Sondur."(ei-Hadid, 57/3) diye buyurmaktadır. Peygam­ber -sav- de şöyle buyurmuştur: "Allah'ım Sen Evvelsin, Senden önce hiçbir şey yoktur ve Sen Âhirsin, Senden sonra da hiçbir şey yoktur."1

1 Müslim 2713; Ebû Dâvûd5051; Tırmizî 3397; ibn Mâce 3873: Müsned, II, 381, 404

Hocamızın: "Başlangıçsız olarak kadim'dir, sonsuz olarak daim'dır" ifade­si yüce Allah'ın "el-Evve! ve el-Âhir" isimlerinin anlamını ifade etmektedir.

Bu iki sıfatın Allah hakkında sabit olduğunu bilmek fıtratlarda yer etmiş bir gerçektir. Çünkü bütün varlıkların -teselsülün ardını arkasını kesmek için- zatı iti­bariyle varlığı zorunlu olan (vacibu'l-vucud)a ulaşması kaçınılmaz bir şeydir.

Bizler canlıların, bitkilerin, madenlerin hadis (sonradan yaratılmış) olduk­larını gördüğümüz gibi bulut, yağmur ve daha başka atmosfer olaylarının da sonradan meydana geldiklerini görüyoruz. Gerek bu meydana gelen olaylar, gerek te başkaları mümteni' (var olmaları imkânsız) şeyler değildir Çünkü müm-teni' olan bir varlık asla var olmaz.

Bunlar zatları itibariyle de varlıkları zorunlu (vacibu'-vucud) değillerdir. Çünkü zatı itibariyle vacibu'l-vucud, yok olmayı kabul etmez. Bu varlıklar ise bir zamanlar yoktu, sonradan var oldu. Bunların bir zaman olmayışları onların vacib olmadıklarını, var oluşları da varlıklarının imkânsız (mümteni') olmadığını ortaya koyar. Var olması da, yok olması da mümkün olan bir varlığın varlığı kendinden olmaz. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yoksa onlar hiçbir şeyden mi yaratıldılar? Yoksa yaratan/ar onlar mıdır?" (et-TCr. 52/35) Yüce Allah şöyle buyur-ınakîadınBunlar kendileri var eden bir varlık olmaksızın mı var oldular yoksa kendi kendilerini var edenler kendileri mıdır?

Bilinen bir gerçektir ki sonradan var edilmiş bir varlık, kendiliğinden var olmaz. Mümkin denilen varlık, işte varlığı da, yokluğu da kendinden olmayandır. O bizzat kendi kendisini var etmez. Aksine kendisini var eden bulunursa var olur, aksi takdirde yok olur. Yokluğu yerine varlığı mümkün, varlığı yerine de yokluğu mümkün olan herbir varlığın varlığı kendinden olmadığı gibi, yokluğu da onun ayrılmaz bir vasfı değildir.

 Kelâm'ciların İzledikleri Doğru Yöntemler Kur'ân'm Zikretti­ğine Uygun Olanlardır

Fazilet sahibi bir kimse kelâmcı ve felsefecilerin söz konusu ettiği aklî yöntemlerin nihaî durumu üzerinde iyice düşünecek olursa, bunların doğru olanları­nın esas itibariyle Kur'ân-ı Kerîm'in en açık ve en özlü bir üslûpla söz konusu etti­ği aklî bir takım yöntemlerden ibaret olduğunu görür. Yine Kur'ân-ı Kerîm'in izledi­ği yollardaki beyanın eksiksiz ve mükemmel tahkik derecesinde olduğunu ve on­ların yanında benzer özellikte yaklaşımlar bulunmadığını da tesbıt eder. Nitekim yüce Allah söyle buyurmaktadır; "Onlar sana bir örnek getirdikleri her seferinde muhakkak ki sana hakkı ve daha güzel bir açıklama getirmişizdir." (el-Furkan, 35/33)

Bizler iyice tesbıt edilemeyen bir takım öncülleri (mukaddime, önerme) ve nazarî bir takım delilleri delil olarak ortaya koymanın faydasız olduğunu söy­lemiyoruz. Çünkü gizlilik ve açıklık nisbî bir takım meselelerdir. Kimi insanlar için açıkça ortaya çıkan bir husus, başkaları için gizli ve saklı olabilir. Aynı kimse ki­mi halde farkedemediği ve kendisi için gizli kalan bir hususu bir başka halde açıkça görüp tesbit de edebilir.

Yine önermeler kimisi için açıkça anlaşılamasa bile bir takım kimseler bunları kabullenebileceği gibi, bazı kimseler de bunlardan çok daha açık ve belirgin olanlar hakkında tartışabilir de.

Kişi netsî araştırma ve inceleme ile öğrendikleri sebebiyle; açık ve zahir hususlar arasından bilip öğrenebildiklerine oranla daha ileri derecede sevinebilir.

Şüphesiz ki yaratıcının isbat edilme bilgisi, O'nun varlığının vacib oluşu, za­ruri ve fıtri bir husustur. Bazı insanların bu hususta nazarî bir takım yöntemlere başvurma ihtiyacını hissettirecek bir takım şüpheleri ortaya çıksa bile bu, böyledir.

 Kelâm'cıların Yüce Allah'ın İsimleri Arasına "el-Kadim"i Sokmaları

Kelâm'cılar Yüce Allah'ın isimlen arasına "el-Kadîm" ismini sokmuşlardır. Halbuki bu Esmâ-i Hüsnâ'dan değildir. Çünkü Kur'ân'ın kendisiyle nazil olduğu Arap dilinde "el-Kadîm" başkasından daha önce olan hakkında kullanılır. Mesela eski olan bir şeye "bu kadim'dir" denilir. Yeni olan bir şeye de "bu hadis'dir (ye­nidir)" denilir ve onlar bu ismi ancak kendisinden önce mütekaddim şeyler bu­lunan varlıklar hakkında kullanırlar. Kendisinden önce (kendisi hakkında) yoklu­ğun söz konusu olmadığı zat hakkında kullanmazlar Nitekim Yüce Allah (ka-dîm'i bu manada kullanarak) şöyle buyurmaktadır: "Sonunda o kuruyup incelen eski (kadîm) hurma dalı gibi olur." (Yasin, 36/39)

Eski hurma dalı fel-urcunu'1-kadîm) ise ikincisinin varlığı zamanına kadar kalabilendir, yenisi ortaya çıktı mı birincisine kadim denilir.

Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmakladır: "Onun/a hidâyet bulmadık-

tan için de: 'Bu eski (kadîm) bir uydurmadır' diyeceklerdir." (ei-Ahkaaf. 46/ı ı) Yani za­man itibariyle önceliklidir. Yine bir başka yerde yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Gördünüz mü şu sizin ve önceki (ei-akdamun) atalarınızın ibadet ettiklerini" (eş-Şu-ars. 26/75-76) Burada kullanılan "el-akdem" kelimesi "ei-kadîm"in mübalağalı kipidir.

Yüce Allah'ın isimleri arasında "el-Kadîm"i sokmaya gelince, bu kelâm'cı-ların çoğunun sözleri arasında meşhur olmuştur. Selef ve haleften pek çok kirn-se ise bunu benimsememıştir. ibn Hazm bunlardan birisidir.

Şüphesiz ki bu isim eğer bizatihi tekaddüm hakkında kullanılacak olursa elbetteki bütün hadiselerden önce var olan varlık başkalarına göre mütekaddim olmaya daha bir hak sahibidir. Şu kadar var ki Yüce Allah'ın isimleri kendileri ile övüienin özelliğine delâlet teşkil edecek en güzel isimlerdir. Sözlükte önce oluş (tekaddüm) ise mutlak'tır. Bütün hadiselerden daha önceye has bir ifade değil­dir. O halde bu Esmâ-i Hüsnâ'dan değildir. Şeriatte ise bu. O'nun "el-Evvel" ismi ile dile getirilmiştir ki bu da "el-kadîm" den daha güzeldir. Zira ondan sonra var olan varlıkların sebebinin ona ait olduğu ve O'na bağlı olduğu anlamını ihtiva et­mektedir. "el-Kadîm" ise böyle değildir. Yüce Allah'ın isimleri el-Hüsnâ (en gü­zel) isimlerdir. Yalın olarak sadece "el-hasene: güzel isimler" değildir.

"Ne sonu gelir, ne de yok olur."

Bu, Yüce Allah'ın beka'sının devamlılığını ifade etmektir. Yüce Rabbimiz şöyle buyurmaktadır: "Onun (yeryüzünün) üzerindeki her canlı fanidir. Celâl ve

ikram sahibi Rabbinin yüzü ise kalıcıdır." (er-rahmân, 55/26-27)

Yok olmak (fena) ve sonu gelmek (beyd) mana itibariyle birbirine yakın

kelimelerdir. Bu şekilde onların bir arada zikredilmeleri te'kid içindir, Aynı za­manda bu daha önce belirttiği: "O, sonu gelmez daimdir" sözünü de ifade et­mekte ve pekiştirmektedir.

"Yalnız O'nun irade edip dilediği olur."

Bu, Kaderıyyeve Mutezile'nln kanaatini reddetmektir. Çünkü onlar Yüce Al­lah'ın bütün insanlardan iman etmelerini irade ettiğini, ancak kâfirin küfrü murad ettiğini iddia etmişlerdir. Halbuki onların bu sözleri kitaba, sünnete ve sahih akla aykırı düştüğünden dolayı tutarsızdır ve reddolunur. Bu meşhur "kader meselesi"dir. İleride de buna dair daha geniş açıklamalar Yüce Allah'ın izniyle gelecektir.

Kaderiyye"ye bu ismin veriliş sebebi, kaderi inkâr etmeleridir Kaderi ge­rekçe diye gösteren Cebriyye'ye de aynı şekilde Kaderiyye denilmekle birlikte birinci kesime bu adın verilmesi daha çok görülen bir durumdur.

 İrade Etmek ve Sevmek

Ehl-ı sünnet ise şöyle derler: Yüce Allah her ne kadar kaderin bir gereği olarak masiyetieri irade etmekte ise de, o masiyetleri ne sever, ne onlardan razı olur, ne de masiyet işlenmesi emrini verir. Bilakis O, masiyetlerden nefret eder, onlara gazap eder ve onlardan hoşlanmaz, onları yasaklar. Bütün selefin görü­şü budur. Onlar: Allah'ın dilediği olur, dilemediği olmaz, derler. Bundan dolayı fukahâ ittifakla şunu kabul etmişlerdir: Yemin eden bir kimse: Allah'a andolsun ki eğer Allah dilerse şu işi yapacağım, diyecek olsa ve o işi yapmayacak olursa yeminini bozmuş olmaz, islerse bu vacip ya da müstehab olsun. Eğer Allah bu­nu severse diyecek olursa o takdirde (gereğini yerine getirmeyecek olursa) eğer bu iş vacip ya da müstehab ise yeminini bozmuş olur.

Ehl-i sünnet'in muhakkik'leri derler ki: Allah'ın Kitabında irade iki türlüdür. Birisi kaderi, kevnîve halki" (yani yaratmaya dair) irade, diğeri ise dinî, emri ve serî iradedir.

• Sert irade: Muhabbet ve rızayı da ihtiva eder.

Kevnî irade ise, bütün olayları kapsayan ilâhî meşîettir. Bu da yüce Al­lah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: "Allah kimi doğru yola iletmeyi dilerse, göğ­sünü Islama açar, kimi de saptırmayı dilerse onun da göğsünü -gökyüzüne tır­manıyormuş gibi- daraltır, sıkıştırır.' (el-En'âm, 6/125)

Nuh -Ateynisseiam- hakkındaki şu buyruk ta buna benzer: 'Eğer Allah sizi saptırmak isterse ben size öğüt vermek istesem bile, bu öğüdüm size fayda vermez." (Hud, 11/34); "Faka! Allah dilediğini yapar." (ei-Bakara, 2/253)

Dinî, şerT ve emrî iradeye gelince; buna da yüce Allah'ın şu buyrukları ör­nektir- "Allah size kolaylık diler, güçlük istemez." (ei-Bakara, 2/185) "Allah size açık­ça bildirmek, sizi sizden öncekilerin sünnetlerine iletmek, tevbe/erinizi kabul et­mek ister. Allah hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. Allah tevbelerinizi kabul etmek ister, şehvetlerine uyanlar ise sizin büyük bir sapıklığa düşmenizi is­terler. Allah sizden (yükümlülükleri) hafif/etmek ister. Zaten insan zayıf yaratılmış­tır." (en-N/sâ. 4/26-28); "Allah size güçlük çıkarmak istemez ama sizi iyice temizle­meyi, üzerinizdeki nimetini tamamlamak ister." (et-Maide. 5/6): "Ey ehl-i beyi, Allah

sizden ancak kiri giderip tam anlamıyla sizi temizlemek ister." (el-Ahzab, 33/33)

işte çirkin işler işleyen kimselere insanların: Allah'ın sevmediğini, o işe ra­zı olmadığını ve emretmediğini anlatmak maksadı ile: Bu adam Allah'ın isteme­diği bir işi yapıyor, şeklindeki sözlerinde dile getirilen irade budur.

• Kevnî iradeye gelince bu da müslümanların: Allah'ın dilediği olur ve 0'-nun dilemediği olmaz, şeklindeki sözlerinde dile getirilen iradedir.

İrade sahibi kişinin bizzat bir işi yapmak istemesi ile başka birisinin bir işi yapmasını istemesi arasındaki fark gayet açıktır, irade sahibi kişi bizzat bir işi yapmak isterse işte burada onun fiiline taalluk eden iradenin varlığından söz edilir. Başkasından bir işi yapmasını isteyecek olursa bu da bir başkasının o işi yapmasını istemesi demektir.

insanlar için her iki türüyle de irade aklen kabul edilebilir. Emir etmek ise birincisini değil de ikinci tür iradeyi gerektirir, işte Yüce Allah kullarına bir emir verecek olursa onunla emir verdiği kimseye emrettiği hususu yerine getirmek üzere yardımcı olmayı murat edebileceği gibi, bir fiili yapmasını irâde etse dahi bu yardımı irade etmeyebilir de.

Yüce Allah'ın emri hususundaki görüş ayrılıklarını nihaî olarak ve açık bir şekilde çözecek surette yapılan tahkîk şöyle ifade edilebilir: O'nun emir vermiş olması iradesini gerektiricı midir, değil midir? Yüce Allah, resulleri vasıtası ile in­sanlara kendilerine faydalı olacak şeyleri emretmiş, onlara zararlı olacak şeyleri de yasaklamıştır. Fakat onlardan kimilerinin fiillerini yaratmayı murat etmiş ve bundan dolayı da Yüce Allah bizzat o fiili yaratmayı dilemiştir. Kişiyi de o işin fa­ili kılmıştır. Kimilerinin de fiillerini yaratmayı diiememiştir. Yüce Allah'ın kullarının fiillerini ve diğer mahlukatı yaratması ile, açıklamak suretiyle ve maksadıyla kul­larına emir vermesi ayrı şeylerdir. Çünkü bu şekildeki emri kulun faydasına ya­hut zararına olan şeyleri açıklamaktan ibarettir.

Yüce Allah Firavun'a, Ebu Leheb'e ve diğerlerine iman etmelerini emret­mekle onlara yerine getirmeleri halinde kendilerine faydalı olacak ve hallerini düzeltecek şeyleri açıklamış olmaktadır. Onlara emir vermiş olması, onlara yar­dımcı olmasını gerektirmez. Hatta onlar için böyle bir fiili yaratması, bu hususta onlara yardımcı olması yüce Allah'ın bizzat kendi fiili olması bakımından bunda bir çeşit mefsedet dahi olabilir.

Çünkü O ne yaratırsa bir hikmet ile yaratır. Emretmiş olduğu bir fiilin, em-rolunan tarafından işlenmesi halinde kışının faydasına olması, bizzat emir vere­rek o işi yapmasının yahut emrettiği şahsın o işi yapmasını takdir etmesinin de maslahat olmasını gerektirmez. O halde yaratma ciheti ile emrelme ciheti ara­sında bir fark vardır. Nitekim kimi zaman bir kimse kendisinden başkasına nasi­hat etmek ve ona faydalı olacak şeyleri açıklamak maksadıyla bir takım emirler verir ve ona bir takım yasaklamalar getirebilir. O bu işte o kimseye yardım et­mek istemese dahi böyle emir ve yasaklarda bulunabilir.

Çünkü benden başkasına verdiğim emirler ve nasihatler her nekadar be­nim maslahatıma ise de, o hususta benim ona yardımcı olmam, benim masla­hatıma olmayabilir. Hatta benim maslahatım bunun zıttını irade etmek doğrultu­sunda da olabilir, işte bir kimsenin iyiliğini istemek suretiyle başkasına emret­mek ayrı bir şeydir, o ışın bizzat kendisinin faydasına yapılması ayrı bir şeydir Yaratıklar hakkında böyle bir ayırım mümkün olduğuna göre Yüce Allah hakkın­da da böyle bir ayırım mümkündür.

Maksat şudur: Hikmet sahibi bir mahlukun, bir başkasına bir emir vermiş olmakla birlikte ona bu hususta yardımcı olmaması mümkündür. Hikmeti sonsuz olduğu için mutlak yaratıcı hakkında bu. öncelikli olarak mümkündür. Bir kimse­ye bir emir verir ve emrettiği o hususta ona yardımcı olacak olursa, o emrolunan hususu yaratması, emri meydana getirmesi, o işi yaratmakla birlikte onu sevdi­ğini de ortaya koyar. Yaratmak itibariyle irade ettiği bir şey olduğu gibi, emret­mek itibariyle de irade edip dilediği bir şeydir.

Emrolunan işi yapmak üzere yardımcı olmadığı kimseye gelince o takdirde bu emrolunan ile Yüce Allah'ın emri taalluk etmekle birlikte, yaratması taalluk et­mez. Buna sebeb ise yaratmasının da ona taalluk etmesini gerektiren hikmetin bulunmayışı: bunun yerine zıttını yaratmasını gerektiren hikmetin söz konusu olu­şudur. Birbirine zıt iki şeyden birisini yaratmak, diğer zıt şeyi yaratmaya aykırıdır.

Kulun, Rabbinin huzurundaki zilletini, duasını, tevbesini, günahlarının kef-fâreti olmasını, kalbinin incelmesini gerektiren ve ondan büyüklenmeyi, azameti, haddi aşmayı gideren hastalığı yaratmak fiili; elbetteki bütün bu maslahatları beraberinde gerçekleştiremeyen sağlığı yaratmanın zıttınadır. Bundan dolayı hastalık sebebiyle meydana gelen iyiliklerin, benzeri mazlum tarafından elde edilmesine sebeb teşkil eden zalimin zulmünün yaratılması da bunca maslahatı gerçekleştirmeyen adaletini yaratması ile çelişmektedir. Her ne kadar bizzat o zalimin maslahatı adaletli davranmasına bağlı ise de bu, böyledir.

Yüce Allah'ın yaratma ve emretmesındekı hikmetlerini geniş geniş açıklaya­bilmek, insan akimin bilmekten âciz olduğu bir husustur. Kaderiyye ise fasit bir yön­tem izleyerek bunun sebeblerini açıklamaya çalıştılar ve bu hususta Yüce Allah'ı ya­ratıklarına benzettiler. O'nun takdirindeki hikmeti hiç göz önünde bulundurmadılar.

"Vehimler O'na erişemez. Kavrayışlar O'nu idrâk edemez."

 İnsanlar Yüce Rab'lerinİ İsim ve Sıfat'larıyla Tanıyabilirler

Yüce Allah: "Onlar ise bilgileri ile O'nu kuşatamazlar." (ta hâ. 20/110) diye buyurmaktadır.

es-Sıhâh (adlı sözlükte) el-Cevherî şöyle demektedir1 Bir şeyi vehmet­mek, onu öyle zannetmek demektir. Bir şeyi fehmetmek (kavramak) ise onu bil­mek demektir.

Buna göre hocamızın (Tahâvi) maksadı şudur: Hiçbir zan O'na ulaşamaz ve hiçbir bilgi O'nu kuşatamaz. Vehm'in, olacağı umulan yani şu nitelikte oldu­ğu zannolunan şey; fehm'in ise, aklın elde ettiği ve kendisini kuşattığı şey oldu­ğu da söylenmiştir. Yüce Allah'ın keyfiyyetini ise kendi zatından başka hiçbir kimse bilemez. Biz O'nu ancak sıfatlarıyla bilebiliriz. O Ehad'dır, Samed'dir. Do-ğurmamıştır, doğurulmamıştır. Hiçbir kimse de O'nun dengi değildir.

"Allah... O'ndan başka ilah yoktur. Diridir, Kayyûm'dur. O'nu ne bir uyukla­ma alır ne de bir uyku. Göklerde ve yerde ne'varsa hepsi yalnız O'nundur..." (el-bakara, 2/255);

"O Allah'tır ki O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur, Meiik'tir, Kuddûs'îür, Se-lam'dır, Mü'mindir, Muheymin'dir, Aziz'dir, Cebbar'dır, Mütekebbir'dtr. Allah koş­tukları ortak/ardan münezzehtir. O Allah'tır ki yaratandır, yoktan var edendir. Su­ret verendir, en güzel isimler yalnız O'nundur. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nu teşbih eder. O Aziz'dir, Hakim'dir." (ei-Haşr, 59/23-24)

"O hiçbir yaratığa benzemez."

Bu sözleriyle başkalarına benzemekten münezzeh yaratıcıyı yaratılmışa benzeten Müşebbihe'nin görüşlerini reddetmektedir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur. O hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir." (eş-Şura, 42/11)

Bundan da kasıt bid'at ehli'nin ileri sürdükleri gibi sıfatları nefyetmek de­ğildir. Ebu Hanife  el-Fıkhu'l-Ekber adlı eserindeki ifadeler arasında şu da vardır: "O mahlukatından hiçbir şeye benzemez, yarattıklarından hiçbir şey de O'na benzemez." Bundan sonra da şunları söylemekte­dir1 "O'nun bütün sıfatlan yaratıkların sıfatlarından farklıdır. O bilir ama bizim bilgi­miz gibi değil. O kudret sahibidir ama bizim kudretimize benzemez. O görür ama bizim görmemiz gibi değil."11 Fıkhu'l-Ekbet Şerrıi, Aliyyu'l-Kâri

Nuaym b. Hammad da şöyle der: "Kim Allah'ı yaratıklarından bir şeye benzetirse o kâfir olur. Kim de Allah'ın kendi zatını nitelendirdiği sıfatlarından bi­risini inkâr ederse o da kâfir olur. Allah'ın da, Rasûlünün de Allah'ın zatını vas-fettiği sıfatların hiçbirisinde teşbih yoktur."

ishak b. Rahaveyh der ki: "Kim Allah'ı sıfatlarını açıklarken O'nun sıfatları­nı, Allah'ın yarattıklarından herhangi bir kimsenin sıfatlarına benzetirse o yüce Allah'a kâfir olur."

Yine o şöyle demiştir: "Cehm'in ve onun yolundan gidenlerin alameti alı­şageldikleri şekilde ve yalan yere ehl-i sünnet ve'l-cemaat'in müşebbihe olduk­larını iddia etmektir. Bilakis onlar (yani Cehm ve Cehmiyye) Muattile'nm (Allah'ın sıfatlarını inkâr edenlerin) kendileridir."

 Cehmiye'nin Alâmeti

Aynı şekilde selef imamlarının pek çoğu da şöyle demiştir: Cehmiye'n'ın alameti Ehl-i sünneti, "müşebbihe" diye nitelemektir. Çünkü Allah'ın sıfat ve isimlerini kabul etmeyen ne kadar kişi varsa mutlaka bu isim ve sıfatları kabul edenleri "müşebbihe" d\ye adlandırırlar.

Yüce Allah'ın yarattıklarından hiçbir varlığın O'na benzemediğini söyle­mek, O'nun yarattıklarından herhangi birisine benzemesini de reddetmeyi ihtiva eder. Bundan dolayı merhum hocamız: "O enâm'a benzemez" sözleriyle yetin­miştir. Enârn ise insanlar demektir. Bütün mahlukattır diye açıklandığı gibi ruh sahibi, herbir varlıktır, insanlar ve cinlerdir, diye de açıklanmıştır. Ancak Yüce Al­lah'ın: "Yere gelince onu da enam için atçalttı." (er-Rahmân, 55/10) buyruğu diğer açıklamalardan daha çok birinci açıklamanın lehine tanıklık etmektedir. Doğru­sunu en iyi bilen Allah'tır.

"O Hayy'dır, ölmez, Kayyûm'dur, uyumaz."

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah O'dur ki O'ndan başka ilâh yoktur. Diridir, Kayyûm 'dur, O 'nü ne bir uyuklama alır ne de bir uyku. " (e/-Bakara, 2/255)

Bu buyrukta uyuklamanın ve uykunun nefyedilmesı, O'nun hayat ve kay-yumiyyetının kemaline delildir. Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Elif, Lam. Mim. Allah O'dur ki O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Diridir ve Kayyûm'dur. O sana kitabı hak ile indirdi." (Al-i imran. 3/1-3); "Yüzler Hayy ve Kayyum'a zillet ile boyun eğmiş olacaktır." (Tâ'hs, 20/111), "Asla ölmez. Hayy olana dayan ve O'nu hamd ile teşbih et." (ei-Furkan, 25/58); "O, Hayy (diri) olandır. O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur." (el-Mu'mın, 40/65)

Peygamber -saitattahu aleyhi veseilem- da şöyle buyurmaktadır: "Muhakkak Allah uyumaz, zaten ona uyumakta gerekmez."1

 Müslim 179/293; Ibn Mâce 195, 196, MıJsned, IV, 395, 401, 405.

Hocamız (Tahâvî) teşbihi nefyettikten sonra Allah ile O'nun yarattıkları arasındaki ayrılığı ortaya koyan hususlara yüce Allah'ın mahlukatından gayrı olarak ve kendine has olmak üzere sahip olduğu sıfatlara işaret etmektedir, işte bu sıfatlardan birisi O'nun ölmemek üzere hayat sahibi (Hayy) olmasıdır. Çünkü Baki (ebedi kalıcı) hayat sıfatı yalnızca Yüce Allah'a has'tır. O'nun yaratıklarının öyle bir vasıfları yoktur, çünkü onlar ölürler.

Kendine has sıfatlardan birisi de O'nun uyumamak üzere Kayyûm olma­sıdır. Çünkü O, uyumamak ve uyuklamamak sıfatlarına özel olarak sahiptir. Mahlukatı böyle değildir, onlar uyurlar.

Bu ifadelerle teşbihin nefyedilmesinin sıfatları nefyetmek demek olmadı­ğına da işaret vardır. Aksine O, zatının kemali dolayısıyla bütün kemal sıfatlarına sahiptir.

Ebedi kalıcı hayata sahip olan Hayy elbetteki geçici bir hayata sahip olan hayy'a benzemez. Bundan dolayı dünya hayatı bir meta, oyalanma ve bir oyun­dur: "Bu dünya hayatı bir eğlenceden ve bir oyundan başka bir şey değildir. Ahiret yurdu ise asıl hayat yurdu işte orasıdır." (el-Ankeöût, 29/64)

Dünya hayatı bir uyku, âhiret hayatı da uyanıklık gibidir. O bakımdan âhı-ret hayatı yaratılmışlar için olduğundan ötürü kamil bir hayattır, denilemez. Çün­kü bizler el-hayy. hayat zatının ayrılmaz sıfatı olan kimsedir, diyoruz. Yaratılmışa bu (ahıretteki) daimi hayatı bağışlayan da O'dur. O hayatın devamlı olması, Al­lah'ın onu devam ettirmesiyle olmuştur. Yoksa devamlılık bizatihi onun ayrılmaz bir sıfatı olduğundan değildir. Yüce Rabbin hayatı ise böyle değildir. O'nun di­ğer sıfatları da aynı şekildedir Kısacası yaratıcının sıfatları kendisine layık oldu­ğu şekildedir. Yaratılmışların sıfatları da kendilerine layık olan şekildedir.

 Hayy ve Kayyûm İsimlerinin Diğer Esmâ-i Hüsnâ İle İlişkisi

Buna göre Yüce Allah'ın bütün güzel isimleri (Esmâ-i Hüsnâ) O'nun bu iki ismi etrafında döner, dolaşır. Bütün isimlerin anlamları bu ikisine racfdir. Çünkü hayat bütün kemal sıfatlarını da gerektirir. Kemal sıfatlarından herhangi birisinin bulunmaması ancak hayat sıfatının zayıflığından ötürüdür. Yüce Allah'ın hayatı en mükemmel ve eksiksiz şekliyle söz konusu olduğuna göre; kabul edilmeme­si hayatın kemaline aykırı olan her türlü kemalin de onun hakkında kabul edil­mesini gerektirmektedir.

Kayyûm'a gelince bu da O'nun kemal derecesinde hiçbir şeye muhtaç olmamasını ve kemal derecesinde kudret sahibi olmasını gerektirmektedir. O kendi zatı ile kaırn'dir. Hiçbir şekilde kendisinden başkasına muhtaç değildir. Başkasının varlığını devam ettirendir. Kendisi var etmedikçe O'ndan başka hiç­bir varlık varlığını sürdüremez. Böylelikle bu iki isim bütün kemal sıfatlarını en mükemmel bir şekilde kapsamış olmaktadır.

"Muhtaç olmamak üzere yaratandır. Külfetsiz olarak rszık ve­rendir."

 Yaratma ve Rızık Verme Sıfatları

"Ben cinleri de insanları da ancak Bana ibadet etsinler diye yarattım. Ben onlardan bir mık da istemiyorum, Beni yedirmelerini de istemiyorum. Çünkü şüphesiz ki Allah'tır hem rızkı veren, hem pek çetin kudret ve kuvvet sahibi olan. " (ez-zanyât, 51/56-58); "Ey insanlar! Allah'a muhtaç olan sizlersiniz. Allah ise O kim­seye muhtaç o/mayandır, her hamde layık olandır." (Fâtır, 35/15), "Allah gani olandır (muhtaç değildir). Muhtaç olanlar ise sizlersiniz. " (Muhammed, 47/38); "De ki: Ben gökleri ve yeri yaratan Allah 'tan başkasını mı dost edinecek misim? Ve O yediri­yor ama yedirilmiyor. " (el-En'âm. 6/14)

Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem- de Ebu Zerr -ra- rivayet ettiği hadiste şöyle buyurmaktadır: "(Yüce Allah buyuruyor ki): Ey kullarım, eğer ilkinizle, sonunuzla, insanınızla, cinninizle aranızdan en ileri derecede takva sa­hibi kimsenin kalbi gibi takvâlı olsanız bu dahi, Benim mülküme hiçbir şey kat­maz. Ey kullarım, ilkinizden, sonuncunuza kadar insanlarınızla, cinlerinizle ara­nızdan en günahkar kişinin kalbine sahip olsanız, bu dahi Benim mülkümden hiçbir şey eksiltmez. Ey kullarım ilkinizden, sonuncunuza kadar insanınızla, cin­ninizle hep bir düzlükte dikilseler ve Ben'den dileklerde bulunsalar, Ben de her-

bir insana dileğini verecek olsam bu bile ancak bir iğne denize daldırıldığı za­man ne kadar eksiltebiliyorsa bendekinden ancak o kadarını eksiltir..." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.1Müslim 2577; Müsned, V, 160; Tirmızî 2495; ibrı Mâce 4257.

"Korkusuzca öldürendir, meşakkatsizce diriltendir."

Ölüm felsefeciler ile onlara uygun kanaat belirtenlerin aksine bir varlık sı­fatıdır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O hanginizin daha güzel amel­de bulunacağını denemek üzere ölümü ve hayatı yaratandır." (ei-Mulk, 67/2) Yok olan bir şey ise yaratılmış olmakla nitelendirilemez. Hadis-i şerifte de şöyle bu-yurulmuştur: "Kıyamet gününde ölüm siyah-beyaz renkli bir koç halinde getirile­cek, cennet ile cehennem arasında boğazlanacak "2 Müsned, III, 9; Buh§rî4730; Müslim 2849; Tirmizî 3156.

Eğer ölüm bir araz ise Yüce Allah onu tıpkı salih amel hakkında varid ol­muş şu buyrukta olduğu gibi bir ayn'a (cisme) dönüştürecektir: "Salih amel kişi­ye güzel bir genç delikanlı suretinde gelir. Çirkin amel ise en çirkin bir surette gelir."3  Müsned, IV, 287, 295, 296.

Kur'an-ı Kerîm hakkında da şöyle b uy uru l m ustu ﷺ‬: " O (yani Kur'ân okuya­nın kıraati) rengi solmuş bir genç suretinde gelir."4 Müsned, V, 348. 352; ibn MSce 3781

Bakara suresi ile Al-ı imran suresi hakkında onların kıyamet gününde ge­lecekleri ve "sahiplerini (bu sureleri okumaya devam eden kimseyi) gölgelendi­recek iki bulut yahut iki gölgelik ya da saf saf dizilmiş iki kuş sürüsü halinde ge­lecekleri" belirtilmiştir.5Müsned, V, 348, 352; Müslim 804.

Sahih hadiste de: "Kulların amellerinin semaya yükseldiği" 6Muvatta, l, 211-212; Müsned, IV, 340; BuharT799. Ebû Dâvûd 770: Nesâî, II, 196. belirtilmekte­dir. Öldükten sonra diriliş ve kabirlerden çıkış ile ilgili açıklamalar da Yüce Al­lah'ın izniyle ileride gelecektir.

"O mahlukatı yaratmadan önce de sıfatları ile kadim idi. On­ları var etmekle birlikte Önceden sahip olmadığı bir sıfata ye­niden sahip olmamıştır. Sıfatlan ile ezelî olduğu gibi aynı sı­fatlara sahip olarak ebedîdir."

 Yüce Allah Ezel ve Ebed'de Kemal Sıfatlarına Sahiptir

Yüce Allah gerek zatî, gerek fiili sıfatları itibariyle kemal sıfatlarına sahipti Yüce Allah'ın daha önceden sahip değilken, sonradan herhangi bir sıfata sahi] olduğuna inanmak mümkün değildir. Çünkü O'nun sıfatlan kemal sıfatlandır. Bu sıfatların olmayışı bir eksikliktir. Daha önceden zıttı ile muttasıf iken, sonradan ke mali elde etmiş olması düşünülemez.

Fiili sıfatlan, ihtiyarî sıfatları ile benzeri sıfatları ileri sürerek bu görüşü: reddedilmesi mümkün değildir. Mesela yaratmak, suret vermek, hayat vermek öldürmek, daraltmak (kabz), yaymak (bast), dürmek (et-tay), istiva, gelmek, gi mek, nüzul, gazab ve rıza buna benzer gerek kendisinin, gerek Rasûlünün ken dişini vasfettiği sıfatlar (O'nun ezeli ve ebedi olarak kemal sıfatlarına sahip oldu ğu gerçeğine aykırı olarak görülemez.)

Her ne kadar bizler bunların gerçek tevilinin ne olduğunu ve bunların özünü idrak edemıyorsak ta bu böyledir. Ayrıca bu konuda ne kendi görüşleri­mize dayanarak te'vile dalarız, ne de kendi devalarımıza uyarak vehimlerde bu­lunuruz. Ancak bunun aslî manası bizim tarafımızdan bilinmektedir.

Nitekim imam Malik -rh-'a Yüce Allah'ın: 'Sonra 'Arş'a istiva et­ti." (el-Araf. 7/54) buyruğu ile ilgili olarak: Nasıl istiva etti? diye sorulunca o şu ce­vabı vermişti: 'istivâ'nın ne demek olduğu bilinen bir husustur, keyfiyet ise meç-hul'dür.' Bu haller bir takım vakitlerde meydana geliyor, bazılarında meydana gelmiyorsa da yine böyledir. Tıpkı şefaat ile ilgili hadisteki şu ifadede olduğu gi­bi: 'Gerçek şu ki Rabbim bugün daha önceden benzeri görülmedik ve bundan sonra da benzeri görülmeyecek bir şekilde gazaplanrnış bulunuyor."1

 Buhârı3340, 3361, 3712; Müslim 194; Uüsned, II, 336. 435; Tirmirî 2434.

Çünkü bu itibar ile böyle bir hudûs (sonradan meydana geliş) (Allah hak­kında) imkânsız (mümtenı1) değildir ve bu gibi şeyier hakkında önceden bu yoktu, sonradan meydana gelmiştir, ifadeleri kullanılamaz Nitekim dün de konuşabilrne gücüne sahip olmakla birlikte bugün konuşan bir kirnse hakkında, o kimse yeni konuşmaya başladı, denilemez. Eğer küçüklük ve dilsizlik gibi bir rahatsızlık sebe­biyle daha önceden konuşamıyor, sonra da konuşmaya başlamışsa o takdirde o

konuşmaya başladı, denilebilir. Herhangi bir rahatsızlık olmaksızın susup, ko-mavan bir kimse kuvvet itibariyle (potansiyel olarak) mütekellim'dır. Yani o dile­ri1" zaman konuşabilir. Konuşması halinde ise ona fiilen mütekellim denilir. Yazma nasında yazmayı bilenin hali de böyledir. O, o durumda fiilen kâtip'tir. Fiilen yaz­madığı vakit kâtip (yazmayı bilen) bir kişi olmanın sınırı dışında değildir.

Yerilmiş kelâm ilminde söz konusu edilen hadislerin (yaratılmışların) Yü-Pabbe hulûl'ü ile ilgili açıklamalara gelince ne Kitapta, ne de sünnette buna dair nefyedici bir ifade de yoktur, isbat edici bir ifade de yoktur. Bu ifade kap­samlı ve özlü bir ifadedir. Eğer bununla Yüce Allah'ın mukaddes zatına sonra­dan yaratılmış mahlukatından hiçbir şeyin hulul etmeyeceği kastediliyor, yahut ta önceden sahip olmadığı yeni bir sıfata sahip olmayacağı anlatılmak isteniyor­sa bu doğru bir ifadedir. Şayet bununla o istediğini yapmıyor, dilediği vakit dile­diği şekilde söz söylemiyor, mahlukata benzemeksizin gazap etmiyor, hoşnut olmuyor yahutta kendi celal ve azametine yakışacak şekilde inmek, istiva et­mek, gelmek gibi kendi zatını vasfeitiği vasıflar ile vasıflandırmayarak bu gibi ihtiyarî sıfatları nefyetmek maksadı ile söyleniyorsa bu da batıl bir nefiydir.

İşte muhterem hocamız (Tahâvi): "O mahlukatı yaratmadan önce bu sıfat­lan ile kadîm idi.." sözleri ile Mutezile'nin, Cehmiye'nin ve onlara uygun kanaat belirten Şia'nın görüşlerinin reddoiunduğuna işaret etmektedir. Çünkü onlar şöyle demişlerdir: Yüce Allah önceden kadir değil iken sonradan o fiile veya söz söylemeye (kelâm'a) kadir olmuştur. Çünkü daha önceden imkânsız iken o fiil veya kelâm mümkün olmuştur ve zatî İmkânsızlıktan, zatî imkâna bir dönü­şüm olmuştur. İbn Küllâb, el-Eş'arî ve onlara muvafakat edenler ise şöyle de­mişlerdir: Daha önceden bu fiili yapması onun için imkânsız iken fiil onun için mümkün olmuştur.

Onlara göre kelâm (söz söylemek) ise meşîet ve kudretin kapsamı içerisin­de değildir. Aksine o başlı başına bir şeydir ve O'nun zatının ayrılmaz bir vasfıdır.

 Cehmiyye'nin, Öncesi Olmayan Sonradan Olma Olayların imkânsız Olduğuna Dair İddiası

Bu sözlerin asıl sahipleri Cehmiyye'dir. Onlar şöyle derler. Sonradan olma olayların sürekliliği imkânsızdır. Hadislerin mutlaka bir başlangıcının olması azimdir. Çünkü hadislerin başlangıcının olmaması mümkün değildir. Buna göre yüce yaratıcının ezelden beri kendi meşi.'eti ile fail ya da mütekellim olmasına a imkân yoktur. Hatta buna muktedir olması dahi imkânsızdır, çünkü imkânsız olan bir şeye kadir olmanın da imkânı yoktur.

Böyle bir iddia ise tutarsızdır, çünkü bu alemin sonradan oluşunun müm­kün olmadığına delildir. Halbuki o hadistir, hadis ise önceden muhdes değilken, sonradan meydana gelirse bunun mümkün olması kaçınılmazdır. O halde müm­kün oluşun sınırlı bir vakti yoktur. İmkanın var olamayacağı bir vakit düşünüle­mez. Bir fiilin mümkün olmasının caiz olmasının ve bunun sağlıklı olarak kabul edilebilmesinin belli bir başlangıcı söz konusu değildir. O halde (Yüce Allah için) fiilin her zaman için mümkün, caiz ve sahih olması gerekmektedir. Buna bağlı olarak yüce Rabbin buna kadir olması da gerekir. O halde başlangıcı söz konusu olmamak üzere hadis olayların var olabileceği de kabul edilmelidir.

Hiç şüphesiz bütün inanç sahiplerinin büyük çoğunluğu şöyle derler: Yü­ce Allah'ın dışındaki herbir varlık yaratılmıştır. Önceden yokken, sonradan var edilmiştir. İşte rasûllerin sözleri de budur, onlara tabi olan müslümanların, yahu-dilerin, hristiyanların ve başkalarının da kabul ettikleri budur.

Fıtraten bilinen gerçeklerden birisi de şudur: Mef'ulün (fiilin eserinin) fail'i ile birlikte olması ve her zaman onunla birlikteliği elbetteki imkânsız ve muhal bir şeydir. Gelecekte hadislerin teselsülü Yüce Allah'ın kendisinden başka hiçbir şeyin bulunmaması vasfına engel teşkil etmediğine göre, geçmişte de hadisle­rin teselsülünün mümkün görülmesi de Yüce Allah'ın kendisinden önce hiçbir şey bulunmayan ilk (el-Evvel) olmasına aykırı değildir. Çünkü Yüce Allah ezelden beri ve her zaman için dilediğini yapmak ve dilediği sözü söylemek vasfına sa­hiptir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: İşte böyle; Allah dilediğini yapar, buyurdu. " (aı-i imran, 3/40); "Fakat Allah dilediğini yapar. " (ei-Bakara, 2/253)', "Arş'ın sa­hibidir, Mecid'dir, ne dilerse yapandır. " (ei-Burûc, es/ıs- 16); "Eğer yerde olan bütün ağaçlar kalem olsa ve deniz de ardından yedi deniz daha ona (mürekkep olup) katılsa yine de Allah'ın sözleri tükenmezdi." (Lokman, 31/27); Ve ki: Pabbimin söz­leri için denizler mürekkep olsa, buna yardımcı olarak bir o kadar daha katsak Rabbimin sözleri tükenmeden o denizler tükenir. " (el-Kehf, 18/109)

"O "el-Halik" adını mahlukatı yarattığından itibaren kazanma­dığı gibi, "el-Bâri"' ismini bütün yaratıkları meydana getirmek­le de kazanmış değildir."

Hocamızın (Tahâvî) ifadelerinin zahirinden anlaşıldığına göre o, geçmişte hâ-

dis'lerın teselsülünü mümkün görmemektedir. Ancak ilerideki ifadeleri arasında gele-

cekte bunu imkânsız görmediğine delil olabilecek sözleri de vardır. O da şu sözleri­dir: "Cennet ve cehennem yaratılmıştır. Ebediyyen fena bulmazlar ve yok olmazlar." Cumhur'un görüşü budur. Bunun hem geçmişte, hem de gelecekte imkânsız olduğu­nu kabul edenlerin görüşlerinin tutarsız olduğundan şüphe yoktur. Nitekim el-Cehm ve ona tabi olanların görüşü budur. Bunlar cennet ve cehennemin -yüce Allah'ın iz­niyle- ilende gelecek olan deliller dolayısıyla yok olacağı görüşünü kabul etmiştir.

"O, kendisine Rab'lık edilecek hiçbir varlık yokken rubûbiyye-tin manasına sahipti. Hiçbir mahluk yokken de halik olmak manasına sahipti."

Yani Yüce Allah kendisine Rab'lık edilecek hiçbir varlık yokken de "Rab" sı­fatı vardı. Hiçbir yaratık var olmadan önce de "halik" sıfatına sahipti.

Sarih ilim adamlarından kimisi şöyle demiştir: "Burada rububiyetin mana­sı ve halik oluşun manası" ifadesini kullanmış "hâlıkıyefi kullanmamıştır. Çünkü halik bir şeyi sadece yokken varlık âlemine çıkartandır. Rab'bın ise pek çok ma­naları vardır. Bunlar ise mülk, hıfz, tedbir ve bir şeyi tedrici olarak kemal derece­sine ulaştırmak demek olan terbiye manalarıdır. Şüphesiz ki O bütün bu hususi­yetleri kapsayan bir lafız olan Rububiyet tabirini kullanmış bulunmaktadır."

Ancak bu ifadeler tartışılabilir. Çünkü "halk etmek" aynı zamanda takdir etmek manasına da kullanılır.

"O hayat verdikten sonra da ölüleri dirilten olduğu gibi onlara hayat vermeden önce de bu isme müstehaktır. Aynı şekilde bütün yaratıkları var etmeden önce de O halik ismine müsta­fi aktı."

Yani Yüce Allah ölüleri diriltmeden önce de ölüleri diriltmek vasfına sahip­tir. Aynı şekilde yaratıkları yaratmadan önce de halik vasfına sahiptir. O bu söz­leriyle Ivlutezile'yi ve onların görüşlerini kabul edenleri ilzam etmektedir.

"Çünkü O, herşeye kâdir'dir, herşey O'na muhtaçtır. Herbir iş O'nun için pek kolaydır. O'nun hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. "Hiçbir şey O'na benzemez. O herşeyi işitendir, herşeyi gö­rendir." (eş-Şûrâ. 42/11)

 Kudret Sıfatına İlişkin Hususlar

Bu sözleriyle mahlukatı yaratmadan önce ezelde sıfatlarının sabit olduğu­na işaret etmektedir. Burada "herşey (kül)" sözü ile bunun kapsamı hakkında açıklamada bulunmamız gerekmektedir. Bu tabirin herbır konumdaki kapsamı ilgili karineler ışığında o makama uygun olarak anlaşılmalıdır. Bu da Yüce Al­lah'ın izniyle ileride "Kelâm Meselesi" ile ilgili açıklamalar esnasında gelecektir.

Mutezile Yüce Allah'ın: "Allah herşeye gücü yetendir". (ei-Bakara, 2/234) buyruğundan anlaşılan manayı tahrif ederek şöyle demişlerdir: O kendisi için kudreti çerçevesinde olan herşeye kadimdir. Kulların fiillerine gelince Mutezi le'ye göre onlara kadir değildir. Kendi aralarında: Bu fiillerin benzerlerine muk­tedir midir, değil midir? hususunda ise görüş ayrılığına düşmüşlerdir.

Ancak durum onların dedikleri gibi olsaydı, o zaman o iddialarının şu sözlerine benzemesi gerekirdi: O, bildiği herşeyi bilendir. Yarattığı herşeyin ya­ratıcısıdır... ve buna benzer anlamsız diğer ifadeler onların da bu iddialarını an­dırırdı. Onlar bu sözleriyle Yüce Allah'ın herşeye kadir olması demek olan kud­retinin kemal vasfını reddetmiş olmaktadırlar.

Ehl-i sünnet'e gelince, onlara göre Yüce Allah herşeye kâdir'dir. Mümkün olan bütün varlıklar bunun kapsamına girmektedir. Zatı itibariyle muhal (imkân­sız) şeylere gelince bir şeyin aynı anda ve aynı durumda hem var, hem yok ol­ması gibi böyle bir şeyin de hakikati yoktur ve bunun varlığı da düşünülemez. Akıl sahibi kimselerin ittifakı ile de buna "şey" dahi denilemez. Yüce Allah'ın kendi zatının bir benzerini yaratması, kendi zatını yoketmesı ve buna benzer im­kânsız şeyler de bu kabildendir.

işte bu esas Yüce Allah'ın umumi ve eksiksiz rububiyetine iman etmektir. Bütün bunlara kadir olduğuna iman etmeyen bir kimse, Yüce Allah'ın herşeyın

Rabbi olduğuna iman etmiş olmaz. O'nun herşeye kadir olduğuna iman etme­dikçe de O'nun rubûbiyyetinin eksıksızliğine ve kemaline iman edilmiş olmaz.

 Mümkün ve Mevcut Olmayan Bir Şey Hariç'te (Dış Dünyada) Yok Demektir

Onlar mümkün olan ve var olmayan şeyler hususunda; o bir şey midir? değil midir? konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir sin gerçeği şudur: Ol­mayan bir şey hariçte bir şey değil demektir.

Ancak Yüce Allah olacak şeyleri olmadan önce bilir, bunu yazar ve ba­zen onu söz konusu eder ve olacağını haber verir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Şüphesiz Kıyametin sarsıntısı pek büyük bir şey'dir." (ei-Hacc. 22/1)

O halde bu ilim, zikredilmesi ve Kitapta yazılması itibariyle bir şey'dir. Ha­riçle var olan bir şey değildir. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyur­maktadır: "O bir şeyi murad etti mi ona emri sadece ona: ol, demektir, o da der­hal oluverir." (Yasın, 36/82) Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Ben sen ön­ceden bir şey değilken seni yarattım." /Meryem, 19/9)

Yani o Yüce Allah'ın ilminde bir şey olarak mevcut olmakla birlikte henüz hariç'te (dış dünyada) daha bir varlık olarak ortada yoktu. Bir başka yerde de söyle buyurulmaktadır: "İnsan üzerinden öyle uzun süre geçti ki o anılmaya de­ğer bir şey değildi." (ed-Dehr, 76/1)

"O'nun benzeri hiçbir şey yoktur." buyruğu Müşebbihe'dir kanaatini red­detmektedir. "O herşeyi işitendir, görendir." (eş-şura, 42/11) buyruğu da Muatti-/e'nin görüşlerini reddetmektedir.

Yüce Allah kemal sıfatlarına sahiptir. Sıfatlarında O'na benzeyen hiçbir varlık yoktur. Yaratılmışlar her ne kadar işiten ve gören olmakla nitelendirilebilir iseler de, mahlukatın işitmesiyle görmesi yüce Rabbin işitmesi ve görmesi gibi değildir. Bu sıfatlardaki benzerlik dolayısıyla teşbihi kabul etmeyi gerektiren bir taraf yoktur. Zira yaratılmışın sıfatları kendisine yakışan şekilde olduğu gibi: ya­ratanın sıfatları da kendisine yakışan şekildedir.

Yüce Allah'ın kendi zatını yaratıklar arasında Rabbini en iyi tanıyanın O yüce zatı, O'nun hakkında vacib ve mümteni' (imkânsız) olan şeyleri en iyi bilen, ümmeti­ne en samimi olarak öğüt veren, ümmetin en fasih'i, maksadını açıklama gücüne en ileri derecede sahip olanın (Muhamrned Salia/iarıv aleyhi veseilem' in) Yüce Allah'ı vasfettiği sıfatları, Allah'tan nefyetmemek gerekir. Çünkü bunlardan herhangi birisi­ni nefyeden kimse Muhammed Sailallahu aleyhi veseilem' e indirileni inkâr etmiş olur.

Şayet Yüce Allah'ı kendi zatını vasfettiği sıfatlarla nitelendirecek olursak, O'nu yaratıklarından hiçbirisine benzetmemek gerekir. Çünkü O'nun gibi hiçbir şey yoktur. O'nu yaratıklarından birisine benzeten ise O'nu inkâr eden bir kâfir

olur. Buharî'nin hocası Nuaym b. Hammad el-Huzaî der ki: Allah'ı mahlukatına benzeten kâfir olur. Allah'ın kendi zatını vasfettiği bir sıfatı inkar eden de kâfir olur. Ne Allah'ın kendi zatını, ne de O'nun fiasûlü Muhammed Saiiaiiaftu aleyhi ve sertem'in O'nu vasfettiği sıfatlarda teşbih diye bir şey yoktur.

ileride Tahâvî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun-nin: "Her kim (sıfatları) nefyetmek­ten ve teşbihten sakınmayacak olursa ayağı kayar ve tenzihi isabet ettirmemiş olur" ifadeleri açıklanırken bu açıklamalar da gelecektir.

Kemâl'i İhtiva Eden En Yüce Örnek (el-Meselu'l-A'lâ) Yalnız Yüce Allah'a Aittir

Yüce Allah en yüce misalin yalnız kendisinin olmakla kendi zatını nitelen­dirmiş ve şöyle buyurmuş: "Kötü örnek -esasen- ahirete iman etmiyen/erindir. En yüce örnek ise Allah'ındır. " (en-Nahl, 16/60); "Göklerde ve yerde en yüce örnek yalnız O'nundur. O Aziz'dir, Hakim'dir. " (er-Rûm, 30/27)

Bu buyruklanyla Yüce Allah kusurları, eksiklikleri ve kemalsizliği ihtiva eden kötü. örneği, düşmanları olan müşriklere ve putlarına nisbet ederken, bü-

tün kemal sıfatlarını ihtiva eden en yüce örneğin de yalnız kendisine ait olduğu­nu bildirmektedir.

Yüce Allah'ın kemal sıfatlarını kabul etmeyen bir kimse kötü örneği Al­lah'a izafe etmiş ve kendi zatını nitelendirmiş olduğu en yüce örneği reddetmiş olur. En yüce örnek ise mutlak kemal demektir. Bu da hem var olan hususları, hem de ne kadar çok olurlarsa daha çok mükemmel ve başkalarından daha kâ­mil ve daha yüce oluşunu ifade eden subutf manaları ihtiva etmektedir.

Yüce Rabbin sıfatları en çok ve en mükemmel olduğundan dolayı en yü­ce örnek te O'nundur ve O kendisinin dışındaki bütün varlıklardan buna daha layıktır. Daha doğrusu mutlak anlamı ile en yüce örneklikte iki kişinin ortak olma­sı imkansız bir şeydir, çünkü her ikisi her bakımdan birbirlerine eşit olacak olur­larsa biri diğerinden daha üstün olamaz. Şayet eşit olmazlarsa, o halde bu sıfa­ta aralarından sadece birisi sahip demektir. O halde en yüce örneğe sahip ola­nın bir benzerinin yahut onu andıran bir varlığın bulunması imkansız bir şeydir

"O bütün mahlukatı ilmivle yaratmıştır."

"Halkettı (ha-la-ka)" var etti, meydana getirdi, yoktan vücuda getirdi, de­mektir. Bu aynı zamanda takdir etti, anlamında da kullanılır. Yaratmak (el-halk) mastardır ve bu da yaratılan (mahluk) anlamındadır.

Yani Yüce Allah mahlukatını bilerek yaratmıştır. Nitekim şöyle buyurmak­tadır: "Yaralan bilmez mi hiç o latiftir. Herşeyden haberdardır." (ei-Mnik, 67/14); "Gaybın anahtarları O'nun yanındadır O'ndan başkası bunları kimse bilmez. Karada ve denizde ne varsa (hepsini) O bilir. Bir yaprak düşmeye görsün mut­laka onu bilir. Yeryüzünün karanlıklarında (düşen) tek bir tane (bile olsa) onu bi­lir. Yaş ve kuru müstesna olmamak üzere hepsi apaçık bir Kitaptadır. O gecele­yin sizi öldüren, gündüzün de ne kazandığınızı bilendir." (el-En'âm, 6/59-60) Bu buyrukta Mutezile'nin görüşlerini reddetmektedir.

İmam Şafiî -ra-in arkadaşı ve onunla birlikte oturup kalkmış olan imam Abdu'l-Aziz el-Mekkî, Bişr el-Merîsî ile birlikte Me'mun'un huzurun­daki tartışmasını naklettiği "el-Hayde" adlı kitabında, Bişr'ın Yüce Allah'ın ilmi ile ilgili olarak kendisi ile tartışmasını nakletmektedir. Bişr dedi ki: Ben Allah'ın bilgi­siz olmadığını söylüyorum. Bunun üzerine (Abdu'l-Azız el-Mekkî) ona söyletmek maksadı ile ilimin sıfatları ile ilgili sorulan tekrarlayıp durdu. Bişr de: O bilgisiz değildir, deyip durdu. Yüce Allah'ın kendine has ilmiyle alım olduğunu itiraf et­meyince imam Abdu'l-Aziz şunları söyledi: Cahilliğin nefyedilmesi övgü sıfatı değildir. Çünkü benim: Bu sütun cahil değildir, derken onun bilgili olduğunu söylemiş olmuyorum. Yüce Allah ise peygamberleri, melekleri ve mü'minleri bil­gi sahibi olmakla övmüştür, cahil olmamakla değil. Bilgi sıfatını kabul eden ca­hilliği nefyetmiş olur, ancak cahilliği nefyeden bir kimse ilmi tesbit etmiş olmaz. Bütün insanların Yüce Allah'ın kendi zatı için sabit kabul ettiğini sabit kabul et­meleri, kendi zatı hakkında nefyettiğini nefyetmeleri ve kendisinin söz konusu etmediği hususları, söz konusu etmemeleri görevlendir.

Yüce Allah'ın ilmine dair aklî delile gelince: Cahillikle birlikte eşyayı var etmesi de imkansızdır. Çünkü O'nun eşyayı var etmesi iradesi ile olur. irade ise isteneni tasavvur edebilmeyi gerektirir, isteneni tasavvur etmek ise, isteneni bil­mektir. O halde var etmek iradeyi, irade de ilmi gerektirmektedir. Var etmek bu­na göre ilmi gerektiren bir husustur.

Diğer taraftan mahlukat öyle sağlam ve öyle mükemmel yaratılmıştır ki bu, bunları var edenin alim olmasını gerektirmektedir. Çünkü sapasağlam ve mükemmel olarak yapılmış bir fiilin, alim olmayan birisinden sadır olması imkansız bir şeydir.

Diğer taraftan mahlukat arasında alım olanlar da vardır ve ilim bir kemal sıfatıdır. Hâlık'tn ise alim olmaması imkansız bir şeydir. Bunun da iki volu vardır: 1- Bizler zorunlu olarak yaratıcının yaratılmıştan daha mükemmel olduğu­nu biliyoruz. Varlığı vacib (zorunlu) olanın mümkin olandan daha mükemmel ol­duğunu biliyoruz. Yine zorunlu olarak şunu bilmekteyiz: Eğer biz birisi alim, di­ğeri de alim olmayan ıkı şeyin varlığını kabul edersek, alim olan daha mükem­meldir. Eğer yaratıcı alim olmazsa o zaman varlığı mümkün olanın ondan daha mükemmel olması gerekirdi. Bu ise imkânsız bir şeydir.

2- Mahlukat demek olan mümkin varlıklar arasındaki herbir bilgi, O'ndan gelmiştir. Fiili kemal derecesinde olan ve bu şekilde varlıkları yoktan mükemmel olarak var edenin, kemalden uzak olmasına imkan yoktur. Hatta O. kemale en yakın olandır. En yüce örnek yalnız Allah'ındır. O ve mahlukat ne temsilî kıyas­larda, ne de kapsamlı kıyaslarda eşit olamazlar. Aksine mahluk lehine sabit olan her bir kemale yaratıcı daha bir layıktır. Herhangi bir mahlukun münezzeh oldu­ğu herbir husustan yaratıcının tenzih edilmesi daha uygundur.

"Ve o yaratıklar için kaderler takdir etmiştir."

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; "Herşeyi yaratıp, onu inceden inceye takdir ve tayin etmiştir." (ei-Furkan, 25/2); "Çünkü Biz, herşeyi bir kader ile yarattık." (ei-Kamer. 54/49); "Allah'ın emri mutlaka yerini bulan bir kaderdir." (33/38); "O ki ya­ratıp düzenleyendir, O ki takdir edip. yol gösterendir." (el-Alâ, 87/2-3)

Müslim'in, Sahihinde de Abdullah b. Amr -ra-, Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseilem-dıen şöyle dediğine dair rivayet vardır: "Allah gökleri ve ye­ri yaratmadan ellibin yıl önce bütün mahlukatın kaderlerini takdir buyurmuştur. O vakit Arş'ı su üzerinde idi."1 Müslim 2653; lirinizi 2156; Müsned, II, 169.

"Onlar için eceller tayin etmiştir."

Yani Yüce Allah mahlukatın ecellerini takdir ve tayin etmiştir. Öyle ki onla­rın ecelleri geldi mi ne bir an geri kalırlar, ne de bir an öne geçerler. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Artık ecelleri geldiği zaman bir an ne geri kalabilirler. Ne de öne geçebilirler." (Yunus, 10/49); "Allah'ın izni olmadıkça hiçbir kimse ölemez. O vâdesiyle yazılmış bir yazıdır." (Al-i imran, 3/145)

Müslim'in, Sahih'ınde de Abdullah b. Mes'ud'dan şöyle dediği kaydedil­mektedir: Peygamber -sav-in hanımı Ummu Habibe dedi ki: Al-

latVım eşim Rasûiullah ile, babam Ebu Sufyan ile kardeşim Muaviye ile gözümü aydın et. Bunun üzerine Peygamber -sav- şöyle buyurdu: "Sen Yüce Allah'tan tesbit edilmiş eceller, sayılı hükümler, paylaştırılmış rızıklar için dilekte bulundun. Yüce Allah hiçbir şeyi vaktinden önce acele etmez, hiçbir şe­yi de vadesinden sonraya bırakmaz. Eğer sen Yüce Allah'tan seni cehennem ateşi azabından, kabir azabından korumasını dilemiş olsaydın, bu hem daha hayırlı hem de daha üstün olurdu."1 Müslim 2663: Müsned, l, 390, 413, 433, 445. 466.

Buna göre maktul kişi de eceliyle ölür. Yüce Allah birisinin hastalık sebe­biyle, diğerinin öldürülme sebebiyle, bir başkasının göçük altında kalması se­bebiyle, ötekinin yangın, berikinin suda boğulmak sebebiyle ve bunun dışında­ki çeşitli sebeblerle öleceğini bilmiş, takdir etmiş ve hükme bağlamıştır. Yüce Allah ölümü ve hayatı da ölüm ve hayatın sebebini de yaratandır.

Şunu bil ki, dua da bazı hususlar hakkında meşru ve faydalıdır, bazılar; hakkında değildir. Bundan dolayı Yüce Allah dua'da haddi aşanları sevmez, imam Ahmed -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- kendisine uzun ömür verilmesi için dua edilmesinden hoşlanmaz ve: Bu kestirilip bitirilmiş bir iştir, dermiş.

"Yaratıkları yaratmadan önce hiçbir şey O'na gizli değildi. Onları yaratmadan önce, onların ne şekilde amel edecekleri­ni biliyordu."

Yüce Allah olmuşu, olacağı, olmamış olanı, eğer olacak olsa nasıl olaca­ğını bilir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır. "Eğer geri üöndürülürlerse yi­ne kendilerine yasaklanan şeylere geri dönerler." (ei-En'âm. s/28) Her ne kadar on­ların geri döndürülmeyecekler^ biliyor ise de bize eğer döndürülecek olurlarsa tekrar aynı şeylere geri döneceklerini haber vermektedir. Nitekim şöyle buyur­maktadır: "Eğer Allah onlarda bir hayır olduğunu bilseydi, elbette onlara işittirir-di. Şayet onlara işittirmiş olsaydı yine onlar muhakkak yüz çevirerek arkalarına döner, gider/erdi." (el-Enfâl, 8/23)

Bu da: O (Allah), birşeyi yaratmadan ve var etmeden önce onu bilemez, diyen Rafız! ve Kaderiyye'n\n görüşlerini reddetmektedir. Bu da kader mesele­lerinin, fert meselelerinden birisidir.

"Onlara kendisine itaat etmelerini emretmiş ve kendisine is­yan etmelerini yasaklamıştır."

Hocamızın (Tahâvî) yaratmak ve kaderi söz konusu etmesinden sonra emir ve nehyi söz konusu etmesi mahlukatı kendisine ibadet etmek için yaratmış olduğuna işaret etsin diyedir. Yüce Allah -nitekim- şöyle buyurmaktadır: "Ben cinleri de, insanları da ancak Bana ibadet etsinler diye yarattım." (ez-Zariyat, 51/56); "O, hanginizin daha güzel amelde bulunacağını denemek üzere ölümü ve hayatı yaratandır." (el-Mülk, 67/2)

"Herbir şey O'nun takdiri ve meşieti ile cereyan eder. O'nun meşieti gerçekleşir. Kulların ise kendileri için dilediğinden başka istekleri geçerli olmaz. Hulâsa onlar için O'nun dilediği şeyler olur, dilemediği hiçbir şey olmaz."

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onu Allah dilemedikçe de siz dileye­mezsiniz. Çünkü Allah en iyi bilendir, tam bir hüküm ve hikmet sahibidir." (el-in-san. 76/30); "Âlemlerin Rabbi olan Al/ah dilemedikçe de siz dileyemezsiniz." (et-Tekvir, sı/39); "Eğer Biz onlara gerçekten melekleri indirseydik, Ölüler kendileriyle konuşsalardı ve herşeyi karşılarına toplasaydık. Onlar yine de Allah dilemedik­çe iman etmezlerdi... Eğer Rabbin dileseydi bunu yapamazlardı." (el-En'âm, 6/111-112); "Eğer Ftabbin dileseydi yeryüzünde bulunanların hepsi elbette toptan iman ederlerdi." (Yunus, 10/99); "Allah kimi doğru yola iletmeyi dilerse göğsünü İslama açar, kimi de saptırmayı dilerse onun da göğsünü gökyüzüne tırmanıyormuş gi­bi daraltır, sıkıştırır."(el-En'âm, 6/125) Yüce Allah, Nuh -Aieyhisseiam-m, kavmine söy­lediği şu sözleri de bize aktarmaktadır: "Eğer Allah sizi saptırmak isterse, ben size öğüt vermek istesem bile bu öğüdüm size fayda vermez." (Hud, n/34) Yine yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Allah dilediğini saptırır, diledi­ğini de dosdoğru yol üzerinde tutar." (el-En'âm. 6/39)

Ve buna benzer Yüce Allah'ın dilediğinin olacağına, dilemediğinin de ol­mayacağına delil teşkil eden daha pek çok buyruk vardır. Hem kendisinin dile­mediği bir şey, O'nun mülkünde nasıl olsun ki? Allah kâfirin iman etmesini ister­ken, kâfir de kâfir olmayı istemiş ve böylelikle kâfir'in isteği Allah'ın meşietini ye-

nik düşürmüş olduğunu iddia eden kimseden daha kâfir ve yolca daha sapık kim olabilir? Yüce Allah bunların söylediklerinden pek münezzehtir, üstündür.

Denilse ki: Bunun, Yüce Allah'ın: "Müşrikler: Allah dileseydi, biz de baba­larımız da ortak koşmazdık. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık, diyeceklerdir." (ei-En'âm, 6/148); "Ortak koşanlar dedi/er ki- Eğer Allah dileseydi biz de, babalarımız da kendisinden başka hiçbir şeye ibadet etmezdik..." (en-Nahl. 16/35); "Ve dediler ki. Rahman dileseydi, biz onlara ibadet etmezdik. Onların bu hususta hiçbir bil­gi/eri yoktur. Onlar ancak temelsiz bir zanda bulunuyorlar." (ez-Zuhruf, 43/20) buy­rukları ile birlikte izah edilmesi oldukça zordur. Çünkü Yüce Allah onları Allah'ın meşieti iie şirk koşmalarını gerekçe gösterdikleri için yermektedir. Nitekim iblis de insanları saptırmayı Yüce Allah'a izafe edince onun şu buyruklarla yerilmiş olduğunu görüyoruz: "Rabbim, beni azdırdığından dolayı yemin ederim ki ben de yeryüzünde onlara (sana isyanı) süslü göstereceğim." (e!-Hıcr, 15/39)

Böyle bir soruya bir kaç türlü cevap verilmiştir. Bu cevapların en güzelle­rinden birisi de şudur: Yüce Allah'ın, bu tavırlarını olumsuz karşılama sebebi onların Yüce Allah'ın bu husustaki meşietini yaptıklarına razı oluşuna, onların bu işlerini sevdiğine delil göstermelerinden dolayıdır Çünkü onlar şöyle demişler­di: Eğer o bu yaptığımızdan hoşlanmasaydı ve gazap etseydi, bunu dilernezdi. Böylelikle onlar O'nun meşietini rızasına delil gibi değerlendirdiler, işte Yüce Al­lah da onların bu kanaatlerini reddetmektedir.

Yahut ta Yüce Allah onların: "Allah'ın meşieti o hususu emrettiğine bir de­lildir" şeklindeki inanışlarını reddetmiş olmaktadır.

Ya da O, kaza ve kaderini ileri sürerek, şeriatine, rasûlleriyle göndermiş olduğu emrine, kitabındaki hükümlerine karşı çıkışlarını reddetmektedir. Çünkü onlar genel meşieti bu işe itici bir unsur olarak değerlendirmişlerdi. Onlar Al­lah'ın meşietini tevhid cihetiyle söz konusu etmemişler, aksine meşieti O'nun emrine karşı çıkmak, O'nun şeriatını çürütmek üzere söz konusu etmişlerdi.

Nitekim zındıkların ve cahillerin yaptıkları da budur. Onlara bir emir veril­diğinde yahut bir yasak bildirildiğinde kaderi delil gösterirler. Nitekim bir hırsız Ömer -ra- karşı kaderi gerekçe göstermeye kalkışmış, o da ona: Ben de Allah'm kaza ve kaderi gereği senin elini kesiyorum, demiştir. Buna da Yüce Allah'ın şu buyruğu tanıklık etmektedir: "Onlardan öncekiler de azabımızı tadın-caya kadar işte böyle yalanlamışlardı." (et-En'âm, 6/148)

Böylelikle onların maksatlarının yalanlamak olduğunu öğrenmiş oluyoruz. Çünkü onların bu iddiası bizzat fiillerinden öncedir. Allah'ın bunu takdir etmeye­ceğini nereden biliyorlardı? Gayba mı muttali olmuşlardı?

 Âdem ile Musa (ikisine de Selam olsun) Arasındaki Tartışma İle İlgili Hadis

Adem -As, Musa -As-a kaderi gerekçe gösterdiği şu sözleri hakkında ne dersiniz: Sen beni Yüce Allah'ın, yaratılışımdan kırk yıl ön­cesinden ben hakkımda yazmış olduğu bir iş dolayısıyla mı kınarsın7 Peygam­ber -Sav- de Adem'in, Musa -As-a karşı susturucu delili getirmiş olduğuna dair tanıklık etmiştir.11 Buhârî3409, 4736, 4738, 6614, 7515: Müslim 2652

 Yani onu yenik düşürmüştür.

Buna şöyle cevap verilir: Bu hadis Rasûlullah -Sav-dan sahih olarak nakledildiği için bunu kabul eder, dinler ve itaat ederiz. Kaderi-ye'nin yaptığı gibi buna red ile ravi'sini yalanlamakla karşılık vermeyiz. Anlamsız te'villere de başvurmayız. Ancak sahih olan şudur; Adern -As- kaza ve kaderi günahına delil ve gerekçe olarak göstermemiştir. Çünkü o Rabbini de günahını da çok iyi bilen birisi idi. Aksine onun mü'mın evlatlarından bir kişi bile kaderi delil göstermez, çünkü bu batıl bırşeydır. Musa -As- da hem ba­basını daha iyi bilirdi, hem de kendisi dolayısıyla tevbe ettiği, Allah'ın da tevbe-sini kabul ettiği bir günahı dolayısıyla Adem'i kınamayacak kadar babasını ya­kından tanırdı. Hem babasını Yüce Allah seçmiş, beğenmiş ve hidayete iletmiş­tir. Buradaki kınama sadece Adem'in çocuklarını cennetten çıkartan musibettir. Adem -As- da işlediği hataya ve günaha değil, musibete kaderi delil göstermiştir. Çünkü musibetler halinde kader delil gösterilebilir, yoksa ayıpla­mak ve kusur ortaya koymak maksadıyla kader delil gösterilemez.

Hadis hakkında yapılan en güzel açıklama budur Takdir olunan musibet­lere teslimiyet icab eder. Bu da Yüce Allah'ı Rab olarak bilmenin mükemmelliği­nin bir göstergesidir. Günahlara gelince; kulun günah işlemek gibi bir hakkı yoktur. Günah işleyecek olursa mağfiret dilemesi ve tevbe etmesi görevidir. Ku­surlardan dolayı tevbe eder: musibetlere karşı da sabreder. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; "O halde sen sabret. Şüphesiz Allah'ın va'di hak'tır. Güna­hın için de mağfiret dile." (ei-Mu'mın, 40/55)-, "Şayet sabreder ve sakınırsanız, onla­rın hilekârlıklarının sîze zararı olmaz." (aı-i imran, 3/120)

iblisin söylediği nakledilen: "Rabbim, beni azdırdığından dolayı yemin ederim W..."sözlerine gelince; bu sözleri dolayısıyla kaderi günahına delil gös­terdiğinden dolayı yerilmiştir, yoksa kaderi itiraf ve kabul ettiğinden dolayı değil. Nuh -A!eyhisseiam-\n şu sözlerine dikkat edelim: "Eğer Allah sizi saptırmak isterse, ben size öğüt vermek istesem bile bu öğüdüm size fayda vermez ve nihaye: ancak O'na döndürüleceksiniz." (hud, 11/34) Şair ne güzel söylemiş:

.

"Senin dilediğin olur, ben dilemesem bile,

Ve eğer Sen dilemezsen benim dileğim olmaz."

"O'ndan bir lütuf olmak üzere dilediğine hidayet verir, dilediği­ni korur ve afiyet verir. Adaletinin bir tecellisi olarak da diledi­ğini saptırır, yardımsız bırakır ve belâlara maruz kılar."

Bu ifadeler Mutezile 'nin kulların daha çok menfaatine (aslan) olanı yap­masının vacib olduğu şeklindeki kanaatlerini reddetmektedir. Bu da hidayete iletmek ve saptırmak meselesi diye bilinir.

Mutezile der ki: Allah'tan hidayetin anlamı, doğru yolu açıklaması demek­tir. Saptırmanın anlamı ise kula sapık (dalI) adını vermek yahut ta Yüce Allah'ın kul hakkında kulun kendi nefsinde sapıklığı yaratması esnasında dalalet ile hü­küm vermesidir. Bu açıklamanın temeli ise kulların fiilleri, onlar tarafından yaratı­lır, şeklindeki bozuk kanaatleridir.

Bizim söylediğimizin delili de yüce Allah'ın şu buyruğudur: "Muhakkak ki sen sevdiğini hidayete erdiremezsin, fakat Allah dilediğine hidayet verir." (el-Ka-sas, 28/56) Şayet hidayet yolu açıklamaktan ibaret olsaydı, peygamberin hidaye­te erdirememesini söz konusu etmek doğru olmazdı. Çünkü Peygamber -Satiai-lahu aleyhi veseilem- sevene de, sevmeyene de yolu açık açık göstermiş bulun­maktadır. Bir başka yerde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer Biz dileseydik her nefse elbette hidayetini verirdik." (es-Secde, 32); "İşte Allah kimi di/erse böyle­ce saptırır, kimi de dilerse hidayete kavuşturur." (ei-Müddessir, 74/31)

Şayet hidayet her kişi hakkında genel bir mahiyette bulunan Allah'ın be­yanı demek olsaydı, bunun Allah'ın meşieti kaydı ile birlikte söz konusu edilme­si doğru olmazdı. Nitekim Yüce Allah'ın şu buyrukları da böyledir: "Eğer Habbi-mın nimeti olmasaydı ben de (cehennemde) hazır edilen/erden olurdum." (es-Saffat, 37/57); "Allah dilediğini saptırır, dilediğini de dosdoğru yol üzerinde tutar."

(el-En'âm, 6/39)

"Hepsi de O'nun lütfü ve adaleti arasında meşîeti çerçevesin­de gider, gelirler."

Onların hali Yüce Allah'ın şu buyruğunda dile getirdiği gibidir: "Sizi yara­tan O'dur Artık kiminiz kâfir oluyor, kiminiz de mü'min oluyor" (et-Teğabun, 64/2) Yüce Allah kimi imana iletir ve hidayet verirse bu, O'nun lutfuyladır. Bundan do­layı hamd yalnız O'nadır. Kimi de saptırırsa bu da O'nun adaleti iledir. Hamd yalnız O'nundur. Yüce Allah'ın izniyle bu hususa dair daha başka açıklamalar da gelecektir. Çünkü imam Tahâvî -Aiiah ona rahmet etsin- kader'e dair açıklamaları­nı tek bir yerde, bir arada zikretmeyerek değişik yerlerde söz konusu etmiştir. Ben de bu konuyu onun tertibine uygun olarak ele aldım.

"O zıtları bulunmaktan ve denkleri bulunmaktan pek yücedir."

Zıt ondan farklı ve muhalif demektir. Denk (en-nidd) ise onun benzeri de­mektir.

Yüce Allah'a karşı çıkacak kimse olamaz. Aksine O'nun dilediği herşey olur, dilemediği hiçbir şey olmaz. O'nun hiçbir benzeri de yoktur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmuştur: 'Kimse de O'nun dengi değildir.' (ei-ihlâs, 112/4)

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- Yüce Allah'ın zıddının ve denginin bulunmadı­ğını söylemekle, Mutezile'nin kul kendi fiilini yaratır şeklindeki iddialarının redde­dildiğine işaret etmektedir.

"O'nun kazasını reddedecek yoktur. Kimse O'nun hükmüne karşı çıkamaz, kimse O'nun emrine karşı koyamaz."

Hiçbir şey Allah'ın kazasını gen çevıremez, O'na karşı çıkamaz; yani hiç­bir kimse O'nun hükmünü erteieyemez, Kimse O'nun emrine karşı koyamaz. Aksine bir ve tek ve Kahhâr olan o Yüce Allah'tır.

"Bütün bunlara iman ettik ve bütün bunların O'ndan geldikle­rine kesin olarak inandık."

İman iie ilgili açıklamalar Yüce Allah'ın izniyle biraz scara gelecektir. İkan (kesin inanış) ise suyun havuzda karar kılması anlamında istikrar bulmak, yer­leşmek demektir.

Meydana gelen herbır olayın Allah'tan geldiğine inanıyoruz. Yani O'nun Kaderi, kazası, iradesi, meşiet ve (ekvini ile olur herşey. Buna dair açıklamalar da Yüce Allah'ın izni ile yerinde gelecektir.

"Ve muhakkak Muhammed O'nun seçilmiş kuludur. Seçkin peygamberidir, kendisinden razı olunmuş Rasûlüdür."

Seçiliş, seçmek ve razı oluş (istifa, ictibâ ve irtizâ)

Şunu bil ki mahluk'un kemali, Yüce Allah'a ubudiyeti (kulluğu) en ileri de­recedeki ortaya koyusuna bağlıdır. Kul ubudiyetini ne kadar ileri derecede ger­çekleştirirse kemali o kadar artar, derecesi o kadar yükselir. Herhangi bir şekilde kulun ubudiyetin sınırları dışına çıkabileceğini ve ubudiyetin sınırlarının dışına çıkmanın daha kamil olduğunu vehmedenler hiç şüphesiz insanların en bilgisiz­leri ve en sapıklarıdır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Rahman evlat edindi, dediler. O bundan münezzehtir. Bilakis onlar mükerrem kullardır." (el-Enbi-ya. 21/26) Ve buna benzer daha pek çok âyet-i kerîme.

Yüce Allah makamların en şereflisinde peygamberinden 'abd: kul' diye söz etmektedir, isra ile ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: "Kulunu geceleyin... götüren (Allah) münezzehtir.' fei-isrâ, 17/1); "Şu da bir gerçek ki Allah'ın kulu O'na ibadet etmek için kalktığı zaman..." (ei-cin, 72/19), "Kuluna vahyettiğini vahyetti."

ten-Necm, 53/10); "Eğer kulumuza kısım kısım indirdiğimizden şüphe içinde îse-nız..." (ei-Bakara, 2/23) O, bunun/a dünyada da, ahirelte de insanların önüne geçi­n/meye hak kazanmıştır.

 Bundan dolayı Mesih -Ateymsseiam- Kıyamet gününde sair peygamberler­den sonra kendilerine şefaat etmesi için talepte bulunulacağında şöyle diye­cektir: " Günahının geçmişi de, geleceği de kendisine bağışlanmış bir kul olan Muhammed'e gidiniz.1'

1 Bubârî4476, 6565, 7410, 7516; Müslim 193. 322.

Böylelikle kâmil manasıyla Yüce Allah'a kulluk etmek suretiyle bu mertebeye ulaşmış olmaktadır.

"Ve muhakkak Muhammed" ifadesi önceden geçmiş bulunan "şüphesiz ki Allah bir ve tektir, O'nun ortağı yoktur" ifadesine atfedilmiştir. Yani bunlar da onun baştaki: "Allah'ı tevhid hususunda deriz ki...11 sözlerinin bir devamıdır.

 Peygamberlerin Nübüvvetlerinin Delilleri

Kelam ve aklî ilimlerle uğraşanlarca izlenmesi adet olmuş yol, peygam­berlerin peygamberliğini mucizelerle ispatlamaktır. Ancak onların pek çoğu peygamberlerin peygamberliğini yalnızca mucizeler yoluyla bilmektedir. Onlar bunu birbiriyle çelişen çeşitli yollarla ortaya koymaya çalışmışlar, Onların birço­ğu peygamberlerin dışındaki kimselerin olağan üstü olaylar gösterebileceğini de kabul etmezler. Öyle ki bunlar velilerin kerametlerini, büyüyü ve buna benze-hususları inkar etmişlerdir.

Mucizelerin sağlıklı bir delil olduklarında şüphe yoktur. Ancak delil sade­ce mucizelere münhasır değildir. Çünkü peygamberlik iddiasında ya doğru sözlülerin en doğrusu yahut yalancıların en yalancısı bulunur. Cahillerin cahili olmadıkça da bu iki şahsiyeti birbirine karıştırmaya imkan yoktur. Hatta onların halleri ve durumları gerçek mahiyetlerini ortaya koyar ve bununla gerçek du­rumları anlaşılır. Peygamberlik iddiası dışında bile doğruyu yalancıdan ayırd et­menin bir çok yolu olduğuna göre. ya peygamberlik iddiasında bu söz konusu olmaz mı? Hassan -Ra-ın şu beyıtı ne kadar da yerindedir:

"Eğer onda herşeyi açıkça ortaya koyan belgeler bulunmamış olsaydı bile, Onun apaçık durumu sana işin gerçeğini anlatmaya yine yeterdi."

Yalancılar arasında peygamberlik iddiasında bulunmuş herkesin mutlaka cahilliği, yalancılığı, hayasızlığı, şeytanların onu etkileri altına almış oldukları, as­gari seviyede ayırdetme gücü bulunan herkes tarafından mutlaka açıkça görü­lür ve anlaşılır. Şüphesiz ki rasûl insanlara bir takım hususları haber verir bildirir, bir takım hususları emreder. Doğruluğunu açıkça ortaya koyacak bir takım işler yapması da kaçınılmazdır.

Yalancının da vermiş olduğu emirlerde, haberlerde ve yaptığı işlerde pek

çok yönden yalan söylediği mutlaka ortaya çıkar. Hatta aynı iddiada bulunan her iki kişiden mutlaka birisi doğru, diğeri yalancı ise; şüphesiz doğru söyleye­nin doğruluğunun, yalan söyleyenin de yalancılığının -bir süre sonra olsa dahi-mutlaka ortaya çıkması kaçınılmaz bir şeydir. Çünkü doğruluk, iyilikten ayrılmaz. Yalancılık ta kötülükten ayrılmaz.

Nitekim Buhar! ve Müslim'in Sahihlerinde Peygamber -Sav-ın şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Doğruya sımsıkı sarılınız, çünkü doğruluk iyiliğe iletir. Şüphesiz ki iyilik te cennete ulaştırır. Kişi doğru söylemeye devam ettikçe doğruluğun yollarını araştırıp, durdukça sonunda Allah nezdinde çok doğru sözlü (sıddîk) olarak yazılır. Yalandan da sakınınız, çünkü yalan güna­ha götürür. Günah ise cehenneme ulaştırır. Kişi yalan söyleyip, yalanı araştırmaya devanı edip durdukça sonunda Allah nezdinde de yalancı (kezzâb) diye yazılır."1

1 Buhar! 6094, (biraz daha kısa); Müslim 2607, Ebû Dâvûd 4979' Tırmizl 1971; Müsned l, 384. 393...

İşte bundan dolayı Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Size şeytanların ki-

min üzerine indiğini haber vereyim mi? Her yalancı günahkar üzerine iner/er. Ontar (şeytanın yalanlarına) kulak verirler ve onların çoğu yalan söylerler. Şairle­re de azgınları uyar Görmedin mi onlar her vadide şaşkın dolaşırlar ve gerçek­ten onlar yapmadıkları şeyi söylerler.' (eş-Şuarâ, 26/221-226)

Kâhin vb.leri her ne kadar bazen gaybî bir takım şeyleri haber veriyor gibi görünüyor ve bu haberleri doğru çıkıyor görünse dahi, onların yalanlan ve dolan­ları haber verdikleri şeyin bir melekten öğrenilmemiş olduğunu ve onların pey­gamber olmadıklarını açıkça ortaya koymaktadır. Bundan dolayı Peygamber -sav-, ibn Sayyad'a: "Ben sana bir şey sakladım" deyince, O: (Sakladı­ğın) ed-duh'dur demiş. Peygamber -Sallaliahu aleyhi veseilem- de: "Yıkıl karşımdan! Sen hiçbir zaman gerçek değerinin üstüne çıkamayacaksın diye buyurmuştur.'1

 Buhârî 1354, 3055, 6173, 6618, Müslim 2930,

Peygamber -Saiiatiahu aleyhi veseilem- bu sözleriyle, sen ancak bir kâhinsin

demek istemişti. Yine bu şahıs, Peygamber -Sallallahualeyhi veseiiem-e: "Bana doğ­ru sözlü birisi ile diğeri yalancı birisi gelir"2 Buharı 6273; Müslim 2930 demişti. Yine; "ben su üstünde bir arş görüyorum", demişti.3  Müslim 2925.

Onun bu gördüğü arş şeytanın tahtı idi.

Ayrıca Yüce Allah şairlere, azgınların (el-ğâvûn) uyduklarını açıklamıştır. Gâvî (azgın) ise hevâ ve arzusunun peşine takılan kimse demektir, isterse so­nunda bu kendisi için zararlı olsun.

Rasûlü, onun doğruluğunu, vefakârlığını, sözlerinin ameline uygunluğunu bilen bir kimse; kesin olarak onun şair ya da kâhin olmadığını da bilir.

insanlar çeşitli delillerle doğru olanı yalancıdan ayırt edebilirler Hatta bir ta­kım sanat ve kanaatler ile ilgili iddialarda bulunanlar için dahi bu böyledir. Bir kim­se çiftçilik, dokumacılık ve yazı yazmayı bilmek; yahut ta nahiv, tıp, fıkıh ve buna benzer ilimleri bilmek iddiasında bulunsa bile (bilip bilmediği) kolaylıkla anlaşılır.

Nübüvvet mutlaka rasûlün sahip olması gereken bir takım ilim ve amelleri ihtiva eder. İlimlerin de, amellerin de en şereflisi odur. O halde bu hususta doğ­ru söyleyen ile yalan söyleyen birbirine nasıl karıştırılabilir? Şüphesiz ki muhak­kak ilim adamları bir, iki ve üç kişinin verdiği haber ile birlikte bazen zaruri (ke­sin) bilgiyi hasıl edecek karineler bulunabileceğini kabul etmişlerdir. Mesela bir kimsenin bir başkasının hoşnutluğunu, sevgisini, nefretini, sevincini, kederini ve buna benzer nefsî bir takım hallerini yüzündeki ifadelerden bilmesi buna örnek­tir. Bunları ifadeye dökmek mümkün olmayabilir.

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer dilersek onları elbette sana gösteririz. Sen de onları muhakkak yüzlerinden tanırdın." (Muhammed, 47/30, Daha sonra da: "Yine de sen onları -andolsun- söyleyişlerinden de bitirsin" ti\ye buyurmaktadır. Şöyle denilmiştir: Bir kimse içinden bir şey gizledi mi mutlaka Yüce Allah onu yüzüne ve dilinden kaçırdığı sözler ile dışarıya yansıtır.

 Karinelerle, Haber Verenin Doğruluğunun Bilinmesi

Haber veren kimsenin doğru ya da yalan söylediği beraberinde bulunan karinelerle binebildiğine göre bir kimsenin kendisinin Allah'ın rasûlü olduğu id­diası nasıl bilinemez? Böyle birisinin doğru mu söylediği, yalan mı söylediği na­sıl anlaşılamaz? Bu hususta çeşitli delillerle doğru söyleyen yalancıdan nasıl ayırt edilemez?

Bundan dolayı Hatice Raüiyallahu ante'nın, Peygamber -satiaıiahtj aleyhi

veseiiemin vahiy kendisine geldiğinde söylediği şu sözlerinde tamamen doğru olduğunu biliyordu: "Ben, bana bir kötülük olacağından korktum. O: Asla, Al­lah'a yemin ederim ebediyyen Allah seni rüsvay etmez. Çünkü şüphesiz ki sen akrabalık bağlarını gözetir, doğru konuşur, bitkin kimseyi bineğin üzerinde taşır, misafire ikram eder, yoksula kazandırır, hak'kın musibetlerine karşı (başkalarına) yardımcı olursun, demişti."

1Buharı 3. 4953, 6982; Müslim 160: Müsned, VI. 153. 232

O kasti olarak yalan söylemekten korkmamıştı. O kendisinin yalan söyle-

mediğini biliyordu. Onun korkusu kendisine kötü bir şeyin arız olacağından do­layı idi. İşte bu ikinci konumu da reddedecek şeyleri Hatice Radıyaiiahu anha söz konusu etti. Bu ise onun tabiatında bulunan üstün ahlaki değerler ve güzel ka­rakterleri idi. Yüce Allah'ın övülmeye değer ahlakî özellikleri fıtratında yerleştirdi­ği, yerilen ve kötü huylardan tenzih ettiği bir kimseyi asla mahcup etmeyeceğ1 de Yüce Allah'ın bilinen bir sünnetidir.

Nitekim Necaşî de, Muhammed -Saitaitahu aleyhi vesetiemin haber verdiği hu­suslara dair huzurunda bulunanlardan soru sorup da onlardan Kur'ân okumaları­nı isteyip, kendisine Kur'ân okumaları üzerine şunları söylemişti: "Şüphesiz ki bu ve Musa'nın getirdikleri elbetteki aynı aydınlığın kaynağından gelmektedir."2

Müsned. I. 201-203, V, 290-292

Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- Varaka b. Nevfel'e gördüklerini haber verdiğinde de böyle olmuştur. Varaka, hristiyanlığa girmişti, incil'i de Arapça olarak yazardı. Hatice -Rad/yaiiahu anh- ona dedi ki: "Amcacığım, kardeşinin oğlu­nun söylediklerini bir dinle. Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem- gördüklerini ona bildirince şunları söylemişti; işte bu Musa'ya vaktiyle gelen Namûs'un (Cebra­il'in) kendisidir."3

Buhârî3, 4953, 6982; Müslim 160; Müsneü, VI, 153, 232.

Bizans Kralı Hirakl (Heraklieus) da aynı durumdadır. Peygamber -sav- kendisini İslama davet etmek üzere bir mektup yazdığında, o da o vakit oralarda bulunan Arapların getirilmesini istemişti. Ebu Sufyan da Kureyş'e mensup bir grup ile birlikte, bir ticaret kervanı ile Şam'a gelmişti. Hirakl onlara Peygamber –sav  durumu ile ilgili sorular sordu. Ebu Sufyan'a sorarken, diğerlerine de yalan söyleyecek olursa onu yalanlamalarını emretti. Böylelikle onlar susmak suretiyle Ebu Sufyan'ın vermiş olduğu haberlere muvafa­kat ettiklerini göstermiş oldular.

Onlara sordu: Ataları arasında hükümdar var mıydı? Hayır, dediler.

Peki bundan önce bu sözü söyleyen bir kimse olmuş muydu? Diye sor­du. Y,ne- Hayır dediler.

Onlara: Aranızda soylu birisi midir'' Diye sordu. Onlar, evet dediler.

Onlara: Bu sözlerini söylemeden önce onu yalancılıkla itham ediyor muy­dunuz? Diye sordu. Onlar: Hayır, hiç yalanını tesbit etmedik, dediler.

Onlara: insanların zayıf ve güçsüzleri mi yoksa ileri gelenleri mı ona uy­du? Diye sordu. Ona zayıf kimselerin uyduğunu söylediler,

Onlara: Peki ona uyanlar artıyor mu, eksiliyor mu? Diye sorunca, arttıkları­nı söylediler.

Dinine girdikten sonra beğenmediğinden ötürü dininden çıkan bir kimse oluyor mu? Diye sordu. Hayır, dediler.

Onunla hiç savaştınız mı? Diye sorunca da. evet dediler.

Aralarındaki savaşın durumunu da sorduğunda şöyle dediler: Bazen biz yeniliyoruz, bazen biz ona galip gelebilıyoruz

Onlara: Hiç antlaşmasını bozuyor mu? Diye sordu. Bozmadığını söylediler.

Size neyi emrediyor? Diye sorunca da şöyle dediler: Bir ve tek olarak Al­lah'a ibadet etmemizi, O'na hiçbir şeyi ortak koşmamamızı emretmekte, ataları­mızın taptıklarından uzak durmamızı söylemekte, bize namazı, doğruluğu, iffetli olmayı, akrabalık bağlarını gözetlemeyi buyurmaktadır.

işte bunlar toplam olarak on sorudan fazladır. Daha sonra onlara sordu­ğu bu sorulardakı delilleri açıklayarak şunları söyledi:

Ben size; Ataları arasında bir hükümdar olup olmadığını sordum. Bana: Hayır, dediniz. Ataları arasında hükümdar bulunsaydı, ben atasının hükümdarlı­ğının peşine düşmüş, diyecektim.

Onun bu sözlerini ondan önce aranızda başka bir kimse söyledi mi? Diye sordum size, Siz: Hayır, dediniz. Derim ki: Eğer bunu ondan başka birisi daha önceden söylemiş olsaydı, bu da kendisinden önce söylenmiş sözü tekrarlayan bir adamdır, diyecektim.

Size: Bu sözlerini söylemeden önce onu yalancılıkla itham ediyor muydu­nuz? Diye sordum. Siz: Hayır, dediniz. Derim ki1 İnsanlara karşı yalan söyleme-yen bir kimse kalkıp ta Allah'a karşı yalan söylemez.

Size: İnsanların güçsüzleri mi ona uyuyorlar, yoksa ileri gelenleri mi? Diye sor­dum. Sız: Güçsüzleri, dediniz, işte -işin başında- peygamberlere uyanlar onlar ölür

Sonra şöyle dedi: Size. Ona uyanlar artıyor mu, eksiliyor mu? Diye sordum. Siz. Hayır, artıyorlar dediniz. Tamamlanıncaya kadar imanın durumu budur.

Size: Dinine girdikten sonra beğenmeyerek dininden aralarından dönen oluyor mu? Diye sordum. Siz: Hayır, dediniz, şte iman böyledir. Onun huzuru kalplere karıştı mı kimse artık ondan nefret etmez.

işte bu, doğruluğun ve hakkın alâmetlerinin en büyüklerindendir. Yalan ve batıl'ın işin sonunda ortaya çıkması kaçınılmaz bir şeydir. O vakit, o işin arkasın­dan gidenler dönerler ve baştan beri ona girmeyenler de ondan uzak kalırlar. Yalan ancak kısa bir süre revaç bulur, sonra ortadan kalkar.

Yine ben size: Sizinle, onun arasında savaşın durumu nedir? Diye sor­dum. Siz: Değişken olduğunu söylediniz. İşte peygamberler böylece sınanırlar ve sonunda akıbet onların olur.

(Devamla) dedi ki: Size antlaşmalarında durmamazhk ediyor mu? Diye sordum. Siz: Hayır, dediniz, işte peygamberler hep böyledir. Onlar antlaşmaları­nı bozmazlar.1

Buhârî7, 51.2681,2804. 2941. 2978.3174. 4553, 5980,6260, 7196, 754 l, Musned, l, 262. 273

Hirakl, peygamberlerin adetlerini, Allah'ın onlar hakkındaki sünnetlerin" kimi zaman Allah'ın onları zafere kavuşturup kimi zaman onları sınadığını, onla­rın sözlerinde durmamazlık etmediklerini bildiğinden bu alametlerin rasûllerin alametleri olduğunu da bilmişti. Yüce Allah'ın peygamberler ve mü'minler hak­kındaki sünnetinin bollukla ve darlıkla onları sınamak olduğunu da bilmişti. Böy­lelikle şükür ve sabır derecelerine ulaşmaları sağlanmaktadır.

Nitekim, Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi vese/fem-den gelen sahih hadiste şöyle buyurulmuştur: "Nefsim elinde olana yemin ederim ki Allah mü'min hakkında bir kaza takdir buyurdu mu mutlaka o, o mü'min için hayırlıdır ve bu ancak mü'min için böyledir. Ona bir bolluk isabet ederse şükreder, bu onun için bir hayır olur. Yi­ne ona bir darlık ve sıkıntı isabet ederse sabreder, bu da onun için bir hayır olur."2muslum 2999

Yüce Allah, Uhud gününde düşmanlarına zafer verişindeki hikmeti Kur'ân-ı Kerîm'de beyan ederek şöyle buyurmaktadır: "Gevşemeyin ve üzülme­yin. Siz eğer mü'minler iseniz muhakkak üstünsünüz." (Al-i İrnran, 3/139) Bir baş­ka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Elif, Lam, Mim. insanlar iman ettik demeleri ile btrakılıveri/eceklerini ve imtihan edilmeyeceklerini mi sandılar?" (ei-Ankebu!, 29/1-2) ve buna benzer Yüce Allah'ın yarattıklarındaki sünnetine ve akılları hayre­te düşüren hikmetine delil teşkil edebilecek pek çok âyet ve hadis daha vardır.

(Herakliyus) devamla dedi ki: Ve ben size onun neleri emrettiğini sordum. Bana: Allah'a ibadet etmenizi, O'na hiçbir şeyi ortak koşmamanızı emrettiğini, size namaz kılmanızı, zekat vermenizi, doğruluğu, iffetli olmayı, akrabalık bağla­rını gözetmeyi emrettiğini ve size atalarınızın tapındıklarını yasakladığını söyledi­niz, işte bunlar bir peygamberin vasıflarıdır.

Ben bir peygamberin gönderileceğini biliyordum, fakat bu peygamberin aranızdan çıkacağını zannetmiyordum. Onun yanında olmayı, ona ulaşabilmeyi candan arzulardım. Eğer bir hükümdar olmasaydım, şüphesiz yanına giderdim ve eğer onun söyledikleri gerçek ise pek yakında şu ayaklarımın bastığı yerlere sahip olacaktır.

Bu sözlere muhatap Ebu Sufyan b. Harb idi. O zamanlar o Peygamber -Saüaiiahu aleyhi veseiiem-e insanlar arasında en ileri derecede düşmanlık ve kin

besleyen kâfir bir kimse idi.

Ebu Sufyan b. Harb dedi ki: Yanından çıkarken arkadaşlarıma şunları söyledim: Bu Ebu Kebşe'nin oğlunun işi artık gerçekten ilerlemiş bulunuyor. Gerçek şu ki Sarıoğullarının hükümdarı artık onu ta'zim ediyor. Ben o andan iti­baren Peygamber -saiiaiiatıu aleyhi veseiiem-ir\ işinin ortaya çıkıp, üstünlük sağlaya­cağına inanıp durdum ve nihayet Allah, islam'ı benim hoşuma gitmiyorken bu­lunduğum yere kadar soktu.1

Bilinmesi gereken hususlardan birisi de şudur: Kalpte bir takım hususla­rın toplamı ile bazı haller ortaya çıkabilir ve bunların bir bölümü ile bu hususlar birbirinden ayırt edilemez. Hatta kimi zaman insan tokluk, suya kanmışlık, şükür, sevinç ve gam gibi halleri bir takım hususların bir arada bulunması sonucu bir anda elde edebilir, diğer taraftan bunların bir bölümüne de sahip olmayabilir. Ancak onların bir bölümü bu işin bir kısmını da gerçekleştirebilir.

işte bir haber ile ilim sahibi olmak ta böyledir. Haber-i vâhid, kalpte bir tür zan hasıl eder. Arkasından bir başka haber daha gelir ve nihayet bu ilim ifade edecek noktaya kadar ulaşır, sonunda artar ve güçlenir. İşte doğruluğa ve yalana dair delillerle benzerleri de bu şekildedir.

Yine Yüce Allah peygamberlerine ve mü'minlere lütuf ve ihsanlarına delâ­let edecek, diğer taraftan onları yalanlayanlara verdiği cezayı gösterecek bir ta­kım eserleri dünyada bırakmış bulunmaktadır. Tufan'a dair mütevatir haberler ile Fir'avun'un ve askerlerinin suda boğulmasına dair haberler gibi. Şanı Yüce Al­lah eş-Şuarâ suresinde Musa, İbrahim, Nuh ve onlardan sonra gelen peygam­berlerin kıssalarını tek tek söz konusu ettikten sonra herbir kıssanın sonunda şunları söylemektedir: "Şüphesiz ki bunda bir âyet (delil) vardır. Fakat çoğu iman etmediler Şüphe yok ki Rabbin Aziz'dir, Rahim 'dir." (eş-Şuarâ, 26/67-68)

Özetle; yeryüzünde ben Allah'ın rasûlüyüm, diyen bunlara bir takım kim­selerin tabi olduğuna, bir takım kimselerin muhalefet ettiğine, Allah'ın rasûllere ve mü'minlere yardım ettiğine, güzel akıbeti onlara tahsis edip düşmanlarını ce­zalandırdığına dair bilgi mütevatir bilgilerin en üstünü, en açığıdır.

Bu hususlara dair haberlerin nakledilmesi, geçmiş Iran hükümdarları. Hi-pokrat. Calinos, Batlamyus, Sokrat, Eflatun, Aristo ve onlara tabı olmuş tıp ve felsefe bilginlerine dair nakledilegelmiş haberlerden daha açık: daha kat'î ve güçlü delillere dayalıdır.

Bugün bizler peygamberlerin, onlara dost ve düşman olanların durumları ile ilgili bilgileri, tevatür yolu ile bildiğimize göre kesin olarak onların da doğru söyleyen ve hak üzere kimseler olduklarını da pek çok yönden bilebilmekteyiz.

1- Onlar ümmetlere kendilerinin muzaffer olacaklarını, diğerlerinin ise ila­hi yardımdan mahrum kalıp, güzel akıbetin de kendilerinin olacağını haber ver­mişlerdir.

2- Gerçekleşen şekil bilindiği takdirde Yüce Allah'ın onlara nasıl yardım ettiği ve düşmanlarını da nasıl helak ettiği açıkça anlaşılır. Firavun'un suda bo­ğulması, Nuh kavminin suda boğulması ve diğer halleri bilindiği takdirde; pey­gamberlerin de doğru söyledikleri anlaşılır.

3- Peygamberlerin getirdikleri şeriatleri ve bu şeriatlerinin teferruatını bi­len bir kimse, onların insanların en bilgilileri olduklarını açıkça anlar. Cahil ve ya­lancı birisinin böyle bir şeyi ortaya koyamayacağını, onların getirdikleri şeriatın rahmet, maslahat, hidayet ve hayrı ihtiva ettiğini, bunların insanlara kendilerine faydalı olacak şeyleri gösterip, zararlı olacak şeylerden de onları alıkoymak is­tediklerini anlar. Bütün bunlar ise ancak insanlara en ileri derecede hayır ve fay­dalıyı gerçekleştirmeyi gözeten, son derece merhametli ve iyi bir kimseden sa­dır olduğunu açıkça ortaya koyar.

Hiç şüphesiz Muhammed -Satiaitahu aleyhi vese/tem-in peygamberliğine delil teşkil eden mucizeleri ve bunları etraflı bir şekilde açıklamanın yeri burası değil­dir. Beyhakî ve buna benzerleri bu hususta özel ve bağımsız eserler yazmışlardır.

 Muhammed -sav İn Risaletini İnkâr Etmek, Yüce Allah'a Dil Uzatmak Demektir

Hatta onun rısaleîını inkar etmek, yüce ve mübarek olan Allah'a dil uzat­maktır. Onu zulme ve mantıksızlığa nısbet etmektir. -Yüce Allah bundan pek yü­ce ve münezzehtir.- Hatta tamamıyla Allah'ı red ve inkâr etmektir.

Bunu şöylece açıklayabiliriz: Muhammed -sav- peygamber­liğini inkar edenlere göre, doğru sözlü bir peygamber değil de zalim bir hükümdar olup Yüce Allah'a iftira etmiş, O'na karşı yalanlar uydurmuş, arkasından helal ve haram koyacak noktaya kadar işi götürmüş, farzlar koymuş, şer'î hükümler belirle­miş, önceki dinleri neshedip, boyunlar vurmuş, hak ehli oldukları halde peygam­berlere tabi olanları öldürmüş, onların kadınlarını esir almış, mallarını, ülkelerini ga­nimet almış ve yeryüzünü fethini tamamlayıncaya kadar bunları sürdürmüş.

Bütün bunları da Yüce Allah'ın kendisine verdiği emirlere nisbet edip Rab-bi'nin kendisini sevdiğini ileri sürmüş olmakla birlikte; Yüce Rab onun hak ehline bütün bunları yaptığını; yirmiüç yıl boyunca bu iftiralarını sürdürmeye devam etti­ğini gördüğü halde, onu destekler, ona yardım etti, şanını yüceltip durdu. Buna karşılık beşerin alışageldiğinin çok ötesinde harikulade şekillerle ona zaferin se-beblerinı ve imkanlarını hazırlardı. Bundan daha ileri derecede olmak üzere du­alarını kabul etti. Düşmanlarını helak edip, şanını da yücelti... Evet bütün bunlar olurken onu yalanlayanlara göre o, son derece yalancı, iftiracı ve zalim bir kimse olarak görülüyorsa, hiç şüphesiz Allah'a karşı yalan uydurandan daha zalim hiç­bir kimse olmayacağına göre; bu peygamber onlara göre sair peygamberlerin şeriatini iptal ettiğine, değiştirdiğine, Allah'ın dostlarını öldürdüğüne ve her za­man da onlara karşı zafer kazanmaya devam ettiğine göre; Yüce Allah da onun bu halini onayladığına, onu azaba çarptırmayıp, onun şah damarını koparmadığı-na göre... onun peygamberliğine itiraz edenlerin de: Kainatın hiçbir yaratıcısı, idare edicisi yoktur, demeleri gerekir. Eğer kainatın herşeye muktedir, hikmeti sonsuz bir idare edicisi olsaydı, elbetteki böyle birisini yaptıklarından alıkoymalı ve ona en ağır bir şekilde karşılık vermeliydi, onu salih olan insanların intikamını alacak şekilde ibretli bir cezaya çarptırmalıydı. Çünkü hükümdarlara bundan başkası yakışmadığına göre hükümdarların da üstünde mutlak egemen ve ha­kimler hakimi olanın başka türlü yapması nasıl düşünülebilir?

Şüphesiz Yüce Allah onun adını yüceltmiş, davetini muzaffer kılmıştır. Her yerde ve herkesin gözü önünde peygamberliğinin doğruluğuna şahitlik edilmiştir. Bizler bir çok yalancının ortaya çıktığını, bir güç ve kuvvet sahibi olduğunu inkar etmiyoruz, ancak böylelennin işleri kemal noktasına erişmemiş, bunların varlıkları uzun süre devam etmemiştir. Aksine Yüce Allah rasûllerini ve onlara tabı olanları böylelerine musallat kılmış, onların köklerini koparmış, onları imha etmişlerdir. Ön­ceden beri görülegelen Allah'ın sünneti budur. Hatta kâfirler dahi bunu bilirler.

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yoksa onlar. 'O btr şairdir, biz onun zamanın ızdırap veren musibetine uğramasını bekliyoruz' mu diyorlar? De ki: 'Bekleye durun, şüphesiz Ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim."(et-Tur, 52/30-31) Yüce Allah'ın kemalinin, hikmetinin ve kudretinin kendisine karşı yapılan bir takım iftiraları olduğu gibi kabul edeceğini reddettiğine dikkat etmemiz gere­kir. Hatta böylelerini Yüce Allah'ın kullarına ibret kılması da kaçınılmaz bir şeydir. Kendisine karşı iftiralarda bulunanlara uygulayageldiği sünneti böylece cereyan etmiştir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yoksa onlar 'Allah'a yalan iftira etti'mi diyorlar? Al/ah dilerse senin kalbini mühürler." (eş-Şura, 12/24)

Burada şartın cevabı sona ermektedir. Daha sonra Yüce Allah onunla alakası bulunmayan kati olarak şöyle bir haber vermekte ve bununla batılı imha edip hakkı da gerçekleştirdiğini buyurmaktadır. Yüce Allah bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: 'Allah'ı şanına yakışacak bir şekilde takdir edemediler. Çünkü: 'Allah hiçbir insana bir şey indirmedi' dediler." (ei-En'âm. 6/91) Bununla Yü­ce Allah'ın rasûl gönderilmediğini, konuşmadığını ileri süren nefyeden kimsele­rin Allah'ı hakkı ile takdir etmemiş olduklarını haber vermektedir.

 Nebî ile Rasûl Arasındaki Fark

ilim adamları nebî ile rasûl arasında bir takım farkların varlığından söz et­mişlerdir. Bu husustaki açıklamaların en güzeli şudur: Yüce Allah sema'dan ken­disine haber verdiği kimseye, eğer başkasına tebliğ'de bulunmasını emretmişse o kişi hem nebî, hem rasûl'dür. Şayet ona başkasına tebliğ etmesini emretmemiş ise o kimse nebî'dir, rasûl değildir. Buna göre rasûl, nebî'den daha özeldir. Her bir rasûl, bir nebî'dir. Fakat her bir nebî, rasûl değildir. Ancak risalet mahiyeti itibariy­le daha genel kapsamlıdır. Nübüvvet, risaletin bir parçasıdır. Zira risaleî, nübüv­veti de diğer hususları da kapsamına alır. Ancak rasûl'lerin kapsamına nebiler ve diğerleri girmez. Hatta durum tam aksinedir. Buna göre risalet özü ve mahiyeti iti­bariyle daha geneldir, ona mazhar olan kimseler açısından ise daha özeldir.

Rasûller göndermek Yüce Allah'ın insanlara en büyük nimetlerindendir. Özellikle Muhammed -Satiaiiahu aleyhi veseitemA göndermesi. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Allah mü'minlere içlerinde kendilerinden

âyetlerini okuyan, onları tertemiz eden, onlara Kitap ve hikmeti öğreten bir pey­gamber göndermekle büyük bir lütufta bulunmuştur. Halbuki daha önce onlar gerçekten apaçık bir sapıklık içinde idi/er. " (âı-i imran. 3/164); "Biz seni ancak âlemlere bir rahmet olarak gönderdik. " (el-Enbıya, 21/107;

"O, peygamberlerin sonuncusudur."

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Fakat o Allah'ın rasûlü ve peygamberle­rin sonuncusudur, " (ei-Ahzab, 33/40) Peygamber -Sailallahu aleyhi veseilem- de şöyle bu­yurmaktadır: "Benim ve diğer peygamberlerin misali güzel bir şekilde inşa edil­miş ve sadece bir tek kerpiç yen boş bırakılmış bir köşke benzer. Onu seyreden­ler o köşkü dolaşır, güzel yapılmış olmasına hayret ederler. Ancak o kerpiç'in boş bırakılan yeri dışında hiçbir tarafını da ayıplamazlar, işte o boş kerpiç'in yerini dolduran ben oldum. Benimle bu bina sonuçlanıp, tamamlandı ve benimle bütün resuller mühürlendi." Bu hadisi Buharî ve Müslim rivayet etmiştir.1

Buharî 3535; Müslim 2286.

Yine şöyle buyurmuştur: "Benim isimlerim vardır. Ben Muhammed'im, ben Ahmed'im, ben Mahî (mahvedici)yim Allah benimle küfrü mahveder. Ben Ha-şir'im, insanlar benim ayaklarımın izi üzere hasredilirler. Ben Âkib'im, Âkib ise kendisinden sonra peygamber gelmeyendir."2

Buharı 3532, 489G; Müslim 2354

Müslim'in Sahih'inde de Sevbân'dan şu rivayet kaydedilmektedir: Rasû-lullah -Sailallahu aleyhi vesei/em- buyurdu ki: 'Gerçek şu ki; benim ümmetimden otuz tane yalancı çıkacak. Onların her birisi bir peygamber olduğunu iddia edecek­tir. Ben ise peygamberlerin sonuncusuyum, benden sonra peygamber yoktur.'3

 Müslim 2889 (yakın ifadelerle); Ebû Davûü 4252; Müsned. V. 278

Müslim'deki bir rivayete göre de Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Altı hususiyet ile sair peygamberlere üstün kılındım. Bana Cevâ-miu'l-Kelim (özlü sözler) verildi. (Düşmanımın kalbine) salınan korku ile bana yardım olundu, ganimetler bana helal kılındı. Yeryüzü benim için hem (teyem­müm ile} temizlenme aracı, hem de mescit kılındı ve ben bütün insanlara pey­gamber olarak gönderildim ve bütün peygamberlerin sonuncusu da benim.'4Müslim 523

"Müttakîlerin önderidir."

Önder (imam) kendisine uyulan kimse demektir. Peygamber -Sallallahu

aleyhi vesellem- ancak kendisine uyulsun diye gönderilmiştir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız, bana uyun ki Allah da si­zi sevsin." (Aı-i imran, 3/31) Şüphesiz ki ona tabi olan ve ona uyan herkes, takva sahibi kimselerdendir.

"Rasûllerirı efendisidir."

Peygamber -Sallaltahu aleyhi vesellem- şöyle buyurmuştur: "Kıyamet gününde Âdem oğullarının efendisi benim. Kabri, üzerinden yarılacak ilk kişi benim. İlk şefaatçi ve şefaati kabul olunacak ilk kişi de ben olacağım."1

Müslim 2278; Ebû Dâvûd 4673; Müsned, II, 540.

Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir. Şefaat hadisinin baş taraflarında da: "Ben kıyamet gününde in­sanların efendisiyim"2 Buharı 3340, 4712; Müslim 194; Tirmizî 2436  diye buyurmaktadır.

Müslim ve Tirmizîde Vasile b. el-Eska -Raüıyaiiahuanh-\ﷺ‬\ şöyle dediğini riva­yet ederler: Rasûlullah -Saiiatiahu aleyhi vesellem- buyurdu ki: Şüphesiz ki Allah, Js-mailoğulları arasından Kinane (oğullarını) seçti. Kinane arasından da Kureyş'i seçti. Kureyş'ten, Haşimoğullarını seçti. Haşimoğuliarından da beni seçti."3Müslim 2276

 Peygamberler Arasındaki Fazilet Farkı

Denilse ki: Bu açıklamaya göre Peygamber -Sailallahu aleyhi vesetiemAn şu hadisinin açıklanması zordur: "Benim Musa'dan daha faziletli olduğumu söyle­meyiniz. Çünkü kıyamet gününde insanlar baygın düşecekler, kendisine gelip ayılacak ilk kişi ben olacağım. Musa'nın Arş'ın bacağını yakalamış olduğunu göreceğim. Bilemiyorum, acaba benden önce mi ayılmış olacak, yoksa Yüce Allah'ın (ilgili âyet-i kerîmede) istisna ettiği kimselerden mi olacak.'4

Buharı 2411, 3408, 6517, 6518, 7428; Müslim 2373

Bu hadisi Buharî ve Müslim de rivayet etmiştir. Peki bu husus ile onun: "Ben, Âdemoğulla-rının efendisiyim ama övünmüyorum."5Müsned, III, 2; TirmiZÎ. 3618; İbn Mâce 430S. hadisini bir arada nasıl anlayabiliriz?

Buna cevabımız şudur: Peygamber -saiiaiiahu aleyhi vesei/em-ın bu sözü söy­lemesinin bir sebebi vardı. Çünkü bir yahudı: Musa'yı seçip insanlara üstün kı­lan hakkı için, diye yemin etmiş, bunun üzerine bir müslüman ona bir tokat at­mış ve şöyle demişti: Rasûlullah bizim aramızda iken sen bu sözleri nasıl söy­lersin? Bunun üzerine yahudi gelip, kendisine tokat vuran müslümanı şikayet et­ti. Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem-e bu sözü söyledi.

Çünkü üstün tutmak eğer hamiyet ve asabiyet cıhetiyle olursa, nefis he-vasi saikiyle yapılırsa yerilen bir şeydir. Hatta bir kimse hamiyet ve asabiyet duygusuyla bir kişi ile savaşacak dahi olursa, o tekdirde cihad bile yerilen bir şey olur. Çünkü Yüce Allah övünmeyi haram kılmıştır. Bununla birlikte şöyle bu­yurmaktadır: "Andolsun ki Biz peygamberlerin kimini kiminden üstün kılmışızüır." (ei-isrs, 17/55); "işle Biz o peygamberlerin bazısını bazısına üstün kıldık. Allah on­lardan kimisiyle söyleşmiş, kimisini de bir çok derecelerle yükseltmiştir." (ei-Baka-ra, 2/253) Böylelikle yerilen hususun övünmek cihetiyie üstün tutmak, yahut ta üs­tünlüğü az kabul edileni eksik görmek maksadıyla üstün tutmak olduğu anlaşıl­maktadır, işte -eğer sabit ise- Peygamber -sav-m: "Peygam­berler arasında benim üstünlüğümü iieri sürmeyiniz."'

Buharî 2412, 3414, 4638, 6916. 6917. 7427, Müslim 2373, 2374buyruğu da buna göre açıklanır. Çünkü bu hadis bizzat Musa -Aieyhissetam- hadisinde rivayet edilmiştir. Buharî'de ve başkasında yer almaktadır.

Ancak bazı kimseler de şöyle derler: Musa, hadisinden farklı olarak bu hadiste bir illet vardır. Diğer hadis ise, hadis alimlerinin ittifakı ile sahih olup on­da illet yoktur.

Bazıları da bir başka türlü cevap vermişlerdir ki o da şöyledir: Peygam­ber -sav-in: "Beni Musa'dan üstün tutmayınız" sözü ile: "Beni peygamberler arasında üstün tutmayınız" buyruğu özel olarak üstün tutmayı ya­saklamaktadır. Yani muayyen olarak kimi rasûl, kimisinden üstün kılınmaz. Oy­sa, Peygamber Efendimizin: "Ben, Âdemoğullarının efendisiyim ve bundan do­layı övünmüyorum" buyruğu ise genel anlamıyla bir üstün tutmadır ve bu ona engel değildir. Bu da şuna benzer: Filan kişi belde ahalisinin en faziietlisidir, de­nilecek olursa tek tek onlar hakkında söz konusu edilmez. Halbuki onlardan bi­risi hakkında filan kişi senden daha faziletlidir, denilirse durum bundan farklıdır. Diğer taraftan ben Tahâvî'nin -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- bu şekilde "Şerhu Me-ânı'l-Asâr" adlı eserinde cevap verdiğini de gördüm.2Tahâvî, Şerhu Meâni'i-Âsâr. IV, 315-316.

Peygamber -sav-den söylediği rivayet olunan: "Benim, Yunus'tan daha faziletli olduğumu ileri sürmeyiniz." şeklindeki rivayete ve bazı ilim adamlarının: Ben, bana pek çok mal verilmedikçe, size bu hadisi açıklama­yacağım demesi üzerine, ona çok miktarda malı verdikten sonra yani Yunus'un Allah'a balığın karnında iken yakınlığı benim miraç gecesinde Allah'a olan ya­kınlığım gibidir, diye açıklayıp taunu çok büyük bir açıklama olarak değerlendir­melerine gelince; bu, onların hern Allah'ın kelamını, hem de Rasûlünün kelamını lafız ve mana itibariyle bilmediklerini göstermektedir.

Şüphesiz ki bu hadisi bu lafzı ile güvenilen hadis kitapları sahiplerinden herhangi bir kimse rivayet etmemiştir. Sahih'teki lafzı şöyledir: "Herhangi bir ku­lun: Ben, Metla oğlu Yunus'tan daha hayırlıyım, demesi yaraşmaz.'1

Buhâri 3413, 3415, 3416, 3431, 4630; Müslim 2376, 2377.

Bir rivayet­te de şöyle denilmektedir: "Her kim: Ben Metta oğlu Yunus'tan hayırlıyım derse, yalan söylemiş olur." İşte bu lafız umuma delalet etmektedir. Yani herhangi bir kimsenin kendisini Metta oğlu Yunus'tan daha faziletli görmemesi gerekir. Bura­da müslümanların Muhammed -sav-i, Yunus -as-dan üstün tutmalarını yasaklayan bir husus bulunmamaktadır.

Çünkü Yüce Allah, Yunus -as- hakkında balığın onu yuttuğunu ve bu haliyle kınanmış olduğunu belirtmektedir. Yani o, kendisi dolayısıyla kınana­cak bir işi yapmıştı. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: Ve balık sahibini (Tunus'u da an). Hani (ayrıksıyla kavmini) gazaplandırıp gitmiş ve Bizim kendi­sini asla sıkıştırmayacağımızı sanmıştı. O bakımdan karanlıklar içinde: 'Senden başka ilah yoktur, Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zulmedenlerden oldum' diye seslenmişti." (ei-Enbiya, 21/87)

Bazı kimselerin içinden kendisinin Yunus'tan daha kâmil olduğu kanaati jyanabilir ve böyle bir makama ihtiyacı olmadığını zannedebilir. Zira kendisine göre kınanmayı gerektirecek bir iş yapmamıştır. Her kim böyle bir zanna kapılır-sa, yalan söylemiş olur. Hatta Yüce Allah'ın kullarından herbirisi, Yunus -Aieyhis-se/am-ın söylediği: "Senden başka ilah yoktur, Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zulmedenlerden oldum' sözlerini tekrarlar. Peygamberlerin ilki ve sonuncu­sunun da bu sözleri söylediği gibi.

Peygamberlerin ilki Adem -Aieynisseiam- da şöyle demiştir: "Rabbimiz, biz kendimize zulmettik. Eğer bize mağfiret ve rahmet etmezsen muhakkak ki za­rarlara uğrayanlardan oluruz." (el-A'raf. 7/23)

Sonuncuları, en faziletlileri ve efendileri olan Muharnrned -satiattahu aleyhi /esefem-in de istiftah hadisi diye bilinen Ali b. Ebi Talib ve başkaları yoluyla gelen sahih hadiste: Veccehtu vechî: yüzümü yönelttim'den sonra şu duayı yaptığı riva­yet edilmektedir: "(s.92) 'Allah'ım sen melik'sin, senden başka ilah yoktur. Sen be­lim Rabbimsin, ben de Sen'in kulunum. Ben kendime zulmettim, günahımı itiraf et­im. Bütün günahlarımı bana bağışla, Sen'den başka günahları bağışlayan yoktur."2

Müslim 771.

İşte Musa -as- da şöyle demiştir: 'Rabbim, gerçekten ben nefsi­ne zulmettim. Onun için bana mağfiret eyle dedi, O da ona mağfiret etti. Çünkü O, Ğafûr'dur, Rahim'dir."(ei-Kasas, 28/16) Aynı şekilde Yunus as;am- hakkında

da: "Artık Rabbinin hükmüne sabret ve o balık sahibi (Yunus) gibi olma. " (el-Kalem, es/48) denilerek Peygamber -sav-in ona benzemesi yasaklan­mış, buna karşılık şu buyruğu ile Ulu'l-Azm peygamberlere benzemesi emredil­miştir. "Peygamberlerden büyük azim sahipleri gibi sen de sabret. ' (el-Ahkaf, 46/35)

O bakımdan, bir kimse: Ben ondan hayırlıyım dese, daha faziletli olanın ise kendisinden daha aşağı mertebede olana karşı övünme hakkı yoksa, kendi­si daha faziletli değilse nasıl övünebilir? Şüphesiz ki Yüce Allah böbürlenen ve övünen hiçbir kimseyi sevmez.

Müslim'in Sahih'ınde Peygamber -sav-in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: "Bana alçak gönüllülük gösteriniz, diye vahyolundu; ta ki kimse kimseye karşı böbürlenip, övünmesin. Kimse kimseye karşı azgınlık etmesin.1"1

 Müslim 2865

Buna göre Yüce Allah genel olarak bütün mü'minlere karşı övünülmesin! yasakladığına göre; şerefli bir peygambere karşı övünme hakkında ne denilir? işte o bakımdan şöyle buyurmuştur: "Bir kulun ben Metta oğlu Yunus'tan hayırlı­yım demesi yakışmaz," işte bu herkese Yunus as-dan üstün olduğunu iddia etmesini ve ona karşı övünmesini yasaklayan genel bir nehiydir.

Peygamber -sav-in Âdernoğullarının efendisi olduğunu haber vermesine gelince, bizler bunu ancak onun haber vermesi sonucu bilebili­riz, zira ondan sonra onun Allah nezdindeki büyük kadrini bize haber verecek hiçbir peygamber gelmeyecektir. Nitekim kendisinden önceki peygamberlerin fa­ziletlerini de bize bildiren odur. Hepsine Allah'ın salat ve selamları olsun, işte bundan dolayı bu sözlerinin hemen akabinde bir rivayette geldiği üzere: "Bunun­la birlikte övünmüyorum" demiştir. Acaba Allah'a ve ahiret gününe iman eden bir kimse: Isrâ (ve miraç) ile, Rabbinin huzuruna götürülen ve kendisi mukarreb. mu­azzam ve mükerrern bir peygamber olanın makamı, kınanmış olduğu halde, balı­ğın karnına bırakılanın makamı gibidir; diyebilir mi? Tazım olunan ve yakınlaştırıla-nın makamı, mihnete düşürülen ve te'dıb edilenin makamı ile kıyas edilir mı?

Bir peygamber yakınlaştırmanın en ileri derecesinde iken diğeri te'dıb ile karşı karşıyadır. Şimdi Allah Rasûlünün söylemediği bir lafza dönüştürüp, tahrif edecek şekilde bu manayı delil diye gösterenin yaptığına bir bakınız...

"Âlemlerin Rabbİ'nin sevgilisidir."

 Peygamber -Sallallahu aleyhi• vesellcm-ln Halİl'lİğİ

• Muhabbetin en yüksek mertebesi olan halîi'lik mertebesine Peygamber -Saitaiiahu aleyhi veseiiem-in ulaştığı sabittir. Nitekim gelen sahih rivayette onun şöyle dediği kaydedilmiştir: "Şüphesiz ki Allah ibrahim'i halıl edindiği gibi, beni de ha-lil edinmiştir."1; Müslim 532 "Eğer ben yeryüzü ahalisinden bir halil edinecek olsaydım, şüp­hesiz Ebu Bekir'i halil edinirdim; fakat sizin bu arkadaşınız (mübarek zatını kas­tediyor} rahman (olan Allah)ın halil'idir."2Müslim 2383; Tirmizî 3656

Her iki hadis de sahih'tir. Bu iki hadis "halîl'lik ibrahim'e, muhabbet de Muhammed -Saiiaitahu aleyhi vese/tem-e ait bir makamdır. Buna göre; ibrahim hali-lullah, Muhammed de O'nun habibidir" diyenlerin görüşlerini çürütmektedir. Yi­ne sahih hadiste: "Ben herbir halil'in, halil'liğinden uzak olduğumu bildiririm."3

Taberânî, el-Mu'cema'1-Kebir, 1686 diye buyurduğu kaydedilmektedir.

Muhabbet ise ondan başkası hakkında sabittir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır. "Allah ihsan edicileri sever." (aı-i imran, 3/134); "Şüphesiz Allah tak­va sahiplerini sever." (Ai-t imran. 3/76), "Muhakkak Allah çokça tevhe edenleri ve çokça arınıp temizlenenleri sever." (ei-Bakara. 2/222)

Böylelikle hainliğin ibrahim'e, muhabbetin Muhammed -Saüaiiahu aleyhi veseiiem-e hâs olduğunu söyleyenlerin sözlerinin tutarsız olduğu ortaya çıkmak­tadır. Aksine hainlik her ikisine hâs'tır, muhabbet ise umumidir. "İbrahim, Allah'ın halil'idir. Şunu bilin ki ben ise Allah'ın habib'iyirn ve övünmüyorum."4

Tirmızî 3620. Senedinde Zayıf iki râvi bulunduğundan dolayı, Tirmizî de bu hadis hakkında: "Bu

garip bir hadistir" demiştir.ifadelerinin de yer aldığı Tırmızî'nin rivayet edip, ibn Abbas -ra-dan geldiği belir­tilen hadis-t şerif ise sabit değildir.

Şunu bil ki Yüce Allah'ın muhabbet ve halil'lik ile vasıflandırması Allah'ın celal ve azametine yakışacak şekilde söz konusudur. O'nun diğer sıfatları da böyledir. Yüce Allah bu gibi vasıflardan sevgi, muhabbet ve hullet ile nass'larda varid olduğu şekliyle sadece vasıflandırılır.

"Ondan sonraki herbir nübüvvet iddiası aşırı derecede bir sa­pıklıktır, nevaya tabi oluştur."

Çünkü onun peygamberlerin sonuncusu olduğu sabit olmuştur. Buna göre on­dan sonra peygamberlik iddiasında bulunan herkesin yalancı olduğu da bilinmiş olur

Eğer peygamberlik iddiasında bulunan bir kimse harikulade mucizeler ve doğru delil ve belgeler ortaya atacak olursa, onun yalancı olduğu nasıl söyleni­lebilir? denilemez. Çünkü biz buna karşı şöyle cevap veririz: Böyle bir şeyin var olması tasavvur dahi edilemez. Çünkü bu, imkansızı var saymak kabilindendir. Yüce Allah, onun peygamberlerin sonuncusu olduğunu haber verdiğine göre; peygamberlik iddiasında bulunan bir kimsenin bu iddiasında, yalancı olduğuna dair emare ve delillerin ortaya çıkmaması imkansız bir şeydir.

Sapıklık (el-ğayy); doğru yolda oluşun aksidir. Hevâ ise nefsin arzu ettiği şey­den ibarettir Yani böyle bir iddiada bulunmak delile dayalı olarak değil de nefsin nevasına tabi oluş sebebiyle ortaya atılır. O bakımdan böyle bir dava da batıl olur.

 "Bütün cinlere ve bütün insanlara hak ile, hidayet ile, nur ve aydınlık ile genel olarak gönderilmiş bir peygamberdir."

Onun genel olarak bütün cinlere gönderilmiş olduğunu ele alacak olursak, Yüce Allah bizlere cinlerin su sözleri söylediklerini nakletmektedir: "Ey kavmimizi Allah'ın davetçisinin çağrısını kabul edin." (ei-Ahkaf, 46/31) Aynı şekilde el-Cin suresi de onun cinlere de peygamber olarak gönderilmiş olduğuna delil teşkil etmektedir.

Bütün insanlara gönderilmiş bir peygamber oluşuna gelince; Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Biz, seni ancak bütün insanlar için müjdeleyici ve korku­tucu (bir peygamber) olarak gönderdik. " (Sebe\ 34/23); "Deki: Ey insanlar! Şüphe­siz ben göklerin ve yerin mülkü kendisinin olan, kendisinden başka hiçbir Hah olmayan, hem dirilten, hem öldüren Allah'ın size, hepinize gönderdiği peygam­beriyim." (ei-Araf, 7/158); "Şu Kur'an bana onunla sizi ve her kime ulaşırsa onları korkutup, uyarmam için vahyolundu. " (ei-En'âm, 6/1 9) Yani bu Kur'an kime ulaşırsa onu da uyarmam bana emredilmiştir. Yine bir başka yerde Yüce Allah şöyle bu­yurmaktadır: "Seni insanlara bir peygamber olarak gönderdik. Şahid olarak Al­lah yeter." (en-Nısa, 4/79); "İçlerinden bir adama: insanları uyar, iman edenlere Rableri katında kendi/eri için muhakkak bir kadem-i sıdk olduğunu müjdele di­ye!' vahiy göndermemiz, insanlar için şaşılacak bir şey mi ki?" (Yunus, 10/2); "Hak ile batıl'/ ayıranı (furkan'ı) âlemlere uyarıcı olsun diye kuluna indiren (Allah) ne yüce, ne mübarektir!" (ei-Furkan, 25/1); "Kendilerine kitap verilenlerle, ümmîlere de ki: Siz de İslama girdiniz mi? Eğer İslama girerlerse, muhakkak hidayet bulmuş olur/ar. Şayet yüz çevirirlerse artık sana düşen ancak tebliğ'dir." (aı-i imran, 3/20)

Peygamber -sav- de şöyle buyurmuştur1 "Benden önce hiçbir peygambere verilmemiş, beş husus bana verildi: Bir aylık mesafeden (düşmanımın kalbine salınan) korku ile bana yardım edildi. Yeryüzü benim için hem bir mescit, hem bir temizlenme aracı (tahûr) kılındı. Ümmetimden herhangi-' bir kimse namaz vaktine erişti mi hemen namazını kılsın. Ganimetler bana helal kılındı, benden önce de kimseye helal kılınmadı. Bana şefaat ta verildi. Benden önceki peygamberlerin herbiri özel olarak kendi kavmine gönderilirken, ben ge­nel olarak bütün insanlara peygamber olarak gönderildim." Bu hadisi Buhar! ve Müslim, Sahih'lerinde rivayet etmişlerdir.1Buharı 335, 438, 3112; Müslim 521

Yine Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseilem- şöyle buyurmuştur: "Bu ümmetten yahudı olsun, hristiyan olsun herhangi bir kimse benim peygamberliğimi işitir de bana iman etmeyecek olursa mutlaka cehennem ateşini boylar." Bunu da Müslim rivayet etmiştir.2Müslim 153.

Onun bütün insanlara bir peygamber olarak gönderiimiş olduğu islâm di­ninde zaruri (kesin) olarak bilinen gerçeklerdendir.

Bazı hrıstiyaniarın: O sadece Araplara gönderilmiş bir peygamberdir, şeklin­deki sözlerinin batıl olduğu da açıkça ortadadır. Çünkü onlar eğer risaletinin doğ­ruluğunu kabul ediyorlarsa haber verdiği bütün hususlarda onu tasdik etmeleri icab eder. O da genel olarak bütün insanlara Allah'ın bir Rasûlü olarak gönderilmiş olduğunu söylemiştir. Rasûl ise asla yalan söylemez. O halde onun kesin olarak tasdik edilmesi kaçınılmazdır. Çünkü o, ayrıca elçilerini dört bir yana göndermiş ve yine onlarla birlikte her tarafa mektuplarını da göndermiştir. Kisrâ'ya, Kayser'e, Ne-caşî'ye. Mukavkıs'a vs. yerlerdeki hükümdarları bu yolla İslama davet etmiştir.

"Hak ile hidayet ile nur ve aydınlık ile (gönderilmiştir)'1 şeklindeki ifadeleri­ne gelince, bunlar Kur'ân'dan vs. deliller yoluyla apaçık göz kamaştırıcı deliller­le desteklenmiş, getirmiş olduğu din ve şeriatin nıteliklerindendirler. Işık (ziya) nur'dan daha mükemmeldir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Güneşi ışık saçıcı (z/ya), ay'/ nurlu yaratan O'dur." (Yunus, 10/15)

 Kur'ân Allah'ın Kelamıdır, Yaratılmış Değildir

"Şüphesiz ki Kur'ân, Allah'ın kelâmıdır. Ondan keyfiyetsiz bir şekilde ve sözlü olarak sadır olmuştur. Allah onu rasûlüne va­hiy olarak indirmiştir. Mü'minler de bu şekilde onu hak bilerek tasdik etmişlerdir. Onun hakikaten Allah'ın kelamı olduğuna kesinlikle inanmışlardır. O yaratılmışların sözü gibi mahluk de­ğildir. Her kim Kur'ân'ı işitir de onun insan kelamı olduğunu id­dia ederse kâfir olur. Allah böylesini kınamış, ayıplamış ve onu Sekar (cehennem) ile tehdit etmiştir. Yüce Allah söyle buyur­maktadır: "Ben onu Sekar'a sokacağım." (ei-Müddesir. 74/25} Yü­ce Allah; "Bu insan sözünden başka bir şey değildir." (e:-Müdde-sır, 74/25) diyen kimseleri Sekar ile tehdit ettiğine göre; kesin ola­rak şunu bilmiş ve inanmış oluyoruz ki: O insanları yaratanın sözüdür ve insanların sözüne hiçbir şekilde benzemez."

Bu oldukça önemli bir kaide, dinin esaslarından büyük bir esastır. İnsanlar arasından bir çok taife bu hususta sapıtmışlardır. Tahâvî -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun-nin bu ifadeleri Kitap ve Sünnet üzerinde iyice düşünen kimselerin de göreceği gibi, açıkça delâlet ettikleri hakk'ın kendisidir. Şüphe ve tereddütlerle, batıl görüş­lerle değişmemiş, selim fıtratların da tanıklık edip kabul ettikleri kanaat te budur.

Allah'ın kelâmını konu eden bu meselede insanlar dokuz farklı görüş or­taya atmışlardır:

1- Yüce Allah'ın kelâmı feyz yolu ile nefislere ulaşan manalardır. Bu ya -bazılarına göre- akl-ı fa'al'dan gelir, yahut başkasındandır. Bu Sabiilerle, felse­fecilerin görüşüdür.

2- Allah'ın, onu kendisinden ayrı olarak yaratmış olduğu bir mahluktur. Bu da Mutezile'nin görüşüdür.

3- Kelam, Allah'ın zatı ile kaim başlı başına bir manadır. Bu da emir, ne-hiy, haber, bir takım istekler ve taleplerdir. Eğer bu Arapça olarak ifade edilirse Kur'ân. İbranice ifade edilirse Tevrat'tır. Bu ise İbn Kültâb ile ona muvafakat eden Eş'arîve diğerlerinin görüşüdür.

4- Kelam ezelde bir araya gelip toplanmış, ezeli harf ve seslerdir. Bu da kelam'cılarla, hadis'çilerden bir kesimin görüşüdür.

5- Kelam bir takım harf ve sesler olup Yüce Allah'ın önceleri mütekellım değil iken daha sonradan söylediği sözlerdir. Bu da Kerramiye'nin ve diğerleri­nin görüşüdür.

6- Yüce Allah'ın kelamı, Onun ihdas ettiği ve zatı ile kaim ilim ve iradesi­dir. Bu da "el-Mu'teber" isimli eserin müellifinin1 görüşüdür. er-Razî de "el-Metali-bu'l-Âhye" adlı eserinde buna meyleder.

7- Yüce Allah'ın kelamı kendi zatı ile kaim bir manayı ifade eder. Bu da onun başkasında halkettiğidir. Bu da Ebu Mansur el-Maturidî'nin görüşüdür.

8- Kelam, kadim ve ilahi zat ile kaim bir mana ile Onun başkasında hal-kettiğı sesler hakkında ortak olarak kullanılan bir tabirdir. Bu da Ebu'l-Mealî ve ona tabi olanların görüşüdür.

9- Yüce Allah ezelden beri dilediği takdirde ne zaman ve ne şekilde ister­se mütekellirn'dir. O işitilebilecek bir sesle bu vasfı ile konuşur. Nevî olarak ke­lâm kadim'dir, muayyen olan ses kadim olmasa dahi. Hadis ve sünnet imamla­rından nakledilen görüş te budur.

Tahâvî -Allah ona rahmet efs/n-'nın: "Şüphesiz ki Kur'ân Allah'ın kelamıdır", şeklindeki sözleri daha önce söylediği: "Muhakkak Allah birdir, O'nun hiçbir or­tağı yoktur" sözleri ile bilahare belirttiği: "Muhakkak Muhammed, Allah'ın seçtiği kuludur" şeklindeki sözlerine atfedilmiştir ve bütün bunlar: "Allah'ın tevhidi hak­kında şunu söylüyoruz..."sözleriyle ilgilidir.

"Allah'ın kelamı ondan sözlü olarak ve keyfiyetsiz bir şeki/de sadır olmuş­tur" sözleri Mutezile'nin ve diğerlerinin kanaatlerini reddetmektedir. Çünkü Mu­tezile, az önce görüşlerine işaret edildiği gibi, Kur'ân-ı Kerîm'in Yüce Allah'tan sadır olmadığını iddia eder ve şöyle derler1 Kelam'ın Allah'a izafe edilmesi iza-fet-i teşriftir. Beytullah, nâkatullah demek gibidir. Onlar bu sözleriyle kelimeleri yerlerinden oynatıp tahrif ediyorlar ve bu iddiaları batıldır.

Yüce Allah'a izafe edilenler ya bir takım manalardır yahut ta aynî husus­lardır. Aynî şeylerin Yüce Allah'a izafe edilmesi, teşrif içindir ve bunlar O'nun ya­ratıklarıdır. Beytullah ve nakatuilah gibi. Halbuki mana ifade eden hususların O'na izafe edilmesi böyle değildir. Allah'ın izni, kudret'i, izzeti, celal'i, kibriyâ'sı, kelâm'ı, hayatı, yüceliği, kahr-u galebe'si gibi bütün bunlar O'nun sıfatlarından-dır Bunlardan herhangi birisinin mahluk olmasına imkân yoktur.

 Kelâm Sıfatıyla İlgili EhUi Sünnet ve'l-Cemaat'in Görüşü

Kelam ile vasfedilmek, kemal sıfatlarındandır. Bunun zıttı ise eksiklik sıfat­ları arasında yer alır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Musa'nın kavmi onun ardından ziynet eşyalarından böğüren bir buzağı heykelini (ilah) edindiler. Onun kendileriyle konuşamadığını, onlara bir yol da gösteremediğini görmediler mi onlar." (el-A'raf, 7/148)

Buzağıya tapanlar, kâfirliklerine rağmen bu hususta Mutezile'd e n daha ileri derecede Allah'ı bilen kimseler imiş. Çünkü onlar Musa'ya: Senin de Rab-bın konuşmuyor, demediler. Yine Yüce Allah o buzağı hakkında şöyle buyur­muştur: "Onun hiçbir sözlerine karşılık veremediğini, onlara bir zararının dokun­madığını, bir fayda da sağlayamadığını görmezler mi?" (Tahâ, 20/39) Böylelikle buzağının söz söyleyemediğini, konuşamadığını ortaya koymanın onun ilah ola­mayacağına delil teşkil eden bir nakisa (eksiklik) olduğu anlaşılmaktadır.

Onların bu husustaki şüphelerinin en ileri derecesi şöyle söylemeleridir: Allah'ın konuştuğunu söylemek, Onu benzetmeye ve bir cisim sahibi olduğunu (teşbih ve tecsim) ileri sürmeye kaçınılmaz olarak götürür, O zaman onlara şöy­le denilir: Bizler, Yüce Allah kendi celaline yakışan bir şekilde konuşur, dersek, onların şüphelen de ortadan kalkmış olur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmak­tadır: "Bugün Biz ağızlarına mühür vururuz ve neler kazandıklarını elleri bize söyler ve ayakları şahidlik eder." (Ya'sin, 36/65)

Biz bunların konuşacaklarına iman ederiz, ancak nasıl konuşacaklarını da bilemeyiz. Nitekim Yüce Allah'ın şu buyruğu da böyledir: "Derilerine: 'Niçin aleyhimize sahicilik ettin?' diyecekler. Onlar da diyecekler ki: 'Herşeyi konuştu­ran Allah bizi de konuşturdu.'" (Fussilet, 41/21) Çakılların ve yemeklerin konuşma­sı,1 Buharı 3579: Tirmizî 3633; Müsned, l, 460.

taşın selam vermesi,2Müslim 2277; Tirmizî 3634; Müsned, V, 89, 95, 105.

 hep bunlar ciğerden yükselen ve ağızdan çıkan ses olmaksızın, harflerin mahreçlerine dayalı olmadan meydana gelmiş şeylerdir.

işte Tahâvi: "Keyfiyetsiz ve sözlü olarak ondan sadır olmuştur" sözleri ile buna işaret etmiştir. Yani bu söz Ondan çıkmıştır. Ancak Onun bu sözü nasıl söylediği ve bunun keyfiyeti bilinememektedir. Bu hususu: "Sözlü olarak" diye­rek te!kid etmiş ve hakikati belirten bu ifadeyi bilhassa zikretmiştir. Nitekim Yüce Allah da mecaz'ı nefyeden ve hakikati ispatlayan mastarı zikrederek, Musa ile konuştuğunu te'kidli olarak şöylece ifade etmiştir: 'Ve Allah Musa ile özel bir su­rette ve kati olarak konuştu." (en-nisa, 4/164) Şimdi söyler misiniz, hakkın ötesinde sapıklıktan başka ne vardır?

Bazıları yedi kıraat imamlarından birisi olan Ebu Amr b. el-Alâ'ya şöyle demiş: Ben senin bu buyruktaki "Allah" lafzını nasb ile (Musa, Allah ile konuştu anlamına gelecek şekilde) okumanı istiyorum. Böylelikle konuşanın Allah değil, Musa olduğu anlaşılmış olacaktır. Bunun üzerine Ebu Amr ona şu cevabı verdi: Diyelim ki ben bu âyet-i kerîme'yi senin dediğin şekilde okudum ya Yüce Al­lah'ın: "Musa tayin ettiğimiz vakitte gelip de Rabbi de onun/a konuşunca...' (ei-Maf, 7/143) hakkında ne diyeceksin? Mutezilî ne diyeceğini şaşırdı.

Yüce Allah'ın Cennetliklerle ve Başkalarıyla Konuşması

Yüce Allah'ın cennetliklerle ve başkaları ile konuşacağına dair Kitap ve sünnetteki deliller ne kadar da çoktur! Mesela Yüce Allah: "Çok merhametli Rab 'Serinden: 'Selam' denir (onlara)" (Yasin, 36/58)

Bununla birlikte Rab'bin kelamının tamamının tek bir mana olarak düşü­nülmesi nasıl doğru olabilir? Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz Allah'a olan ahid'lerini ve yeminlerini az bir pahaya değiştirenler, işte onlar için ahireîte hiçbir nasip yoktur. Allah kıyamet günü onlarla konuşmaz, onlara bak­maz..." (aı-i imran. 3/77) Yüce Allah onlarla konuşmayı terketmekle onları tahkir et­miş olacaktır. Yani O, onlarla onları şereflendirecek şekilde konuşmayacaktır. Çünkü Yüce Allah bir başka âyet-i kerîme'de cehennemde kendilerine: "Yıkılın içerisine, Bana da söz söylemeyin" (ei-Mu'minun, 23/107) diye buyuracaktır. Eğer Yüce Allah mü'min kullarıyla konuşmayacak olsaydı, bu durumda onlar ve düş­manları eşit olacaklardı ve düşmanları ile konuşmayacağına dair özelliklerini di­le getirmesinin de hiçbir faydası olmazdı.

Buharî, Sahih'inde şöyle demektedir: "Yüce ve Mübarek olan Rabbin cennetliklerle konuşmasına dair bir bab"1.

1 Buharî'nin son bölümünü teşkil eden "Kıtabu't-Tevhtcfin 38. babıdır..

 Daha sonra burada pek çok hadisleri zikretmektedir. Cennetliklerin en üstün ve değerli nimeti şanı yüce ve mübarek olan Allah'ın yüzünü görmeleri, onlarla konuşması olacaktır. Bunu red ve inkar etmek, cennet nimetlerinin özü. en yücesi, en faziletlisi ve kendisi olmasaydı cennetliklere cennetin hoş gelmeyeceği böyle bir nimeti inkar etmektir.

Kelam Allah'ın Bir Sıfatıdır ve Mahluk Değildir

Yüce Allah'ın: "Allah herşeyi yaratandır" (er-Rad, 13/16) buyruğunu delil gös­tererek Kur'ânda bir şeydir. O halde o da "herşey" genel ifadesinin kapsamına girmektedir. Buna göre o da mahluktur, diye bir delil ileri sürmek, en hayret edile­cek işlerden birisidir. Çünkü Mutezile'ye göre kulların bütün fiilleri Allah tarafından

yaratılmamıştır. Aksine bütün fiilleri yaratanlar kullardır, onları Allah yaratmaz. Peki onlar kulların fiillerini buradaki "herşey" genel ifadesinin dışına çıkartırken Allah'ın sıfatlarından bir sıfat olmakla ve bu sıfat ile eşyanın yaratılmışlar arasına girmesi söz konusu olmakla birlikte, Allah'ın kelamını bu "herşey" ifadesinin genel kapsa­mına soktular. Çünkü bütün yaratıklar Allah'ın emriyle yaratılırlar. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Güneş, ay ve yıldızlar O'nun emriyle musahhar kılınmıştır, iyi bilin ki yaratma da, emretme de yalnız O'nundur." (et-A'raf, 7/54)

Görüldüğü gibi burada Yüce Allah, yaratmak ve emretmek arasında bir fark gözetmektedir. Eğer emr de yaratılmış olsaydı, onun da bir başka emr ile yaratılmış olması diğerinin de sonsuza kadar bir başka emr ile yaratılmış olması gerekirdi. O takdirde teselsülü kabul etmemiz gerekirdi ki, teselsül batıl'dır. On­ların iddialarını sürdürmeleri halinde sonuç olarak ilim, kudret ve buna benzer bütün sıfatlarının da yaratılmış olması gerekir. Bu ise apaçık bir küfürdür. Çünkü O'nun ilmi de bir şeydir, kudreti de bir şeydir, hayatı da bir şeydir. Böylelikle bunlar da "herşey" ifadesinin genel çerçevesine girer ve önceden yokken son­radan yaratılmışlar arasında sayılırlar. Şanı Yüce Allah onların söylediklerinden alabildiğine yüce ve münezzehtir.

Hem Yüce Allah'ın başkası ile kaim (var olabilen) bir kelam ile mütekellim olması nasıl doğru kabul edilebilir? Bunu doğru kabul edecek olursak, p takdir­de cansız varlıklarda yaratmış olduğu kelamın da O'nun kelamı olması gerekir­di Aynı şekilde canlılarda yarattığı kelamın da böyle olması icab ederdi ve bu takdirde ise konuşan ile konuşturan arasında farkın da olmaması gerekirdi. Hal­buki derilerin: "Bizi Allah konuşturdu." (Fussllet. 41/21) diyeceği bildirilmektedir. Al­lah konuştu demeyeceklerdir. Hatta bu iddiaya göre Yüce Allah'ın başkalarında yaratmış olduğu bütün kelamlar söyleyen mütekellim olması gerekirdi. Bu söz ister yalan, ister uydurma, ister küfür, ister hezeyan olsun farketmez. Yüce Allah bundan münezzehtir. Nitekim vahdet-i vücuî'çular bu kanaatin peşine takılıp, gitmişlerdir. O bakımdan İbn Arabî şöyle demiştir:

"Varlıktaki herbir kelâm O'nun kelâmıdır.

Farketmez bizim için onun nesir ya da nazım olması."1

 Futûhât-ıMekkiyye, IV, 141.

"Küll: her" kelimesinin umumi ifadesi, kullanıldığı yere göre değişir. Bu ise karinelerle bilinecek bir husustur. Nitekim Yüce Allah'ın: 'O rüzgar Rabbinirt em­ri ile herşeyi helak eder. Onların meskenlerinden başka birşey görülmez oluver­di." (el-Ahkaf. 46/25) buyruğundan bunu anlayabiliriz. Onların meskenleri bir şey olmakla birlikte rüzgarın tahrip ettiği "herşey" umum ifadesinin kapsamına gir­memiştir. Çünkü maksat adeten rüzgarın tahrip etmesi kabil olan ve helak edi­lip. tahrip edilmeyi hakketmiş olan herbir şeyi tahrip ettiğini anlatmaktır.

Yüce Allah'ın bize Belkts'ın söylediğini naklettiği: "Kendisine herşeyden ve-

rilmiş." (en-Neml, 27/23) buyruğu da bu şekildedir. Buradaki Tıerşey'den kasıt hü­kümdarların gerek duyacakları herşeydir. Böyle bir kayıt ise ifadenin karinelerin­den anlaşılmaktadır. Zira hüdhüd'ün maksadı onun hükümdarlık işlerinde eksiksiz bir kraliçe olduğunu ve onun hükümdarlığını tamamlamak için ayrıca başka bir şeye gereğinin bulunmadığını anlatmaktır. Buna benzer ifadeler pek çoktur.

"Allah Her Şey'in Yaratıcısıdır" Buyruğunun Anlamı

Buna göre Yüce Allah'ın: "O herşeyı yaratandır." (er-Rad, 13/16) buyruğun­dan kasıt, yaratılmış olan herbir şeydir. Yüce Allah'ın dışındaki bütün varlıklar ise yaratılmış varlıklardır. Buna göre bu genel ifadenin kapsamına kesinlikle kul­ların fiilleri de girmekle birlikte; ancak bu genel ifadenin kapsamına Yüce Yaratı­cının girmesi mümkün değildir. Çünkü bütün kemal sıfatlarına sahip olan O Yü­ce Zat'tır. Onun sıfatlarının da, O'nun mukaddes zatından ayrılmaları kabil değil­dir. Sıfatlarının, O'ndan ayrı kalması düşünülemez. Nitekim daha önce: "O, mah-lukatı yaratmadan, öncesinden kadim olarak sahip olduğu sıfatlara halen sahip-tir" sözleri açıklanırken de buna işaret edilmişti.

 Kur'ân'ın Yaratıldığını İddia Edenlerin Delillerinin Tutarsızlığı

Kur'ân'ın yaratıldığını ileri sürenlerin:    "Muhakkak

Biz onu... Arapça bir Kur'ân kıldık." (ez-zuhruf, 43/3) buyruğunu delil getirmeleri ne kadar çürük ve tutarsız bir delildir! Çünkü Arapçada ("kılmak" anlamını verdiğimiz) bu fiil (ce-a-le), eğer ''yaratmak" anlamında kullanılırsa tek bir mef'uie geçiş yapar:

: "Karanlıkları ve aydınlığı var eden .." (ei-En'âm, 6/1); "

11 Ve canlı herşeyi sudan yarattık. Hala imana gelmezler mi? Ve yer onları çalka­lamasın diye onda sağlamlaştırıcı kazıklar yarattık." (ei-Enbiya, 21/30-31) buyrukla­rında görüldüğü gibi- (Bu anlamıyla bu fiil, hep tek bir mef'uie geçiş yapmıştır.)

Eğer bu fiil iki mef'ul'e geçiş yapacak olursa o takdirde "yaratmak" anla­mına kullanılmaz. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır1

: Yeminleri pekiş­tirdikten sonra bozmayın hem Allah 'ı üzerinize kefil kılmışken (nasıl bozarsı­nız?.)" (en-Nahi, 16/91);

 : Allah'ı yeminlerinize engel kılmayın." (ei-Ba-kara, 2/224);

 : Onlar ki Kur'ân'ı parçalara ayırmışlardı." (ei-Hicr,

15/91);

^:Elini boynuna bağlanmış kılma!"

 Allah ile beraber başka bir ilah edinme. " (el-isra,

17/39);

, -                           '         a.-              -,     •  •                -   °                  - ~     .

-.Onlar Allah'ın kulları olan melek­leri de dişiler kabul ettiler. " (ez-Zuhruf, 43/19) Ve bunun benzeri daha bir çok âyet-i kerîme İşte Yüce Allah'ın:

"Muhakkak biz onu Arapça bir Kur'ân kıldık. " (ez-Zuhruf, 43/3} buyruğu da bu şekil­dedir.

Onların Yüce Allah'ın: "O mübarek yerdeki vadinin sağ kıyısından, o ağaçtan ona şöyle seslenildi." (e/-Kasas, 28/30) buyruğunu Yüce Allah'ın kelâmı ağaçta yaratması üzerine, Musa'nın sesi o ağaçtan işitmiş olduğuna dair delil göstermeleri de ne kadar tutarsızdır! Çünkü onlar bu kelimeden önceki ve son­raki sözleri göremeyecek kadar basiretsizlik sergilemişlerdir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Musa oraya varınca, o mübarek yerdeki vadinin sağ kıyı­sından... seslenildi. "diye buyurulmuştur. Nida (seslenmek) ise uzaktan söz söy-femek demektir. Musa -Aleyhisselam- seslenişi vadinin kıyısından işitti. Sonra da şöyle buyurulmaktadır: "O mübarek yerdeki vadinin sağ kıyısından, o ağaç­tan..." yani nida o mübarek yerde ağacın yakınından olmuştu. Nitekim bizler1 Ben evden Zeyd'in sözünü duydum, deyince, buradaki "evden" sesin çıkış nokasını (ibtidau'l-ğaye'yi) ifade eder. Yoksa evin konuştuğunu ifade etmez. Eğer kelam ağaçta yaratılmış olsaydı: "Ey Musa, muhakkak Ben alemlerin Rabbi olan Allah'ım." (e!-Kasas, 28/30) sözlerini söyleyenin de ağaç olması gerekecekti. Aca-ba alemlerin Rabbi dışında bir kimse: "Muhakkak Ben alemlerin Rabbi olan Al-'ah'ım" demiş olabilir mi? Eğer bu ifadeler Allah'tan başkasından çıkmış ise o akdirde Firavun'un: "En yüce rabbiniz benim " (en-Nâzıât, 79/24) sözünün doğru Dlması gerekirdi. Çünkü onlara göre her iki söz de mahluktur ve Allah'tan bas­ması tarafından söylenmiştir. Onlar esasen bozuk olan temel kaidelerine daya­narak iki söz arasında fark gözeterek şöyle söylemişlerdir: O, Yüce Allah'ın ağaçta yarattığı bir kelamdır, diğeri ise Firavun'da yarattığı bir kelamdır. Böyle­likle onlar tahrif ettiler, tebdil ettiler ve Allah'tan başka bir yaratıcının varlığına inanmış oldular. Kulların fiilleri (efalü'l-ibad) meselesinde de Yüce Allah'ın izniy­le buna dair açıklamalar gelecektir.

Denilse ki: Yüce Allah: "Şüphe yok ki o çok şerefli bir elçinin sözüdür." (ei-Hakka. 69/40); (et-Tekvir, 81/19) diye buyurmuştur. Bu da, bu Kur'ân'ı rasûlün ihdas ettiğine delildir. Bu rasûl ister Cebrail, islerse de Muhammed -Satiallahu aleyhi t/ese/tem-Olsun.

Buna şöyle cevap verilir: Rasûlün söz konusu edilmesi, onun kendisini rasûl olarak gönderen adına tebliğ'de bulunduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü burada: O bir meleğin yahut bir peygamberin sözü denilmemektedir. Böylelikle, onun bu sözleri kendisini bu Kitap ile gönderen adına tebliğ ettiğini anlıyoruz, yoksa kendiliğinden bu sözü meydana getirmiş olduğu anlamına gelmez.

Aynı şekilde rasûl bu iki âyetten birisinde Cebrail'dir, diğerinde Muham-med'dir. Her ikisinde de Kur'ân'ın onlara izafe edilmesi, bu izafetin tebliğ için ol­duğunu açıkça ortaya koymaktadır. Zira onlardan birisi bu Kur'ân'ı ihdas etmiş olsaydı, diğerinin ihdas etmesine imkân olmazdı.

Aynı şekilde "güvenilir bir rasûl" diye buyurulmuş olması, onun tebliğ et­mek için kendisiyle gönderilen söze hiçbir ilave yapmamış, ondan hiçbir şey eksiltmemiş olduğunun da delilidir. Aksine o kendisi ile gönderilenden yana gü­venilir bir kimsedir. O kendisini rasûl olarak gönderen adına tebliğde bulunur.

Diğer taraftan şanı Yüce Allah, Kur'ân'ı bir beşer sözü kabul edenlerin kâfir olduklarını beyan etmiştir. Muhammed de bir beşerdir. Kendisinin ortaya koymuş olduğu anlamı ile Kur'ân'ı Muharnmed'in sözü olarak kabul eden bir kimse kâfir olur. Kurân-ı Kerîm bir beşer sözüdür, demek ile onun cinlerden ya­hut meleklerden birisinin sözüdür, demek arasında da fark yoktur. Çünkü söz ilk olarak kime ait ise onun sözü kabul edilir. Tebliğ etmek maksadıyla onu söyle­yenin sözü kabul edilmez. Mesela bir kinişe birisinin: "Durun, sevgiliyi hatırla-

maktan ve onun evine yakınlaşmaktan dolayı ağlayalım" dediğini işitirse; bu im-riu'l-Kays'ın şiiridir, der. Yine bir kimse birisinin:

"Ameller ancak niyetler iledir ve herkes için ancak niyet ettiği neyse o vardır."1 1 Buharı 1, 54, 2529. 3898. 5070, 6689. 6973, Müslim 1907.

sözünü söylediğini duyarsa, bu Allah Rasûlünün sözüdür, der. Eğer o kimsenin: "Elhamdulillahi Rabbi'l-Alemiyn. er-Rahmani'ﷺ‬- rahiym. Maliki Yev-mi'd-Din iyyake Na'budu ve lyyake /Vesfa/yn"dediğini işitecek olursa eğer bunu bilen birisi ise, bu Allah'ın kelamıdır, diyecektir. Aksi takdirde: Ben bunun kimin kelamı olduğunu bilmiyorum, diyecektir. Bir kimse: Hayır biliyorsun diyecek olursa, onu yalanlayacaktır.

işte bundan dolayı bir kimse bir diğerinden nazım yada nesir olarak bir söz işitecek olursa: Bu kimin sözüdür? Bu senin sözün müdür, yoksa bir başka­sının sözü müdür? diye sorar.

Allah'ın Kelamının Mahluk Olmadığı Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat Tarafından İttifakla Kabul Edilmiştir

Özetle dört mezhebe mensup olsun, selef ve halef arasından olup diğer­lerine mensup olsun, -bütün ehl-i sünnet, Kur'ân-ı Kerîm'in Allah'ın yaratılmamış kelamı olduğunu ittifakla kabul etmişlerdir. Ancak bu noktadan itibaren müteah-hir'ler: Yüce Allah'ın kelamı acaba zatı ile kaim tek bir mana mıdır? Yoksa O, Yü­ce Allah'ın daha önceden mütekellim değilken sonradan Allah'ın kelam ederek (konuşarak) meydana gelen harfler ve sesler midir? Yoksa o ezelden beri dile­diği takdirde ne zaman ve ne şekilde isterse konuşabilen bir mütekellim midir? Kelam nevî olarak mı kadimdir? Hususlarında farklı görüşleri vardır.

Şayet insanlar selim fıtratları ve dosdoğru akılları ile başbaşa bırakılmış olsalardı, aralarında herhangi bir anlaşmazlık ortaya çıkmazdı. Fakat şeytan ba­zı insanlara mugalatalarından bir mugalata telkin etmiş ve bununla onları biribir-ierine düşürmüş, aralarında ayrılıklar çıkarmıştır: "Muhakkak ki Kitap hakkında anlaşmazlığa düşenler, elbette uzak bir ayrılık içindedir/er." (ei-Bakara, 2/176)

Tahâvî -Allah'ın rahmeti üzerine oisun-ri\ﷺ‬\ sözlerinin delalet ettiği husus ise şudur: Yüce Allah ezelden beri ne zaman isterse ve dilediği şekilde mütekellimdir ve O'-nun tür olarak kelamı, kadîm'dir. Ebu Hanife -Radıyaiiahuanh-ﷺ‬\\n el-Fıkhu't-Ekber'dekı sözlerinin zahirinden anlaşılan da budur. Çünkü o şöyle demektedir: "Kur'ân-ı Ke­rîm Allah'ın kelamıdır, mushaf'larda yazılıdır, kalplerde hıfzedilip ezberlenmiştir, dil­lerle okunur, Peygamber -sav-e indirilmiştir. Bizim Kur'ân'ı telaffuz edişimiz ise mahluktur, önü yazmamız mahluktur, onu kıraat edişimiz mahluktur.

Kur'ân'ın kendisi ise mahluk değildir. Yüce Allah'ın Kur'ân-ı Kerîm'de Musa ve di­ğer peygamberlerden (hepsine salat ve selam olsun) nakletmiş olduğu sözler ile Firavun ve İblis'ten bize naklettiklerinin hepsi de Allah'ın kelamı olup onlar ile ilgili bize verdiği haberlerdir. Allah'ın kelamı da mahluk değildir. Musa'nın ve diğer mahlukların kelamı ise mahluktur. Kur'ân-ı Kerîm ise Allah'ın kelamıdır, onların ke­lamı değildir. Musa -Aleyhisselam-Yüce Allah'ın kelamını işitmıştir. O, Musa -Aleyhisse-lam- ile konuşunca, ezelden beri sıfatlarından bir sıfat olan kelamı ile konuşmuştur. O'nun bütün sıfatları ise mahlukatın sıfatlarından farklıdır. O bilir ama bizim bilgi­miz gibi değil, O kudret sahibidir fakat bizim kudretimiz gibi değil, O görür bizim görmemiz gibi değil, O konuşur ama bizim sözümüz gibi değil."

imam'ın: "Musa ile konuştuğunda sıfatlarından bir sıfat olan kelamı ile ko­nuşmuştur" sözlerinden şu anlaşılmaktadır: Yüce Allah, Musa gelince onunla konuştu, yoksa o ezelden ebede kadar sürekli olarak "ey Musa" deyip durmaz. Nitekim bu husus Yüce Allah'ın şu buyruğundan açıkça anlaşılmaktadır: "Musa tayin ettiğimiz vakitte gelip, Rabbi de onunla konuşunca..." (ei-A'raf, 7/143)

Böylelikle bu ifadelerden, onun (Ebu Hanife'nın} mezhebine mensup olup şöyle diyenlerin görüşlerinin reddedildiği anlaşılmaktadır: Kelam nefs ile kaim ve işitilmesi düşünülmeyen bir tek manadır. Yüce Allah sesi havada yaratır. Ebu Mansur, el-Maturidî ve başkaları böyie demiştir

imam'ın: "O. Yüce Allah'ın ezelden beri sıfatlarından bir sıfatı olan kelâ­mı..." ifadesi de: Yüce Allah daha önceden mütekellim değil iken, sonradan ke­lam vasfına sahip olmuştur, diyenlerin görüşlerini reddetmektedir.

Özetle söyleyecek olursak Mutezile'nin, kelarn'ın Allah'ın rneşiet ve kud­reti ile alakalı olduğuna ve dilediği vakit konuştuğuna, onun peyderpey söz söy­lediğine dair getirdikleri bütün deliller haktır, kabul edilmesi gerekir.

Kelam Allah'ın zatı ile kaim'dir. O, O'nun bir sıfatıdır Sıfat da ancak mev-suf ile var olabilir, diyenlerin sözleri de bir hak'tır, kabul edilmesi gerekir ve böy­le söylemek icab eder.

Buna göre her ıkı kesimin görüşlerinde doğru olanın alınıp kabul edilmesi gerekir. Onların her birisinin kabul ettiği görüşlerden olup da, şeriat ve aklın reddettiği şeylerden de uzak durmak gerekir.

Bize: Bu, hadislerin (sonradan meydana gelmiş olayların) onunla kaim olmasını gerektirir diyecek olurlarsa, biz de şöyle cevap veririz: Bu mücmel (açıklanması gereken) bir ifadedir. Sizden önce bu anlamı ile hadislerin varlığı­nı ileri gelen imamlardan inkar eden kimlerdir? Diğer taraftan Kur'ân ve sünne­tin nass'ları bunu ihtiva ettiği gibi aynı şekilde imamlardan gelen açık ifadeler de aklın apaçık gerçekleri ile birlikte bunu dile getirmektedir.

Şüphesiz insanları muhatap alan ve onlara Yüce Allah'ın söz söylediğini, seslendiğini, özel olarak konuştuğunu ve buyruklar verdiğini haber veren rasûl-ler, onlara bunların Yüce Allah'tan ayrı bir takım mahluklar olduklarını da anlat­maya karışmamışlardır. Aksine onlara anlatmak istedikleri şey şu olmuştur. Biz­zat konuşan Yüce Allah'ın kendisidir ve konuşmak (kelam) başkasıyla değil, onunla kaimdir. O sözü söyleyen ve buyuran O'dur. Nitekim Âişe -ra - İfk (iftiraya maruz kalışını anlatan) hadisinde şunları söylemiştir: "Şüphesiz kendi nazarımda ben. Yüce Allah'ın benim hakkımda Kur'ân-ı Kerîm'de okuna­cak bir vahiy suretinde kelam söylemeye değmeyecek kadar önemsiz idim."1

1 Buhârî2661, 4141. 4750: Müslim 2770.

Şayet bütün bunlardan, mefhumlarından anlaşılandan farklı şeyler kaste­dilmiş olsaydı, elbetteki bunların da açıklanması icab ederdi. Zira gerek duyu­lan vakitten sonraya açıklamanın ertelenmesi caiz değildir.

Söz söyleyip, kelam ile konuşmakla birlikte sözün ve kelam'ın kendisi ile kaim olmayıp aksine o kelam'ın başkası ile kaim olduğu, söz söyleyen ve mütekellim bir kimsenin varlığını, ne akıl bilir, ne de dilde böyle bir şey vardır. Eğer onlar bu iddiaları ile teşbihten çekinip kaçındıklarını ileri sürecek olurlarsa, o takdirde başka sıfatları da kabul etmesinler. Çünkü onlar: O bilir ama bizim bil­gimiz gibi değil, diyecek olurlarsa biz de: O da konuşur ama bizim konuşma­mız gibi değildir der ve diğer bütün sıfatlarının da böyle olduğunu söyleriz.

Acaba kendisiyle kudretin kaim olmadığı bir kadir, kendisi ile hayatın ka­im olmadığı bir hayy'ın varlığı akıl kabul edebilir mı?

Nitekim Peygamber -sav- de: "iyinin de, kötünün de asla kendilerinden öteye gidemediği Allah'ın eksiksiz kelimeleri ile (Allah'a) sığınırım."2

2 Müsned, III, 419.

diye buyurmuştur. Aklı başında bir kimsenin o mahluk olan bir şey ile sığınmıştır, demesi mümkün olabilir mi? Aksine Hz. Peygamberin şu buyrukları da böyledir: "Gazabından rızana, cezalandırmadan afiyetine sığınırım."3;Müslim 486

 "Hissettiğim ve ken­disinden çekindiğim şeylerin kötülüklerinden Allah'ın izzetine ve kudretine sığını­rım."4; Müslim 2202.

 "Altımızdan yerin dibine geçirilmekten, Senin azametine sığınırım."5

 Ebu Dâvûd 5074; Nesat.VIII, 282

İşte bütün bunlar Yüce Allah'ın sıfatlarıdır. Bu hususlar ilgili yerlerinde ge­nişçe açıklanmıştır. Ben burada sadece bir işarette bulunmak istedim.

Hanefi'lerin müteahhir olanlarının pek çoğu (kelam'ın) bir tek mana olduğu­nu, birden çok oluşun, çokluğun, parçalanmanın ve kısımlara ayrılmanın, medlul'de değil de delâletlerde hasıl olduğunu kabul etmişlerdir. Bu ibareler işte mahlukturlar ve Allah'ın kelamına delalet edip, Allah'ın kelamı da bunlarla ifade edildiğinden do­layı bunlara da "kelamullah" adı verilmiştir. Eğer bu Arapça ifade edilirse o Kur'ân-ı Kerîm'dir. ibranice ifade edilirse Tevrat'tır. Farklılık arzeden ibarelerdir, kelam değil­dir. Onlar: işte bu ibarelere mecazen Allah'ın kelamı denilir, derler.

Ancak bu tutarsız bir görüştür. Zira Yüce Allah'ın: "Zinayayaklaşmayınız." (ei-isra, 17/32) buyruğunun anlamının; "Namazı dosdoğru kılınız." (ei-Bakara, 2/43) buyruğunun anlamı ile aynı olmasını gerektirir. Diğer taraftan Ayete'l-Kürsî'nin ihtiva ettiği mananın deyn (borçlanma âyeti) ile aynı anlama, ihlas suresinin an­lamının "Tebbet" suresi ile aynı anlama gelmesini gerektirmektedir. Fakat kişi bu görüşü düşündükçe tutarsızlığını daha yakından kavrar ve bunun selefin konu ile ilgili sözlerine muhalif olduğunu anlar.

Gerçek şu ki Tevrat, incil, Zebur ve Kur'ân hakikat manasıyla Allah'ın kela-mındandır Yüce Allah'ın kelamının ise sonu yoktur. O dilediği vakit ve dilediği şe­kilde, dilediği şeyleri söylemek vasfına sahip ezelden beri mütekellimdir. Ebediy-yen de böyledir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "De ki: Rabbimin sözle­ri için denizler mürekkep olsa, buna yardımcı olarak bir o kadar daha katsak, Rabbimin sözleri tükenmeden o denizler tükenir." (ei-Kehf, 18/109); "Eğer yerde olan bütün ağaçlar kalem olsa ve deniz de ardından yedi den/z daha ona katılsa, yine de Allah'ın söz/eri tükenmezdir. Muhakkak Allah Aziz'dir, Hakim'dir." (Lokman, 31/27)

Yüce Allah'ın Kelâm'ı

Allah'ın keiarn'ı kalplerde ezberlenip, bellenmiş, dillerle okunmakta, mus-haf'larda yazıiı bulunmaktadır. Nitekim Ebu Hanife -Allah'ın rahmet: üzerine olsun- el-Fıkhu'l-Ekber'inde de böyle demiştir. Yüce Allah'ın bütün bu yerlerdeki kelamı ha­kikat manasıyladır. Eğer: Mushaf'larda yazılı olan Allah'ın kelam'ıdır, denilecek olursa bundan doğru ve gerçek bir mana anlaşılır. Eğer onun hakkında; bu filanın hattı ve yazısıdır, denilecek olursa yine bundan doğru ve gerçek bir mana anlaşı­lır Eğer: Bunda kendisi ile yazıldığı bir mürekkep vardır, denilecek olursa yine bundan da doğru ve gerçek bir mana anlaşılır. Eğer mushaf'larda mürekkep var­dır, denilecek olursa, eibetteki buradaki "zarf" anlamı ile "onda gökler ve yer var­dır, onda Muhammed ve isa vardır" ve buna benzer sözlerinden anlaşılacak zarf manasından farklı olacaktır. Bu iki mana da bir kimsenin: Onda filan hattat'ın hattı vardır, sözündeki manadan farklıdır. Bu üç mana da bir kimsenin: Orada Allah'ın kelamı vardır, sözünün ihtiva ettiği manadan farklıdır. Bu manalar arasındaki fark­lara dikkat etmeyen bir kimse sapıtır ve doğruyu bulamaz.

Aynı şekilde okuyanın fiili olan kıraat ile yüce yaratıcının sözü olan oku-

nan sözler arasındaki fark da böyledir. Bu farkı tesbit edemeyen bir kimse de aynı şekilde sapıtmış olur. Şayet bir kimse bir kağıtta: "Şunu bil ki Allah'ın dışın­daki herşey batıl'dır." mısrasının bilinen bir hattat'ın yazısı ile yazılmış olduğunu görecek olsa, eibetteki o kimse: Bu gerçek manasıyla Lebid'ın sözlerindendir. Bu gerçekten ulan kimsenin hattıdır derse; buradaki herbır şeye dair ifadesi bir hakikattir. Bu da gerçekten bir mürekkeptir, der ve buradaki gerçekler birbirleri­ne karışmazlar.

"Kur'âri1 kelimesi aslında mastar'dır. Bazen bu kelime zikredilerek onunla okumak kastedilir Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Sabah Kur'ân'ını da (yani namazda Kur'ân okumayı da) Çünkü sabah Kur'ân'ı (namazı) tanık olu­nan (bir namaz)dtr." (ei-isra, 7/78)

Peygamber -Saltanatın aleyhi veseilem- de şöyle buyurmuştur: "Kur'ân'ı sesle­rinizle süsleyiniz."1

 Ebû Dâvûd 1468; Nesaı, II, 179-180; Müsned, IV, 283, 285, 296, 304; İbn Mâce 1342

Bazen de "Kur'ân" lafzı ile "makrû1 (okunan şey)" kastedilmektedir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kur'ân'ı okuyacağın zaman, o koğuimuş şey-tan'dan Allah'a sığın." (sn-Nafrt. ıe/98); "Kur'ân okunduğu zaman onu dinleyin ve su­sun ki merhamet olunasınız." (ei-A'rai, 7/204) Peygamber -Saltaiiahu aleyhi veseitem- de şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz ki bu Kur'ân yedi harf üzere indirilmiştir."2

Muvatta, l. 201; Buharî 2419, 4992, 5041,6936, 7550; Müslim 818Buna benzer sözü edilen her iki anlama da delalet eden daha pek çok âyet-i kerîme ve hadis-i şerif vardır. Buna göre hakikatlerin aynî, zihnî, lafzî ve resmî (şekilsel) varlıkları vardır. Fakat ayn'lar önce bilinir, sonra onlar zihinde ha­tırlanır, sonra yazılır, işte bunların (Kur'ân lafızlarının) mushaf'ta yazılması dör­düncü mertebedir.

Kelam'a gelince; Kendisi ile mushaf arasında herhangi bir vasıta yoktur. Bilakis zihni ya da dil ile alakalı herhangi bir araç olmaksızın yazılandır. Onun "öncekilerin kitaplarında bulunması" ile "yayılmış bir sahıfede" veya "meknun bir kitapta bulunması" arasındaki fark gayet açıktır.

Kur'ân-ı Kerîm hakkında: "Şüphesiz ki o daha öncekilerin kitaplarında da vardır." (eş-Şuarâ. 26/196) buyruğundan kasıt onun şanının, niteliklerinin önceki ki­taplarda söz konusu edildiği ve indirileceğinin haber verildiğidir. Nitekim Mu­hammed -Sailatiahu aleyhi veseliem- de onların nezdinde bulunan kitaplarda yazılı idi. Zira Kur'ân-ı Kerîmi Yüce Allah, Muhammed'e indirmiştir. Onun dışında hiç­bir kimseye asla indirmiş değildir. İşte bundan dolayı Yüce Allah burada '''kitap­larda (ez-zubur)" diye buyurmuş "sahifelerde" de, "er-rak" da da dememiştir.

Çünkü "zubur" kelimesi "zebur" kelimesinin çoğuludur. "ez-Zebr" ise yazmak ve toplayıp bir araya gelirmek demektir. Buna göre Yüce Allah'ın: "Şüphesiz ki o daha öncekilerin kitaplarında (zubur) da vardır." buyruğu öncekilerde yazılıdır, anlamındadır. Zaten bizzat lafzın kendisinde ve lafzın türeyişinde kastedilen manayı açıklayan ifadeler de vardır. Bunlar Kur'ân-ı Kerîm'in beyanının mükem­melliğini, karışıklıktan uzak ve arınmışlığını da açıklamaktadırlar. Bu da Yüce Al­lah'ın: "Onlar ki onu yanlarındaki Tevrat'ta ve incil'de yazılı bulurlar."(ei-A'raf, 7/757.) buyruğunu andırmaktadır. Bundan maksat ise onun kitaplarında anılmış olduğu­nu göreceklerdir, demektir.

Burada Yüce Allah'ın: "Yayılmış sahifeler içinde (râk)" (et-Tur, 52/3) yahut: "O levh-i mahfuz'dadtr." (ei-Buruc, 85/22) yahut: "Korunan bir kitaptadır." (ei-Vakıa, 56/78) buyrukları ise bundan farklıdır. Çünkü burada zarfta amel eden ya kevn, istikrar, husul ve buna benzer umumi fiillerden bir fiildir yahut ta o bir kitapta yazılıdır, yahut ta bir rak'ta (sahifelerde) yazılıdır şeklinde bir takdiri ifade söz konusudur.

Kitap lafzı kimi zaman yazım yeri anlamında kullanılır, kimi zaman da ya­zılı söz anlamında kullanılır. Söylenen sözün kitapta yazılması ile dışarıda var olan ayn'ların kitapta yazılışı arasında bir ayırıma gitmek gerekir. Çünkü bu ayn'tarın ancak isimleri orada yazılır. Kişi bu husus üzerinde düşündükçe ara­daki farkı da açıkça anlar.

Yüce Allah'ın kelâmının harici hakikatine gelince; bu O'ndan yahut ta O'-nun adına tebliğ edenden işitilendir. Kişi bunu işitecek olursa onu bilir ve beller. Buna göre Yüce Allah'ın kelamı o kimse tarafından işitilir, bilinir ve bellenmiş olur. Onu işiten kişi söyleyecek olursa o takdirde o kimse, o sözü okumuş ve ti­lavet etmiş olur. O sözü yazacak olursa, o takdirde bu söz onun tarafından ya­zılmış ve resmedilmiş olur. Bütün bu yönleriyle o söz bir hakikattir ve sözün nef-yedilmesi sahih olamaz ama mecazi ifadenin nefyi sahih'tir. Buna göre: Mus­haf'ta Allah'ın kelamı yoktur demek, caiz olmadığı gibi Kur'ân okuyan bir kimse­nin okuduğu Allah'ın kelamı değildir de denilemez. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer müşriklerden biri senden eman dilerse ona eman ver. Takı Allah'ın kelamını dinlesin." (et-Tevbe. 9/6) Halbuki bu kimse Allah'ın kelamını Al­lah'tan işitmiş olmayacaktır. O ancak Allah adına onu tebliğ eden kimseden işi­tecektir. Ayei-i kerîme: işitilen şey Allah'ın kelamının tabiridir. Yüce Allah'ın kela­mının kendisi değildir, diyenlerin sözlerinin tutarsız olduğunu açıkça ortaya koy­maktadır. Çünkü Yüce Allah burada: "Takı Allah'ın kelamını dinlesin"diye buyur­muş. Bunun yerine: Taki o Allah'ın kelamını anlatan ifadeleri dinlesin, diye bu-

yurmamıştır. Sözlerde de aslolan hakikattir. Bir kimse' Mushaf'larda yazılı olan Allah'ın kelamının anlatımıdır yahut Allah'ın kelamının nakledilrnesidir. Mus­haf'larda Allah'ın kelamı yoktur; diyecek olursa şüphesiz Kitab'a, Sünnet'e ve ümmetin selefine muhalefet etmiş olur ki. sapıklık olarak bu kadarı yeter.

Tahâvî -Allah'ın rahmeti üzerine olsunun sözleri; O kendisinden işitilmesi ta­savvur olunamayan tek bir manadır, işitilen, indirilen, okunan ve yazılan ise Al­lah'ın kelamı değildir. Sadece onun anlatımıdır, diyenlerin sözlerini reddetmek­tedir. Çünkü Tahâvî -Allah'ın ı-s/ımeti üzerine olsun- şöyle demektedir: "Allah'ın kelamı Ondan gelmiştir." Seleften başkaları da böyle söylemiştir. Onlar. O, O'ndan gel­miştir, O'na dönecektir derler. "O'ndan gelmiştir" demelerinin sebebi Mutezileye mensub Cehmiye ile diğerlerinin: O kelam'ı belli bir yerde halketti ve kelam o yerden ortaya çıkmıştır, demeleridir. O bakımdan selef' "Kelam O'ndan geiir" demişlerdir. Yani, Kur'ân-ı Kerîm'i kelam sıfatı ile söyleyen O'dur. O bakımdan, O'ndan gelmiştir. Bir takım mahlukattan baş göstermiş değildir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kitabın indirilmesi mutlak galip, her işi hikmet dolu Allah iarafındandır." (az-Zümer, 39/1); "Fakat benden sadır olan... sözü hak olmuş­tur. " (es-Seccfe, 32/13); "De ki: Onu Ruhu'l-Kudüs... Rabbinden hak olarak indirmiş­tir." (en-Nahl, 16/102)

Selefin: O'na dönecektir, sözlerinin anlamına gelince, Kur'ân kalplerden ve mushaf'lardan kaldırılacak, geriye ne kalplerde, ne mushaflarda ondan tek bir âyet kalmayacaktır. Nitekim bu husus bir çok rivayette dile getirilmiştir.

Akıl Yüce Allah'ın Kur'ân-ı Kerîm'i Nasıl Söylediğini İdrâk Et­mekten Âcizdir

"Keyfiyyetsız olarak" ifadesi O'nun kelam sıfatı ile Kur'ân'! nasıl söylediği­nin bilinemeyeceği anlamındadır ve O'nun bu kelamının mecaz olmadığını ifade eder

"Rasûlüne vahiy yoluyla indirmiştir" ifadesi şu demektir: O. Kur'ân'ı Rasü-lüne, meleğin dili ile indirmiştir. Melek Cebrail Kur'ân'ı Yüce Allah'tan işitmiş, onun Rasûlü Muhammed -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem- melekten işitmiş ve insanlara okumuştur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Biz onu insanlara ağır ağır okuyasın diye bölüm bölüm ayırdığımız bir Kur'ân olarak (indirdik). Biz onu kı­sım kısım indirdik." (et-isra. 16/106); "Onukalbinin üzerine uyarıcılardan olasın diye apaçık bir Arapça lisan ile Ruhu'i-Emin indirdi." (eş-Şuara, 26/193-195)

Buna karsı; "O zaman Kur'ân'ın indirilmesi, yağmurun indirilmesi, demirin indirilmesi, davarlardan sekiz çiftin indirilmesi gibi bir şeydir" diye itiraz edilmiştir.

Buna cevabımız şudur: Kur'ân-ı Kerîm'in indirilişi ile ilgili olarak onun Al­lah'tan indirildiği zikredilmiştir. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi; "Ha. Mîm. Kitabın indirilmesi, hükmünde galip en iyi bilen Allah'tandır." (ei-Mumın, 40/1-2); "Kitabın indirilmesi mutlak galip, her işi hikmet dolu Allah taraftndandtr." (ez-za-mer, 39/i)'. "(Bu kitap) "Rahman, Rahim olan Allah tarafından indirilmiştir." (Fussîiet, 4j/2); "O hikmeti sonsuz, her hamde layık olan tarafından indirilmiştir' (Fussüe:, 41/42); "Şüphesiz Biz onu mübarek bir gecede indirdik. Muhakkak Biz, korkutup uyaranlarız. O gecede hikmetli her bir iş taralımızdan bir emir ile ayrılır. Muhak­kak Biz, gönderenleriz." (ed-Duhan, 44/3-5); "Eğer sız doğru söyleyenler iseniz, o halde Allah katından ikisinden daha doğru yol gösterici bir kitap getirin ki ben de ona uyayım." (ei-Kasas. 28/49); "Kendilerine kitap verdiklerimiz bunun muhakkak Rabbın tarafından hak ile indirildiğini bilir/er." (el-En'âm, e/111); "Onu Ruhu'i-Kudüs, Rabbinden hak olarak indirmiştir." (en-Naht. 16/102)

Yağmurun indirilmesi ise "semadan indirilmiş olmak" ile kayıtlandırılmıştır. Yüce Allah: "O gökten bir su indirmiştir." (er-rad, 13/17j diye buyurmaktadır. Gök (sema) yükseklik demektir. Bir başka yerde yağmurun bulutlardan indirildiği, bir diğer yerde sıkıcı bulutlardan indirildiği zikredilmektedir Demirin ve davarların indirilmesi ise mutlak olarak geçmektedir. Peki bu indirme ile diğer indirme bir­birine nasıl benzer ve böyle bir indirme ötekine nasıl benzetilebilir?

Demir, hiç şüphesiz dağlarda bulunan maden yataklarından çıkartılır ve dağlar yerden yüksektedir. Denildiğine göre demir madeni ne kadar yüksekten çıkıyorsa, o kadar kalitelidir.

Davarlar ise doğmak suretiyle yaratılırlar, bu ise erkeklerin sülblerinde bulunan suyun, dişilerin rahimlerine indirilmesini gerektirir, işte bundan dolayı "indirdi (enzele)" diye buyurulmuş, "nezzele (peyderpey indirdi)" diye buyurul-mamıştır. Daha sonra da ceninler annelerin karınlarından yerin üzerine inerler. Bilindiği gibi davarların erkekleri çiftleşme esnasında dişilerinin üzerine çıkarlar. Erkeğin suyu da yukardan dişilerin rahmine akar. Dişi yavrusunu doğurduğun­da da yukardan aşağı doğru bırakır. İşte buna göre Yüce Allah'ın: Ve sizin için davarlardan sekiz çift indirdi." (ez~Zûmer, 39/6) buyruğunun iki anlama gelme ihti­mali vardır: Birisine göre buradaki "min:...dan" cinsin beyanı içindir, ikincisine göre bu gayenin başlangıç noktasını bildirmek içindir. Yüce Allah'ın şu buyru­ğunda da bu iki açıklamanın kabul edilme ihtimali vardır: "Size kendi nefisleri­nizden eşler ve davarlardan da çiftler yaratmıştır." (eş-Şura, 42/11;

Tahâvî'nin. "Mü'minler de bu şekilde onun hak olduğunu bilip tasdik etmiş­lerdir" sözlerinde, sözü edilen şekliyle Kur'ân'ın Allah'ın kelamı olduğu ve Allah

tarafından indirildiğine dair açıklamalarına işaret etmektedir. Yani Ashab-ı Ki-ram'ın ve onlara bir surette tabi olanların görüşü budur. İşte selef-i salih denilen­ler de bunlardır. Elbetteki bu, doğru ve gerçektir.

 Kelam-ı Nefsi

Tahâvl-Allah ona rahmet etsin-'nin: "Onun gerçek anlamıyla Yüce Allah'ın kela­mı olduğuna, mahlukatın kelamı gibi yaratılmış olmadığına kesinlikle inanmışlar­dır' sözleri, Mutezile'nin ve bu görüşü kabul eden diğerlerinin kanaatlerini reddet­tiği noktasında açık bir ifadedir. Onun "gerçek manasıyla" ifadesi, "kelam, Yüce Allah'ın zatı ile kaim ve ondan kimse tarafından işitilmemiş, o ancak ke!am-ı nefsî olarak vardır" anlamındaki görüşlerini reddettiğini görüyoruz. Çünkü kendisi ile nefsî kelarn'ın kairn olup da o kelamiyle konuşmamış kimsenin kelamı hakkında; bu hakikat anlamı ile bir kelam'dır, denilemez. Aksi takdirde dilsizin de konuşabi­len bir kimse olması gerekir ve mutlak olarak söz konusu edilmesi halinde mus-haf'ta bulunan sözlerin de Kur'ân ya da Allah'ın kelam'ı olmaması, aksine Allah'ın kelarn'ı olmayıp O'nun tabiri, ifadesi olması gerekirdi. Nitekim dilsiz bir kimse bir kişiye işaretle bir şeyler anlatmaya kalkışsa, o kişi de onun maksadının ne oldu­ğunu anlayarak bu şahıs o dilsizin kendisine işaret ettiği manayı ifadelendirecek şekilde yazacak olur ise yazılan bu ifadeler, yazan şahsın dilsizin anlatmak istedi­ği manayı ifadelendiren bir tabir olur. Bu örnek onların söylediklerine son derece uygundur. Her ne kadar hiçbir kimse Yüce Allah'a -haşa- "dilsiz" demiyorsa bile onlara göre melek Yüce Allah'tan nefsi ile kairn olan bir manayı kavramış, ancak ondan herhangi bir harf ya da bir ses işitmemiş, aksine mücerred olarak manayı kavramış, sonra onu ifadelendirmiştir. Buna göre Kur'ân nazmını ve Arap diliyle bunun te'lifini ortaya koyan melek'tir. Yahut ta Yüce Allah, melek'ten ayrı hava gibi bazı cisimlerde bu ibareyi halketrniş olmaktadır.

Kelam tek bir manadır, diyen kimselere şöyle denilir: Musa -Aieyhisseiam-bu mananın tamamını mı işitmiştir? Yoksa bir bölümünü mü?

Eğer bu kimseler tamamını işitmiştir, diyecek olurlarsa onun Allah'ın kela­mının tamamını işittiğini iddia etmiş olacaklardır. Bunun tutarsızlığı ise açıkça or­tadadır. Şayet bir bölümünü işitmiştir, diyecek olurlarsa o takdirde bunlar Al­lah'ın kelam'ının kısımlara ayrıldığını kabul etmiş olacaklardır. Yüce Allah'ın ken­disi ile konuştuğu yahut ta ona kelamından bir şeyler indirmiş bulunduğu her­kes hakkında da bu söz konusudur.

Yüce Allah meleklere: "Şüphesiz ki Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım' (eı-Bakara, 2/30) diye buyurduğunda yine onlara: "Âdem'e secde edin" (eı-Bakara, 2/34) diye emrettiğinde ve buna benzer buyrukları ile ilgili olarak; acaba bu Al­lah'ın kelamının tamamı mıdır? Yoksa bir bölümü müdür? diye sorulacak olur da bunlar: Bu Allah'ın kelam'inin tamamıdır, diyecek olurlarsa; hiç şüphesiz ki bu hakka karşı bile bile bir büyüklenme ve inatlaşmadır. Eğer bir bölümüdür, diyecek olurlarsa o takdirde Allah'ın kelam'ının taaddüdünü de itiraf etmiş olacaklardır.

Yüce Allah'ın kelam'ı nefsî ile kaim bir manadır, diyenlerin görüşlerini Peygamber -Sallaiiahu aleyhi vesellem-in şu buyrukları reddetmektedir; 'Şüphesiz ki bizim bu kıldığımız namazda insanların kelamından olan bir şeylerin söylenmesi uygun değildir,"1;Müslim S37; Ebû Dâvûd 930; Nesâl, III, 14-18: Müsned, V, 448-449

 Muhakkak Allah emrinden dilediği şeyi ihdas eder. İhdas et­tiklerinden birisi de; namazda konuşmayınız, buyruğudur."3

Ebû Dâvûd 924; Mesaî, III, 19; Müsned, l, 376. 377, 409.

ilim adamları namaz kılan bir kimsenin namazın maslahatı için olmayarak ve kasten namazda iken konuştuğu takdirde namazının batıl olacağını ittifakla kabul etmişlerdir. Yine hepsinin ittifakına göre kalpten geçen düşünceler halin­de bir takım dünyevî hususların tasdik ve talep edilmesi namazı iptal etmez. Namazı sadece bunları sözlü olarak söylemek iptal eder. Böylelikle müslüman-ların ittifakı ile kalpten geçen bu ifadelerin bir kelam (söz söyleme) olmadığı an- • laşılmış olmaktadır

Aynı şekilde Buharî ile Müslim'de Peygamber -saiiatiatnı aleyhi veseiiem-ln -şöyle buyurduğu kaydedilmektedir; 'Şüphesiz ki Yüce Allah ümmetime nefisle- ; rinden (içlerinden) geçirdikleri düşünceleri -onları sözlü olarak ifade etmedikçe ; yahut gereğince amel etmedikçe- bağışlamış bulunmaktadır."3

Buharî 2528, 2529, 6664: Müslim 127.

 Bu buyruğuyla sözlü olarak söylemediği sürece kişinin içinde geçireceği düşünceleri Yüce Allah'ın affedeceğini haber vermektedir. Böylelikle kişinin içinden geçirdikleri ile sözlü olarak konuşması arasında fark bulunduğunu ve Yüce Allah'ın konuşulmadıkça kişiyi içinden geçireceklerinden dolayı sorumlu tutmayacağını haber vermektedir. Maksat ilim adamlarının ittifakıyla; dil ile bun­ları söylemedikçe kişinin sorumlu tutulmayacağını anlatmaktır. Bundan anlaşılı­yor ki dilde 'kelam' budur Çünkü sari' de bizlere ancak Arap diliyle hitap etmiş bulunmaktadır.

Aynı şekilde Sünen'de kaydedildiğine göre Muaz -Radıyallahu anh-; Ey Al­lah'ın Rasûlü bizler gerçekten konuştuğumuz şeylerden dolayı sorumlu tutula­cak mıyız? diye sormuş. Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur:

•insanları cehennem ateşine başaşağı dillerinin "tırpan!arıyla" biçtiklerinden başka bir şeyin yıktığını mı zannedersin?"1

Tirrnizî2616, itan Mâce 3973; Ahmed, V. 231

Böylelikle kelam'ın ancak dil ile söylenen sözler olduğunu açıklamış ol­maktadır. Buna göre "kavi (söz)" ile "kelam {söz söylemek, konuşmak)' lafızları ile bunlardan türeyen ister mazi, ister müzari, ister emir olsun, ister isrn-i fail ol­sun Kur'ân'da. sünnette ve diğer Arapça ifadelerde kullanılacak olursa lafız ve mana ile birlikte bulunmaları halini ifade eder. Sahabe ve onlara güzel bir şekil­de tabi olanlar arasında 'kelam"ın neye ad olduğu hususunda herhangi bir gö­rüş ayrılığı ve tartışma olmamıştır. Bu hususta tartışma ancak bid'at ehli alimle­rinden müteahhirler arasında ortaya çıkmış, sonra da yayılmıştır.

"Şüphesiz ki: Allah'ın kelamı O'nun yüce zatı ile kaim bir tek manadır. Okunan, ezberlenmiş bulunan, mushaf'larda yazılı olan ve Kur'ân okuyandan dinlenilen sözler ise Yüce Allah'ın kelamının nakledilmesi (hikayesi)dir ve o

mahluk'tur" diyen kimseler elbetteki mana itibariyle Kur'ân-ı Kerîm'in yaratılmış olduğunu -farkında olmadan- söylemiş olurlar.

Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'De ki: 'Andolsun bu Kur'ân'ın bir benzerini getirmek için insanlar ve cinler bir araya top/ansa/ar, birbirine yardım­cı olsalar dahi yine benzerini getiremezler." (ei-isra, 17/88)

Acaba Yüce Allah bu buyruğunda nefsinde bulunan kelama mı işaret et­mektedir, yoksa okunan ve okunduğu zaman duyulan kelamına mı işaret etmek­tedir? Şüphesiz ki burada işaret şu okunup, işitilen, duyulan kelamadır. Zira Yü­ce Allah'ın zatında bulunana işaret söz konusu değildir, o indirilmiş de değildir, okunan bir söz de değildir, dinlenen bir söz de değildir.

Yüce Allah'ın: 'Benzerini getiremezler" buyruğu ile acaba: Onlar hiç işit­medikleri, bilip tanımadıkları, benim nefsimde bulunan kelamın benzerini getire­mezler mi demektir? Halbuki yüce yaratıcının nefsinde bulunana ulaşmaya, O'­nun nefsinde neler olduğunu bilip vakıf olmaya, asla imkan yoktur.

Eğer: O, bu sözleriyle neisinde bulunan kelamın nakledilenine (hikaye edilenine) ve onun kelamının ifade ve tabirine -ki bu da okunan, yazılan ve din­lenen kelam'dır- işaret etmiştir. Zatındaki kelam'a işareti ise söz konusu değildir, diye cevap verirlerse; şunu belirtelim ki; böyle bir görüş Kur'ân'ın açıkça mah­luk olduğunu iddia etmek demektir. Çünkü bir şeyin nakledilmesi, onun gibisidir veya ona benzerdir. Bu ise Yüce Allah'ın sıfatlarının hikaye edilen, nakledilen şeyler olduklarını açıkça ifade etmek demektir. Eğer okuduğumuz bu Kur'ân-ı Kerim bir nakil ve hikaye olsaydı, şüphesiz ki insanlar Allah'ın kelamının bir benzerini de ortaya koymuş olacaklardı. O vakit onların benzerini ortaya koy­maktan aciz kalmalarından nasıl söz edilebilirdi?

Buna bağlı olarak onların iddiasına göre Kur'ân gerçekte ses ve harf ol­mayan bir kelam'ın ses ve harf ile nakledilmiş olması anlamına gelir. Kur'ân-ı Kerîm ise, ancak belli bir takım sureler, satıra geçilmiş âyetler ve tertemiz sahi-felerde kaydedilmiş bir kitaptır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Haydi onun gibi uydurulmuş on sure meydana getirin." (hud. 11/13); "Aksine o kendileri­ne ilim verilmiş olanların kalplerinde (hıfzedilmiş) apaçık âyetlerdir. Ayetlerimizi ancak zalim olanlar bi/e bile inkar eder." (ei-Ankebut, 29/49); "O, çok şerefli, son de­rece yüksek ve tertemiz sahnelerdedir." (Abese. 80/13-14) Kur'ân-ı Kerîm okuyana, okuduğu herbir harf karşılığında on hasene yazılır. Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem- şöyle buyurmaktadır: " Ama ben sizlere "Elif, Lam, Mim'tek bir harftir, demiyorum. Aksine 'elif bir harftir, 'lam' bir harftir ve "mim" bir harftir."1

Tırmizi  2910

Kur'ân-ı Kerîm hafızların kalplerinde korunmuş, okuyanların dillerinden dinlenilen kelamdır. Hafızu'd-Din en-Nesefî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- "el-Menâr" adlı eserinde şunları söylemektedir: 'Şüphesiz ki Kur'ân-ı Kerîm hem nazmın (belli sözler dizisinin), hem de manalarının adıdır.1 Onun dışında başka usul alimleri de böyle söylemişlerdir.

Ebu Hanife -Allah'ın rahmeti üzerine olsun-ye nisbet edilen "namazda iken fars-ça {Kur'ân meali) okumak yeterlidir" şeklindeki görüşüne gelince o bu görüşün­den vazgeçmiş ve şöyle demiştir: Arapça okuma gücü varken, Arapça dışında okumak caiz değildir.

Ilım adamları şöyle demişlerdir: Eğer Arapça dışında bir dille okuyacak olursa bu kimse ya tedavi edilmesi gereken bir delidir, yahut ta öldürülmesi ge­reken bir zındık'tır. Çünkü Yüce Allah Kur'ân-ı Kerim'i bu dil ile indirilmiştir ve ı'-caz da Kur'ân-ı Kerîm'in hem nazmı hem de manası ile ortaya çıkar.

 Kur'an'ın Allah'ın Kelamı Olduğunu İnkar Etmenin Hükmü

Tahavinin: "Kim Kur'ân'ı dinler de şüphesiz ki bu bir insan sözüdür diyecek olursa elbetteki o kâfir olur" sözlerine gelince, Kur'ân'ı Kerîm'in Allah'ın kelamı olduğunu inkar edip, o Muhammed'ın ya da is­ter melek, ister bir beser olsun onun dışındaki yaratıklardan birisin sözüdür, di­yenlerin kâfir olacağında hiçbir şüphe yoktur.

Ama Kur'an'ın Allah'ın kelamı olduğunu ikrar ve itiraf etmekle birlikte, ar-

Kasından te'villerde bulunup, tahriflere sapacak olursa o takdirde bu bazı yön­leri ile küfre götüren ifadeler söylemiş ve bu arada: "Su insan sözünden başka bir şey değildir." (ei-Mudessir. 74/25) diye ifadeler de kullanmış bulunanların kana­atine uygun sözler söylemiş olur. Böyleleri şeytan'ın ayaklarını kaydırdığı kimse­lerdir. İleride Tahâvî'nin: "Bizler kıble ehline mensup herhangi bir kimseyi bir gü­nah dolayısıyla -onu helal kabul etmedikçe- tekfir etmeyiz" sözlerine dair açıkla­malarda bulunurken -yüce Allah'ın izniyle- buna dair açıklamalar gelecektir.

Kur'ân Hem Lafzı Hem de Manası İtibariyle Mucizedir

Tahâvî'nin: "(Kur'ân) insan sözüne hiçbir şekilde benzemez" ifadesi şu demektir: Kur'ân-! Kerîm elbetteki en şerefli, en fasih ve en doğru sözdür. Nite­kim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah'tan daha doğru sözlü kimdir?" (en-Ni-sa, 4/87); "De ki: 'Andolsun bu Kur'an'ın bir benzerini getirmek için insanlar ve cinler bir araya top/ansa/ar, birbirine yardımcı olsalar dahi yine benzerini getire­mezler." (ei-isra. 17/88); "De ki: 'Öyleyse haydi siz de onun gibi uydurma on sure getirin.'" (Hud, 1t/13); 'De ki: 'Öyleyse eğer doğru söyleyenler iseniz, siz de onun benzeri bir sure getirin.'" (Yunus, 10/33)

En ileri derecedeki düşmanlıklarıyla birlikte Arapların en fasihleri de bu sözlere muhatap olanlar olup, onun bir suresinin benzerini dahi meydana getir­mekten acze düşmüş olduklarına göre Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem-in bu Kur'ân Allah'tan getirdiği iddiasında doğruluğuda ve Kur'ânı Kerîm'in hem naz­mı (söz ve ifade dizilişi) hem de manası itibariyle -sadece bunlardan birisiyle değil- mucize olduğu da ortaya çıkmış olmaktadır

Diğer taraftan O, Arapça bir Kur'ândır. Onda hiçbir eğrilik yoktur ve apa­çık bir Arapça'dır. Buna göre onun benzerinin söz konusu olmayacağının belir-tılrnest sadece kelime ve harfler bakımından değil, aynı zamanda hem onun gi­bisini söylemek hem de nazım ve mana itibariyle onun benzerini ortaya koymak da nefyedilmektedir. işte surelerin başlarında bulunan mukatta' harfler de buna işaret etmektedir. Yani, Kur'ân-ı Kerîm onların kullandıkları söz ve konuşma üslu-buyladır. Kendilerinin karşılıklı alarak birbirleriyle hitap ettikleri dil ile gelmiştir.

Nitekim mukatta' harflerden sonra özellikle Kur'ân-ı Kerîm'in söz konusu edildiğine de dikkat etmemiz gerekir. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gi­bi: "Etif, Lam, Mim. İşte bu kitap(dır ki) onda hiçbir şüphe yoktur." (el-Bakara. 2/1-2i; "Elif, Lam, Mim. Allah (O'dur ki) O'ndan başka hiçbir ilah yoktur. Hayy'dır, Kayyum'dur. Sana hak ile kitabı kısım kısım indirmiştir." (Ai'i-imran, 3/1-3); "Elif, Lam, Mim, Sad (Bu) sana indirilmiş bir kitaptır.' (ei-A'raf, 7/ı-2); 'Elif, Lam, Ha. işte bunlar hikmet dolu kitabın âyetleridir." (Yunus, 10/1-2)

Bu şekilde başlayan diğer sureler de böyledir. Bunlarla Yüce Alfah şuna dikkatlerini çekmekteydi: Bu şerefli rasûl size, sizin bilmediğiniz, tanımadığınız bir şey getirmiş değildir. Aksine o, size dilinizle hitap etmektedir.

Ancak yanlış görüşlere sahip olanlar, böyle bir yaklaşımı şanı Yüce Al­lah'ın Kur'ân'ı, kelâm'ı olarak söylemiş olduğunu, Cebrail'in de bunu işitmiş ol­duğunu nefyetmek ve reddetmek için bir yol olarak kullanmaktadırlar. Nitekim onlar Yüce Allah'ın: "Hiçbir şey O'nun gibi değildir." (eş-Şûrâ. 42/11) buyruğunu da O'nun sıfatlarını nefyetmek için bir yol olarak kullanırlar. Halbuki âyet-i kerîme'de onların bu iddialarını reddedecek ifadeler de vardır. Çünkü Yüce Allah hemen1 "O, herşeyi işitendir, görendir" (eş-şurâ. 42/ıi) diye buyurmaktadır. Nitekim Yüce Allah: "Onun gibi bir sure gelirin." (Yunus, 10/38) buyruğunda da harfleri redde­denlerin görüşleri reddedilmektedir. Çünkü Yüce Allah: "Onun gibi bir sure geli­rin" diye buyurmuş, onun gibi bir harf yahut bir kelime getirin, dememiştir. Kur'ân-ı Kerîm'de en kısa sure ise üç âyet-i kerîme'den ibarettir. Bundan dolayı Ebu Yusuf ve Muhammed -Allah'ın rahmeti üzerlerine otsun- şöyle demişlerdir: Yeterli kıraatin asgari miktarı üç âyet kadar bir uzun bir âyet okumaktır. Çünkü bundan daha aşağısı ile i'caz tahakkuk etmemektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Yüce Allah'ı insanlara ait hususiyetlerden birisi ile vasfeden bir kimse kâfir olur. Artık kim basiretiyle bunları anlarsa ge­rekli şekilde ibret almış olur ve kâfirlerin sözlerine benzer söz söylemekten uzak kalır. Yüce Allah'ın sıfatlarının insanların sıfatlarına benzemediğini de Kat'î olarak bilmiş olur."

 Yüce Allah'ın Sıfatları, İnsanların Sıfatlarına Benzemez

Daha önceden Kur'ân-ı Kerîm'ın hakikat manası ile Allah'ın kelâmı oldu­ğunu, O'ndan geldiğini belirttikten sonra burada Yüce Allah'ın sıfatlarının, in­sanların sıfatları gibi olmadığına dikkat çekerek ısbatın akabinde teşbîhi nefyet­miş olmaktadır.

Yani Yüce Allah her ne kadar mütekellim olmakla nitelendirilse bile, insanın kendileri vasıtasıyla mütekellim sayılabileceği hususlardan herhangi birisiyle vas-

fedilemez. Çünkü Yüce Allah hiçbir şeye benzemez, O herşeyi işitendir, görendir. Tesbih'e ve ta'til'e yönelmeksizin Allah'ın sıfatlarını kabul edenler ile ilgili olarak verilen şu misal ne kadar da güzeldir! Katıksız ve içenlerin rahatlıkla bo­ğazlarından geçen bir süt ta'til'in pislikleri arasından ve teşbih'in kanı arasından çıkar. Muattıl, olmayan bir şeye ibadet ederken; müşebbihe'ye mensup kişi bir puta ibadet eder. İleride Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-'riin: 'Her kim sıfatlan nefyet­mekten ve teşbih'ten sakınmayacak olursa ayağı kayar ve tenzihi isabet ettire­mez" sözlerinde ve yine: "(Doğru yol) teşbih ile ta'til arasıdır" sözleri de gelecek­tir. Yani, islam dini bu ikisi arasında izlenen bîr yoldur. Şüphesiz ki ta'til -ileride Yüce Allah'ın izniyle belirteceğimiz sebebler dolayısıyla- teşbih'ten de kötüdür. Yüce Allah'ın kendi zatını ve rasûlünün de Yüce Rabbini vasfetmiş olduğu ifa­delerde asla teşbih söz konusu değildir. Aksine yaratanın sıfatları kendisine ya­kışan şekildedir. Yaratılmışın sıfatları da kendisine yakışan şekildedir.

"Kim basiretle buları anlarsa ibret alır" sözleri şu demektir: Sıfatlan kabul edip, teşbihi nefyeden ve teşbih'e sapanlara yönelik tehditleri basiret gözüyle ince­leyen bir kimse ibret alır ve kâfirlerin sözlerine benzer söz söylemekten uzak kalır.

"Cennet ehlinin ru'yeti (Allah'ı görmesi) -ihata ve keyfiyetin idraki söz konusu olmaksızın- Yüce Allah'ın Kitabının dile getirdiği şekliyle bir gerçektir: "O günde yüzler var ki apaydınlık­tır. Rab'lerine bakıcıdırlar." (ei-Kıyame, 75/22-23) Bunun açıklan­ması ise Yüce Allah'ın muradı ve bildiği şekildedir. Bu husus­ta bize kadar gelmiş Rasûlullah -saiiaiianu aieyn/ve se/iem-den ri­vayet edilmiş, bütün sahih hadisler de onun dediği gibidir ve bunların manası murad ettiği şekildedir. Bizler bu konuda gö­rüşlerimizle te'villerde bulunarak, devalarımıza göre vehimle­re kapılarak açıklamalar yapmaya kalkışmayız. Çünkü (bu gi­bi hususları) Yüce Allah'a ve Rasûlüne teslim edip de kendisi için müteşabih olanların bilgisini bilenlere havale edenler dı­şında hiçbir kimse dininde selâmete ulaşamaz."

Cennetliklerin Rab'lerini Görmeleri

"Cennetteki" ru'yetuliah hususunda muhalefet edenler Cehmiye, Mutezile ve onlara tabı olan Haricilerle, İmamiye'dır. Bunların görüşleri Kitap ve sünnet gereğince merdut'tur Sahabe-i kiram, tabiîn ve dinde önderlikleri bilinip kabul edilmiş islam'ın imamları, hadis ehli ve sünnet ve cemaate mensup kelâmcılar-dan diğer taifeler hep ru'yeti kabul edegelmışlerdir.

Bu mesele usulu'd-din meselelerinin en şereflilerinden ve üstünlerinden-dir. Doğruyu araştırmaya soyunanları ve yarışanlar bunu amaç edinmişlerdir. Ancak Rab'lerinden perdelenmiş, kapısından kovulmuş olanlar ise bu gayeye ulaşmaktan mahrum kalmışlardır.

Tahâvî -Aiiah ona rahmet etsin-, bu husustaki deliller arasında Yüce Allah'ın: 'O günde yüzler var ki apaydınlıktır, Rab Verine bakıcıdırlar." tei-Kıyame, 75/22-23) buyru­ğunu zikretmiştir, Bu konu ile ilgili delillerin en açık olanı budur. Kendisine te'vil adı vererek tahriften başka bir yolu kabul etmeyenlere gelince; bunlar şunu bil­meli, ki öldükten sonra diriliş, cennet, cehennem ve hesap ile ilgili nass'ların te'vi-li, te'vil erbabına bu âyet-i kerîme'yi te'vil etmekten daha kolay gelir. Çünkü bu gi­bi nass'ları te'vil etmeye kalkışan ve onları gerçek yerlerinden ve manalarından tahrif ederek uzaklaştıran, manalarını iptal edici bir kimse; istediği taktirde elbet-teki bu nass'ları te'vil edenlerin bulduğu kadar bunlara da yol bulabilir.

 Fasit Te'villerin Zararları

işte dünyayı da, dini de fesada boğan böyle bir te'vildir. Yahudiler ve hristi-yanlar'da Tevrat ve incil'in nass'larını böylece tahrif ettiler. Yüce Allah da onların yaptıklarının bir benzerini yapmaktan bizleri sakındırmıştır. Ancak batılın peşin­den koşanlar onların yolunu izlemekten başka bir şey kabul etmek istemediler.

Fasit te'vilin dine ve dindarlara zararı ne kadar da büyüktür! Osman -Kadı-ya/iahu anh- böyle bir fasit te'vilden başka bir gerekçe gösterilerek mi şehit edildi? Cemel ve Şiftin günlerinde cereyan eden olaylar, Hüseyin -Radıyaiiabu anh-ın şehit edilmesi ve Harre günü meydana gelen olaylar da böyle değil midir? Harici'le-rin ayaklanmaları, Mutezile'nin kenara çekilmesi, Rafızi'lerin redleri ve ümmetin yetmişüç fırkaya ayrılması fasit te'vilden başkasıyla mı olmuştur?

Ayet-i kerîme'de görmenin yeri olan (gözlerin bulunduğu yer olan) veçhe (yüze) izafe edilmesi, gözle görmek için açık bir ifade olarak kullanılan bu fiilin "ila: e, a" edatı ile geçişinin yapılması, ifadede hakikatinin hilafına ve bu fiilin ger­çek manasından başka bir manaya kullanıldığına delalet teşkil edecek bir kari-ne'nin bulunmaması, Yüce Allah'ın bu ifade ile yüzde bulunan göz ile aziz ve celil olan Rabbe bakılacağını kastetmiş olduğu hususunda açık delil teşkil etmektedir.

 Nazar (Bakma)nın, Kullanımına Göre Değişik Anlamlara Gel­mesi

"Nazar" kelimesinin sıla'ları ile (onunla birlikte kullanılan lafızlarla) ve ken­disi ile teaddi etmesi (geçiş yapmasıjne göre çeşitli kullanımları vardır. Eğer bu ful bizzat geçişli olarak kullanılırsa o takdirde durmak ve beklemek (tevakkuf ve

intizar) anlamlarına gelir. Yüce Allah'ın: : Bizi bek­leyin de nurunuzdan aydınlanalım" (ei-Hadid, 57/13) buyruğunda olduğu gibi.

Eğer "fi" edatı ile geçiş yapacak olursa o takdirde tefekkür ve ibret almak

fi ^      ' J '   î                       f    **                     t f     *  a   -*  *

anlamlarına gelir Yüce Allah'ın: Onlar göklerin ve yerin hükümdarlığına... bakmazlar mı?" (ei-A'raf, 7/185) buyruğu gibi.

Eğer "ilâ: e, a" edatı ile geçiş yaparsa o takdirde gözlerle görmek anlamı-

, , «.    , ,   -        ,            II

na gelir. Yüce Allah'ın:' O halde meyvesine, meyve verdiği zaman bir bakıverin.' (ei-En'âm. 6/99) O halde eğer görmenin rnahalli'nin bulunduğu yüze izafe edilirse anlamı ne olabilir ki?

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Orada onlara diledikleri herşey var. Ya­nımızda fazlası da var." (Kat, 50/35) Tabert dedi ki: Ali b. Ebi Talib ve Enes b. Malik -Radiyallahu anh-; burda kasıt aziz ve celil olan Allah'ın vechine bakmaktır, demiş­lerdir.

Yine Yüce Allah bir başka yerde: "ihsanda bulunanlara da ei-hüsna ve daha da fazlası vardır" (Yunus, 10/26) diye buyurmaktadır. Buradaki "el-husnâ"dan kasıt cennettir. Ziyade (daha fazlasıjndan kasıt ise, Yüce Allah'ın kerim vechine bakmaktır.

Rasûlullah -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- ve ondan sonra sahabe-i kiram bunu böy­lece açıklamışlardır. Nitekim Müslim, Sahihinde yer alan rivayete göre Suhayb şöyle demiştir: Rasûlullah -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- Yüce Allah'ın: "İhsanda bulunan­lara el-hüsnâ ı/e daha da fazlası vardır" buyruğunu okudu ve şöyle dedi: "Cennet ehli cennete, cehennemlikler de cehenneme gireceklerinde bir rnünadi şöyle ses­lenecektir: Ey cennetlikler, şüphesiz ki sizin Allah'ın nezdinde verilmiş bir sözünüz vardır. O size vermiş olduğu sözünü yerine getirmek ister. Cennetlikler: O da ne­dir? derler. Bizim terazilerimizi ağır bastırmadı mı? Yüzlerimizi ağartmadı mı ve bizi cennete sokmadı mı? Cehennem ateşinden kurtarmadı mı? Bunun üzerine Yüce Allah hıcab'ı kaldırır ve O'na bakarlar. Kendi zatına bakmalarından daha çok seve­cekleri bir şeyi onlara vermiş olmayacaktır.1

 Müslim l8î;Tirmizî2555, 3104, ibn Mâce 187;Müsned. IV, 332, 333.

 işte ziyade de budur."

Bunu Müslim'den başkası da çeşitli senedlerle ve farklı lafızlarla rivayet etmişlerdir ki bunların hepsinin ihtiva ettiği mana şudur: Ziyade'den, fazlalık'tan kasıt aziz ve celil olan Allah'ın yüzüne bakmaktır.

Sahabe -radıyallahu anhuma- da bunu böylece açıklamışlardır, ibn Cerir, ara­larında Ebu Bekir es-Sıddiyk, Huzeyfe. Ebu Musa el-Eş'ar! ve ibn Abbas -radıyai-lahu anhuma-ın da bulunduğu bir topluluğun bunu böylece açıkladıklarını rivayet etmektedir.

Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Hayır, muhakkak ki on­lar o günde Rab'lerinden elbette perdelenmiş olacaklardır." (el-Mutaffifin, 83/15) Şafiî ve onun dışında bir takım imamlar bu âyet-i kerîme'yi cennetliklerin ru'yetine delil göstermişlerdir. Bunu Taberî ve başkaları el-Müzenî'den o da eş-Şafiî'den naklet­mektedir. Hakim dedi ki: Bize ei-Asam anlattı, bize er-Rabî' b. Süleyman anlattı, dedi ki: Ben Muhammed b. idris eş-Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun-nin huzurunda bulundum. Ona es-Said denilen bölgeden bir kağıt gelmişti. Orada şu ifadeler yer alıyordu: Aziz ve celil olan Allah'ın: "Hayır, muhakkak ki onlar o günde Rab'le­hnden e/bette perdelenmiş olacaklardır." (ei-Mutaffıfîn, 83/tS) buyruğu hakkında ne dersin? Şafiî dedi ki: Bunlar gazaba uğrayarak perdelenmiş olacaklarına göre bu buyrukta O'nun gerçek dostlarının Allah'ın rızasına nail olacakları halde O'nu gö­receklerine delil teşkil etmektedir.

1

 Ru'yetullah'ı Reddeden Mutezile'nin Kanaatlerinin Çürütülmesi

Mutezile'nin Yüce Allah'ın: "(Allah) buyurdu ki: Beni asla göremezsin." (ei-A'raf, 7/143) buyruğu ile. "Gözler ona erişemez." (ei-En'âm, 6/103) buyruğunu delil göstermelerine gelince, aslında bu iki âyet-i kerîme de onların aleyhlerine delil teşkil etmektedir.

Delil diye ileri sürdükleri ilk âyet-i kerîme'den çeşitli açılardan ru'yeti is-batlayan bir takım istidlallerde bulunmak mümkündür. Şöyle ki:

1- Kendi döneminde insanlar arasında Rabbıni en iyi tanıyan, Allah'ın ke­limi ve şerefli Rasûlünün mümkün olmayan ve kendisi için caiz de olmayan bir dilekte bulunması düşünülemez. Aksine bu onlara göre de imkansız işlerin en büyüklerinden birisidir.

2- Yüce Allah onun böyle bir istekte bulunmasını reddetmemektedir. Nuh -Aieyhısseiam- ise Rabbinden oğlunu kurtarmasını dileyince, onun böyle bir dilek­te bulunmasını reddederek: "Ben cahillerden olmayasın diye sana öğüt veriyo­rum. "(Hud. 11/46)diye cevap vermiştir.

3- Yüce Allah: "Beniasla göremezsin"diye buyurmuş ama: "Ben görülmem, benim görülmem imkansızdır yahut ben görülen bir varlık değilim" diye buyurma-mıştır. Her iki cevap arasındaki fark ise açıkça ortadadır. Nitekim bir kimsenin elbi­sesi altında bir taş varsa bir başkası onun yiyecek bir şey olduğunu sansa ve: Onu bana ver de yiyeyim dese, buna verilecek doğru cevap: Bu yenilecek bir şey değildir, şeklindedir. Eğer bu şey yenecek bir şeyse o takdirde. Sen onu asla yiye­mezsin demek o zaman doğru olur. İşte bu da şanı Yüce Allah'ın görülen bir varlık olduğunu göstermektedir. Ancak Musa -Aleyhisseiam-\ﷺ‬\ bu dünya yurdunda Yüce Allah'ı görmeye gücü tahammül edemezdi. Çünkü dünya hayatında insanlar Yüce Allah'ı görebilecek güce sahip değildir Bunu da şöylece açıklayabiliriz:

4- Yüce Allah: "Beni asla göremezsin fakat şu dağa bak. Eğer o yerinde durabilirse, sen de Beni görebileceksin." (ei-A'raf, 7/143) buyruğuyla Allah, kuvvet ve salabetine rağmen dağın dahi bu dünyada Allah'ın ona tecellisi (görünmesi) karşısında sebat gösteremeyeceğini bildirmiş olmaktadır. Peki zayıflık hali içeri­sinde yaratılmış olan insan buna nasıl tahammül edebilir?

5- Şanı Yüce Allah dağı karar kılabilecek, yerinde durabilecek hale getir­meye kadirdir ve bu mümkündür. Yüce Allah, kendisinin görülmesini buna bağ­lamıştır. Eğer bu imkansız bir şey olsaydı, bu: Eğer dağ yerinde durursa, ben de yemek yiyeceğim, içeceğim ve uyuyacağım demeye benzerdi. Çünkü onla­ra (ru'yeti inkâr edenlere) göre bunların hepsi aynı şeylerdir.

6- Yüce Allah'ın: "Rabbi o dağa tecelli edince onu paramparça etti" (ei-

Araf, 7/143) buyruğunda belirtildiği üzere; mükafatı da, cezası da söz konusu ol­mayan bir cansız varlık olan dağa tecellisi caiz olduğuna göre, rasûllerine ve gerçek dostlarına lütuf ve ihsan yurdu olan cennette tecelli etmesi nasıl imkan­sız görülebilir? Ama şanı Yüce Allah, Musa -Aieytusseiam-a dağ bu dünya yurdun­da Allah'ın ru'yeti karşısında sebat edemeyeceğine göre; insanların daha zayıf olduğunu öğretmiş olmaktadır.

7- Yüce Allah Musa ile konuşmuş, ona seslenmiş, onunla münacatta bu­lunmuştur. Konuşma ve konuşturması caiz görülen muhatabına vasıtasız olarak kelamını işittirmesi mümkün olan bir varlığın görülmesinin de mümkün olması öncelikle söz konusudur, işte bundan dolayı Allah'ın kelamı inkar olunmadıkça ru'yetinin de inkar edilmesine imkan yoktur, işte bunlar her iki inkarı bir arada iş­lemişlerdir.

Onların görülmemeyi ifade eden buyruğun "len: asla" ile ebediyet anlamı ifade ettiği ve bunun âhirette de Allah'ın ru'yetinin nefyedildiğine delâlet ettiği id­dialarına gelince, böyle bir iddia tutarsızdır. Çünkü eğer bu gorülmeyiş, ebedilik ifade eden bir kayıt ile zikredilmiş olsa bile bu, nefyin âhirette de devam edeceği­ne delalet etmez. Hele bu mutlak olarak kullanılırsa, nasıl böyle bir anlam çıkartı-labilir ki? Mesela Yüce Allah: "Fakat... hiçbir zaman onu temenni etmezler." (ei-Ba-kara, 2/95,) buyruğu ile birlikte: "Ey malik, Rabbin hakkımızda (ölümle) hüküm versin diye seslenecekler." (ez-Zuhrut, 43/77) buyruğu ile birlikte düşünelim. Eğer burada bu edat mutlak olarak ebedilik ifade etmek anlamında olsaydı, ondan sonra ge­len fiilin tahdit edilmesi de mümkün olmazdı, Oysa burada böyle bir sınırlandırma söz konusudur. Mesela Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Arlık ya babam izin ve­rinceye kadar... katiyyen bu yerden ayrılmam." (Yusuf, 12/80) Böylelikle "(1): Asla" edatının ebedi nefy anlamını ifade etmediği ortaya çıkmaktadır.

eş-Şeyh Cemalu'd-Din b. Malik -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de şöyle demiştir: "Her kirn "len" ile nefyin müebbet olduğu görüşüne sahip olursa, Onun o görüşünü reddet ve diğer görüşü destekle."

ikinci âyete gelince (ki o: "Gözler ona erişemez" (ei-En'âm, 6/103) âyetidir): Bu âyet-i kerîme de gayet güzel ve incelikli bir surette Allah'ın görüleceğine de­lildir. Şöyle ki: Yüce Allah bu âyet-i kerîme'yi zatını övmek siyakında zikretmiştir. Bilindiği gibi övmek ancak subutî sıfatlarla söz konusu olur. Katıksız yokluk ise bir kemal değildir, onunla kimse övülmez. Yüce Rabbimiz sıfatın nefyi ile, ancak bu nefy varlıkla ilgili bir hususu ihtiva ederse övülebilir.

Mesela, O'nun uyuklamasının ve uyumasının nefyedilmesi suretle övül­mesi buna örnektir. Bu Yüce Allah'ın kayyûmiyetinin kemalini de ihtiva eder. Ha­yatın kemalini ihtiva eden ölümü nefyetmek, kudret kemalini ihtiva eden yorgun­luk ve bitkinliği nefyetmek, ububiyetinin. ruluhiyet ve kahrının kemalini ihtiva eden ortağının, zevcesinin, oğlunun ve yardımcısının olduğunu nefyetmek, O'­nun samed oluşunu belirtip muhtaç olmayışının kemalini ihtiva eden yemenin ve içmenin nefyedilmesi, vahdaniyetinin, mahlukatına muhtaç olmayışının ke­malini ihtiva eden, izin vermedikçe şefaatin gerçekleşmeyeceğinin belirtilmesi, adalet, ilim ve muhtaç olmayışının kemalini ihtiva eden zulmün nefyediimesi, il­im ve kuşatıcılığının kemalini ihtiva eden unutmanın, herhangi bir şeyin ilmi dı­şında kalışının nefyedilmesi, zat ve sıfatlarının kemalini ihtiva eden O'na benzer varlığın bulunduğunun nefyedilmesi hep bunlara örnektir.

işte bundan dolayı subutî bir hususiyet ihtiva etmeyen katıksız bir yokluk ile övülmek söz konusu değildir. Çünkü yok olan her bir varlık, bu yok kabul edi­len hususta yoklukla nitelenen ile ortaktır. Kamil olan bir zat ise kendisi ile olma­yan bir varlık arasında ortak bulunan bir özellikle vasfedilemez. O halde buyru­ğun anlamı şöyledir: O görülür ama idrak edilmez ve kuşatılamaz.

Buna göre Yüce Allah'ın: "Gözler O'na erişemez." (ei-En'âm, 6/103} buyruğu O'nun azametinin kemaline, herşeyden büyük olduğuna delil teşkil etmektedir. Azametinin kemali dolayısı ile kuşatılacak bir surette O'nun idrak edilmesi söz konusu değildir. Çünkü "idrâk" bir şeyi kuşatmak, ihata etmek demektir ve bu nj'yeîten (görmekten) daha ileri bir şeydir.

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: İki topluluk birbirini görünce Musa'nın arkadaşları: İşte şimdi idrak edildik (kıstırıldık)' dediler. (Musa): Asla, dedi." (eş-şuara. 26/62} Burada Musa -Aieyhisseiam- görüldüklerini reddetmedi. Onun reddettiği idrak edilmek (yetişilmek) idi. Buna göre ru'yet ve idrak'in her-birisi diğeriyle de bulunabilir, onsuz da olabilir. Şanı Yüce Allah görülür fakat id­rak edileme?. Nitekim bilinmekle birlikte bilgiyle kuşatılamaz.

işte âyet-i kerîme'den ashab-ı kirarn'ın ve imamların anladıkları budur. Ni­tekim ilgili âyetin tefsirinde onların görüşleri böylece zikredilmiştir. Hatta şu gör­düğünüz güneşi bile gerçek mahiyetiyle görenin idrak etmesi mümkün değildir.

 Ru'yetullah İle İlgili Hadisler Tevatür Derecesine Ulaşmıştır

Peygamber -Saitatiahu aleyhi vesetiem-öen gelen ve ru'yetullah'a delâlet eden hadisi şerifler ile ashabının bu husustaki sözleri mütevatirdir. Bu hadisleri sahih, müsned ve sünen te'lif eden hadis alimleri eserlerinde rivayet etmişlerdir.

Bu hadislerden birisi şudur: Ebu Hureyre -radıyallahu anh- dedi ki: "Bazıları: Ey Allah'ın Rasûlü! Kıyamet gününde Rabbimizi görecek miyiz? diye sordular. Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem- şöyle buyurdu: Ondördünde ay'ı görmekte herhangi bir zorluk, bir sıkıntı çeker misiniz? Hayır, ey Allah'ın Rasûlü dediler. Bu sefer: Önünde herhangi bir bulut yokken güneşi görmekte bir sıkıntı çeker misiniz? Onlar yine: Hayır, dediler. Peygamber -saitattahu aleyhi vesei/em- şöyle bu­yurdu: işte siz O'nu böylece göreceksiniz.'1

 Buharî 7437; Muslini 182, Ebû Dâvîd 4730; Tiımizî 6560

 Hadisi uzun uzadıya Buharî ve Müslim rivayet etmişlerdir.

Yine Ebû Said el-Hudrî yoluyla gelen ve Buharî İle Müslim'de yer alan ha­dis te buna benzemektedir.2Buharî 7439; Müslim 183

Cerir b. Abdullah el-Becelî'nin rivayet ettiği hadise gelince o şöyle de­mektedir: Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- ile birlikte oturuyorduk. O ondör-dündeki ay'a baktı ve şöyle buyurdu: "Şüphesiz ki sizler bunu gördüğünüz ve onu görürken herhangi bir şekilde birbirinizi sıkıştırmaya ihtiyaç görmediğiniz gibi, Rabbinizi de ayan beyan göreceksinizdir.'3

Buhâtî554, 573, 4851,7434,7435, 7436; Müslim 633

 Hadisi-Buharî ve Müslim, Sa­hihlerinde rivayet etmişlerdir.

Daha önceden geçen Suhayb'ın hadisini de Müslim ve başkaları rivayet etmişlerdir.

Ebu Musa -Radıyaiiahu an/j-nın rivayet ettiği hadise gelince: Peygamber -Sai-laiiahu aleyhi veseilem- buyurdu ki: "Gümüşten iki cennet vardır. Bunların kapları da içindekileri de gümüştendir. Altından da iki cennet vardır. Bunların da kaplan ve içindekileri altındandır. Adn cennetinde bulunanların şanı yüce ve mübarek Rab'lerini görmeleri arasındaki tek engel, yüzü üzerindeki Kibriya Rida'sıdır." Bu hadisi Buharî ve Müslim rivayet etmişlerdir.4Buharî 4878. 4880. 7444; Müslim 180

Ru'yet ile ilgili hadisleri yaklaşık otuz şahabı rivayet etmiş bulunmaktadır.

Kim bu hadisleri gereği gibi bilecek olursa kesinlikte bunları söyleyenin Allah Rasûlü olduğuna inanır. Eğer ben bu eserde kısa anlatım yolunu seçme-.miş olsaydım, konu ile ilgili bütün hadisleri kaydederdim.

Bu hadisleri bilmek isteyenlerin Nebevî hadisleri dinlemeye gayret göster­meleri gerekir. Çünkü bu hadislerde Yüce Allah'ın görüleceği tesbit edilmekle birlikte, dilediği takdirde, dilediği kimselerle de konuşacağı, Kıyamet gününde

aralarında hükmetmek üzere yaratıkların bulunduğu yere geleceği, O'nun bütün mahlukatın fevkinde olacağı, kullarına tecelli edeceği, O'nun güleceği ve buna benzer Cehmiye tarafından dinlenilmeleri adeta yıldırım çarpmışa döndürecek türden daha başka sıfatlar da yer almaktadır.

Usulu'd-Din (İtikad Meseleleri) Ancak Allah'ın Kitabı ve Rasû-lünün Sünnetinden Öğrenilebilir:

Allah'ın Kitabı ve Rasûlünün sünneti olmadan islam dininin esasları nasıl öğrenilebilir? Yüce Allah'ın Kitabı, Allah Rasûlünün ve dilleriyle Kur'ân'ın nazil ol­duğu ashabının tefsir ettiği şekilden başka türlü tefsiri nasıl söz konusu olabilir?

Yüce Allah'ın görülmesinin, güneşin ve ay'ın görülmesine benzetilmesi Allah'ın benzetilmesi değildir. Bu görmenin görmeye benzetilmeğidir. Yoksa gö­rülenin, görülene benzetilmesi değildir.

Dinin esaslarını Kitaptan ve sünnetten değil de şunun bunun sözlerinden öğrenmiş bir kimse dinin esasları hakkında nasıl konuşabilir? Eğer böyle bir kimse bunları Allah'ın Kitabından aldığını iddia etmekle birlikte; Allah'ın Kitabına dair açıklamaları Rasûlü'nün hadislerinden almayan, onlara bakmayan, ashab-ı kiram'ın ve onlara güzel bir şekilde tabi olanların, hadis tenkitçilerinin seçip gü­vendikleri güvenilir nakılcılerden bizlere ulaştırılmış sözlerine bakmadan Allah'ın Kitabını tefsire kalkıştıklarını söyleyenler şunu bilmelidirler ki; onlar bize yalnızca Kur'ân-ı Kerîm'in nazmını nakletmekle kalmadılar, onun hem nazmını hem de manasını bizlere naklettiler. Onlar, Kur'ân'ı çocukların öğrendiği gibi öğrenmi­yorlardı. Onlar Kur'ân'ı ihtiva ettiği manalarıyla birlikte öğreniyorlardı. Onların yolunu izlemeyen bir kimse ancak kendi görüşüne dayanarak söz söyler. Kendi görüşüne dayanarak ve Allah'ın dini olduğu zannı ile söz söyleyip bunları Kitap ve sünnetten öğrenmeyen kimseler hiç şüphesiz isabet etseler dahi günahkâr­dırlar. Kitap ve sünnetten alarak söz söyleyen bir kimse hata etse bile ecir kaza­nır. Ancak isabet ettiği takdirde onun alacağı ecir kat kat fazladır.

Tahâvî'nın -Allah ona rahmet eis'm-: 'Ru'yet cennetlikler için haktır' sözlerine gelince, özellikle cennet ehlini söz konusu etmesinden, başkalarının onu gör­meyeceği anlaşılmaktadır. Cennet ehlinin cennetle, Rab'lerini göreceklerinde hiçbir şüphe yoktur. Aynı şekilde cennete girmeden önce Mahşer'de de onu göreceklerdir. Nitekim bu, Buharî ve Müslim'in Sahihlerinde Rasûlullah -sav-den gelen rivayetlerde de sabit olmuştur. Ayrıca Yüce Allah'ın: 'Ona kavuşacakları gün onlara sağlık dileği selam'dır.' (ei-Ahzab>, 33/44} buyruğu da buna delil teşkil etmektedir.

Mahşerdekilerin Yüce Allah'ı görmesi hususunda üç farklı görüş vardır:

1- Onu ancak rnü'minler görecektir.

2- Orada duranların hepsi, mü'minleriyle kâfirleriyle O'nu görecekler. Sonra kâfirler ile arasına hicap girecek ve bundan sonra kâfirler onu bir daha görmeyeceklerdir.

3- Mü'minlerle birlikte -diğer kâfirler müstesna olmak üzere- münafıklar da Allah'ı görecektir. Mahşerde duranlar ile konuşması hususundaki görüş ayrı­lıkları da böyledir.

 Yüce Allah'ın Dünyada Gözle Görülemeyeceği Hususunda İttifak Vardır

Ümmet, Yüce Allah'ın dünyada, gözleriyle hiçbir kimse tarafından görül­meyeceğini ittifakla kabul etmişler ve bu konuda sadece Peygamberimiz -Saiiai-lahu aleyhi vese/tem-in onu görmesi hususunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir.

Onlardan kimisi Allah Rasûlünün Yüce Allah'ı gözüyle gördüğünü kabul etmez, kimisi de gördüğünü kabul etmektedir. Kadı lyad "eş-Şifa" adlı eserinde Ashab-ı Kiram'ın ve onlardan sonra gelenlerin Peygamber -Sailaiiahu aleyhi veseiiem-ın Rabbini görüşü ile ilgili görüş ayrılıklarını nakletmiş bulunmaktadır: Âi-şe -Raötyatiahu anha-\ﷺ‬\ Allah Rasûlünün baş gözüyle Rabbini gördüğünü kabul et­mediği ve bunu kendisine: (vluhammed Rabbini gördü mü? diye soran, Mes-Irûk'un sorusuna olumsuz cevap vererek dile getirdiğini görüyoruz. O şöyle de­miştir: Bu söylediklerinden tüylerim diken diken oldu. Sonra da sözlerine şöyle devam etti. Kim sana Muhammed Rabbini görmüştür diye anlatırsa, şunu bil ki yalan söylemiş olur.1Buhar! 4855, 7380; Müslim 177.

Daha sonra Kadı lyad şunları söylemektedir: Kimisi Aişe -Radıyaliahu anh-\n görüşünü kabul etmiştir. İbn Mes'ud'dan nakledilen meşhur görüşüde budur. Ebu Hureyre'den bu hususta farklı rivayetler gelmiştir.

Bunu kabul etmeyip, Yüce Allah'ın dünyada görülmesinin imkansız olduğu­nu hadis, fıkıh ve kelam alimlerinden bir topluluk da ifade etmişlerdir.

İbn Abbas -Radıyaliahu an/ı-dan da şöyle dediği nakledilmiştir: O, Rabbini gözleriyle görmüştür2 Buhârî4716

Ata da yine İbn Abbas'tan şöyle dediğini rivayet eder: O, Rabbini kalbiyle görmüştür.3Müslim 176

Daha sonra (Kadı lyad) çeşitli görüşler ve faydalı bilgiler zikretmekte ve şunları söylemektedir: Peygamber -saiiaiiafıu aieytıi veseHem-in Allah'ı gözüyle gör­düğünün kati olduğunu ileri sürmek ve gözleriyle O'nu gördüğünü kabul etme­ye gelince, bu konuda kat'î bir delil ve nass bulunmamaktadır. Bu hususta da­yanak en-Necm süresindeki âyet-i kerîme'dir. O âyet-i kerîme ile ilgili görüş ayrı­lıkları ise nakledilegelmiştir, görüldüğü anlamına gelme ihtimali de mümkündür.

Kadı lyad'ın -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- bu söylediği hakkın kendisi­dir. Allah'ın dünyada görülmesi mümkündür, çünkü mümkün olmasaydı Musa -Aieyhissetam- böyle bir talepte bulunmazdı. Ama Peygamber -Saiiaiiaftu aleyhi veseiiemJn Rabbini baş gözüyle gördüğüne dair bir nass varid olmuş değildir, Aksine Rabbini görmediğine dair deliller varid olmuştur. Bu da Müslim'in Sa-hih'inde kaydettiği şu rivayettir:

Ebu Zerr -Raöıyatiat-ltJ anfi-dan dedi ki: Rasûluilah -Sailaiiahu aleyhi vesellem-e: Rabbini gördün mü? diye sordum. O: "Bir nur'dur. O'nu nasıl görebilirdim."1

Müslim 178de­miştir. Bir başka rivayette de: "Bir nur gördüm' dediği kaydedilmektedir.

Yine Müslim'in Ebu Musa el-Eş'arî -flacf/yaferıu anadan rivayetine göre o şöyle buyurmuştur: Rasûluilah -Saliaiiahu aleyhi veseilem- bize ayağa dikilerek irad ettiği hut­besinde beş hususu dile getirip şöyle buyurdu: "Şüphesiz Allah uyumaz, O'nun uyuması da gerekmez. O adalet terazisini kaldırır ve indirir. Gecenin ameli O'na gündüzün amelinden önce yükseltilir. Gündüzün ameli de gecenin amelinden ön­ce. O'nun hicabı nur -bir rivayette de: nar-dir. Eğer onu açacak olursa, O'nun yü­zünün parıltıları mahlukatından basar'ının ulaştığı herbir şeyi mutlaka yakardı."2

 Müslim 179

Buna göre Ebu Zerr -Raaıyatiahu anh-ın rivayetinde yer alan- "Ben bir nur gör­düm" sözünün anlamı -Allah'u a'lem- onun bu hicabı gördüğü demek olur. "O bir nur'dur. O'nu nasıl görebilirim?" sözleri ise şu demektir: Hıcab'ın kendisi olan o nur O'nun görülmesine engeldir. Ben, O'nu nasıl görebilirdim? Yani nur benimle O'nun arasında, O'nu görmemi engelleyecek bir hicab iken nasıl onu görebilirdim? İşte bu hadis Yüce Allah'ın dünyada Peygamber -Sailaiiahu aleyhi veseilem- tarafından baş gözüyle görülmediğini açıkça ifade etmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

 Sahih ve Fasit Te'vil

Merhum Tahâvî'nin: "ihata edilmesi ve keyfiyet söz konusu olmaksızın' sözlerine gelince, O'nun bu şartlarda görülmesi azametinin ve yüceliğinin kema­linden dolayıdır. Çünkü gözler O'nu idrâk edemez, O'nu kuşatamaz. Nitekim varlığı bilinmekle birlikte bilgiyle onun kuşaklamayacağı gibi. Yüce Allah: "Gözler O'na erişemez." (e/-En'âm. 6/103) diye buyurduğu gibi: "Bilgileriyle Onu kuşatamaz-lar." (Tâhâ, 20/1 0) diye buyurmaktadır.

"Bunun açıklaması da O'nun murad edip bildiği şekilde olur' ...biz bu hu­susta ne görüşlerimize dayanarak te'vilde bulunarak ne de (levalarımızla veh­mederek girişmeyiz." sözleriyle Mutezile'nin ru'yet ile ilgili Kitap ve sünnetin nass'iarında yaptığını yapmayız, demek istemiştir. Çünkü bu hem Yüce Allah'ın hern de O'nun Rasûlünün kelamını yerinden oynatarak tahrif etmektir.

Sahih olan tevil sünnetin getirdiklerine uygun olan tevildir. Bozuk (fasit) te'vil de ona muhalif olandır, ifadelerin akışının delil teşkil etmediği ve beraberinde onu gerektiren bir karinenin de bulunmadığı bir manaya çekilerek yapılan her bir te'vili hiç şüphesiz beyan edici ve hidayete iletenin, kelâmı ile kastetmediği bir te'vildir.

Çünkü onu kastetmiş olsaydı, hiç şüphesiz zahirine muhalif olan manaya delil teşkil eden karineler, söylenen sözün etrafını kuşatmış olurdu ki; böylelikle o sözü dinleyen yanılmaya düşmesin, işi karıştırmasın. Çünkü Yüce Allah, ke-lam'ını apaçık bir beyan ve bir hidayet olarak indirmiştir. Eğer söylediği sözüyle zahirinin hilafını murad etmiş ise ve herkesin hatırına gelen ilk manadan başka­sına delil teşkil edecek karineler bulunmayacak olursa, o takdirde bu söz beyan da olmaz, hidayet te olmaz. Çünkü te'vil söz söyleyenin muradını haber ver­mekten ibarettir. Yeni bir söz söylemek değildir.

işte bu konuda insanların bir çoğu hataya düşmektedirler. Şüphesiz ki maksat söz söyleyenin sözü ile ne kastettiğini kavramaktır. Şayet; lafzın manası şu, şudur denilecek olursa bu ifadelerle söz söyleyenin kastettiğini haber ver­miş oluruz Eğer verilen haber söz söyleyenin maksadına mutabık olmazsa o takdirde bu, söz söyleyen kimse hakkında bir yalan olur.

Bir yolu da şudur: Söz söyleyen kimse sözlükte açık manası bulunan bir lafzı kullanır, bununla birlikte bu manayı kastetmediğini ortaya koyacak şekilde o sözleriyle birlikte herhangi bir karine ile bir beyanda bulunmaz. (Yani sözün açık anlaşılan mana için kullanıldığı ortada olur.) Ya sözleri ile birlikte onun, o sözlerin hakikat manasını ve sözlükteki anlamlarını kastettiğini ve böylece kul­landığını ortaya koyacak deliller de bulunursa (o zaman ne söylenebilir)!

Yüce Allah'ın: 'Allah Musa ile de konuştu." (en-Nısâ, 4/164} buyruğu ile Hz Peygamber'in: "Sizler öğle vaktinde, sizinle güneş arasında bulut olmadığı hal­de güneşi gördüğünüz gibi Rabbinizi de ayan beyan göreceksinizdir."1Buharî 4581; Müslim 183 - yakın ifadelerle-sözleri buna benzer.

işte bu gibi buyrukları işiten bir kimse bu sözleri söyleyenin maksadını kati olarak anlar.

O ayrıca te'kid edici karinelerle birlikte bu lafzın kullanıldığı hakikat ma­nası ile kullanıldığına delil teşkil edecek şekilde maksadını haber verecek olur­sa, onun verdiği bu haber doğru demektir. Eğer sözü delalet etmediği bir ma­naya ve o manaya delalet ettiğini ortaya koyacak bir karine de bulunmadığı hal­de yorumlayacak olursa, böyle bir kimsenin o sözü söyleyenin maksadının bu olduğuna dair vereceği haber; söz söyleyene bir yalandır ve bu mücerred gö­rüşe dayalı bir tevildir, heva'ya dayanan bir vehimdir.

işin hakikati şudur: Bir kimsenin; biz bunu böyle yorumlarız yahut bunu böylece te'vil ederiz demesi, aslında lafzın delalet ettiği ve sözlükteki manasın­dan başka bir manaya yorumlanması demektir. Çünkü bu kimse ile tartışan kişi, bu sözleri delil olarak getirince kendisi de bu buyruğun varid olduğunu reddetme imkanına sahip olamadığından, bu sefer o sözün manasını kabul etmeme yoluna gider ve: Ben bunu zahirinin hilafına göre yorumlar ve öylece kabul ederim, der.

Eğer: Yorumlamanın sizin sözünü etmediğiniz bir başka manası vardır. O da şudur; Lafızın hakikati ve zahirinin kastedilmiş olması imkansız olduğundan ve bu lafzın geçersizliğine hüküm vermek de mümkün olmadığından, biz de o lafzın varid oluşunu, zahirinin de kastedilmemiş olmasını, onun mecazı manası­nın kastedilmiş olduğuna delil kabul ettiğimizden, baştan bu manaya geldiğini söylemeyerek, delaleten onu bu manaya yorumladık; denilirse;

Buna şöyle cevap veririz: işte bu mana, söz söyleyen kimsenin o manayı kastettiğini haber vermektir. Böyle bir haber ya doğrudur, ya da yalandır. Hem ha­kikat ve zahir anlamının hilafını kastedecek, hem de o sözü işitene kastettiği mana­yı açıklamayacak şekilde söz söylemek ise imkansızdır. Aksine; söz söyleyen, mut­laka gerçek maksadını pekiştirecek şekilde karineleri de sözüyle birlikte açıklar.

Sahih Nakil İle Aklın Kabul Ettiği Apaçık Gerçekler Arasında Çelişki Yoktur

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-nm: "Çünkü Allah'a ve Rasûlüne teslimiyet gösterip kendisi için müteşabih olanın bilgisini onu bilene havale eden kimseler dışında kimse dininde esenliğe kavuşamaz." ifadelerinden kasıt, Kitap ve sün­netin nass'larına teslim olmak ve şüphe, tereddüt ve fasit te'viller ile yahut ta: "Akıl, naklin delalet ettiğinin aksine tanıklık etmektedir, yahut akıl naklin esasıdır. Onunla çelişir ise biz akla öncelik tanırız" diyerek nass'lara itiraz etmeyenler an­cak dinlerinde esenliğe kavuşabilirler.

Esasen akıl ile nakil arasında çatışma asla olmaz, fakat böyle bir yanlış kanaat uyanacak olursa eğer nakil sahih ise ma'kul (aklî) olduğu iddia edilen o şey, o takdirde meçhul (doğruluğu bilinmeyen) bir şey demektir. Böyle bir iddi­ada bulunan kimse eğer gerçek anlamıyla düşünecek olursa, bunu açıkça anlar.

Şayet nakil sahih değilse, o takdirde aklen kabul edilen gerçeklere karşı koymaya elverişli değil demektir. Çünkü hiçbir zaman aklın apaçık kabul ettiği gerçekler ile sahih bir naklin birbirleriyle çelişmeleri düşünülemez

Diğer taraftan çatışma halinde akla öncelik tanıyan kimselerin iddialarına

karşılık olarak şöyle denilebilir: Akıl ile nakil çatışacak olursa bu durumda naklin öncelenmesi gerekir. Çünkü iki şeyin medlulünü bir arada bulundurmak, çelişik iki şeyi bir arada kabul etmek demektir. Onların ortadan kaldırılması ise çelişik iki şeyi ortadan kaldırmak olur.

Akla öncelik tanımak imkansızdır, çünkü akıl sem'in doğruluğuna delil teşkil etmekte ve ayrıca rasûlün haber verdiğinin kabul edilmesinin vacip oldu­ğunu ortaya koymaktadır.

Eğer bizler nakli iptal edecek olursak, bu takdirde aklın delalet ettiğini ip­tal etmiş oluruz. Aklın delaletini iptal edecek olursak, o takdirde aklın nakle mu­arız olmaya elverişli olmadığı da ortaya çıkar. Çünkü delil olamayan bir şey, her­hangi bir şeyle çatışabilmeye elverişli de değildir. O halde akla öncelik tanımak, bu gibi hallerde aklın öncelenmemesini gerektirir. Buna göre aklın öncelenmesi de caiz değildir, bu da çok açık ve belirgin bir gerçektir. Çünkü sem'î delillerin doğruluğuna ve sıhhatine delil teşkil eden sem'in verdiği haberin haber verene mutabık olduğunu ortaya koyan yine aklın kendisidir.

Eğer delaletin batıl olması -nakil batıl olduğu için- mümkün ise bu durum­da aklın da sağlıklı bir deli! olmaması gerekir. Akıl, sağlıklı bir delil olmazsa ön­celenmesi şöyle dursun herhangi bir şekilde ona tabi olmak da caiz olmaz. O halde aklın, nakle takdim edilerek öncelik tanınması bizzat akla karşı değerini küçültücü bir tenkittir.

Rasûl'e Tam Anlamıyla Teslimiyetin Gereği

O halde yapılması gereken Allah Rasûlü'ne tam anlamıyla teslimiyet gös­termek, emrine bağlanmak ve ondan gelen haberleri kabul ve tasdik ile karşıla­maktır. Akiî'dir, adını verdiği batıl hayallerle ona karşı çıkmamak yahut herhangi bir şüphe ve tereddüt ile onu karşılamamak ya da başka insanların görüşlerini, zihinlerinin çöplerini onun önüne geçirmemektir. Onu Peygamber olarak gönde­rene ibadet, zilletle itaat, yönelmek ve tevekkül ile tevhıd ettiği gibi Allah Rasû-lü'nün de yalnızca onun hükmüne başvurmak, ona teslimiyet göstermek, ona bağlanıp itaat etmek suretiyle tevhıd etmelidir. (Bu konuda Allah Rasûlüne baş­kasını ortak etmemelidir.)

İşte bu ikisini yani peygamber olarak gönderenin tevhidi ile, rasûle tabi olmanın tevhidi şeklindeki iki tevhid bir arada olmadıkça, kulun Allah'ın azabın­dan kurtulması mümkün değildir. O rasûle tabi olmalı, ondan başkasının hük­müne başvurmamalıdır. Onun dışındakilerin hükmüne razı olmamalı ve Allah Rasûlünün emrini uygulayıp haberini; şeyhinin sözüne, imamının yahut ta mez­hebine mensup olanların, kendisine bağlı olduğu taifenin, yahut ta'zim ettiği kimselerin kanaatlerine arzetme şartına bağlı olarak tasdike kalkışmamalıdır, iş­te bu durumda onlar kendisine izin verecek olurlarsa, Allah Rasûlünün buyru­ğunu uygular, haberini kabul eder.

Aksi takdirde rahatını bozmak istemeyen birisi olursa bu işi onlara havale eder ve kendisi Allah Rasûlünün emrinden ve haberinden yüz çevirir ya da o sözü gerçek manalarından uzaklaştırarak tahrif eder. Bu tahrifini de te'vil ve yo­rumlamak diye adlandırır, biz bunu te'vil eder ve böyle yorumlarız, der

Şüphesiz ki Allah'a şirk koşmak dışında, kulun Rabbinin huzuruna her türlü günahla çıkması böyle bir durumda ölüp O'nun huzuruna çıkmasından da­ha hayırlıdır.

Hatta böyle bir kimseye sahih hadis ulaşınca, bizzat kendisi Allah Rasîı-lünden onu işitmiş kabul etmelidir. Böyle bir durumda filanın görüşüne, filanın sözüne ve mezhebine sununcaya kadar onu kabul ve gereğince amel etmeyi ertelemesi hiç uygun düşer mi? Aksine başka hiçbir şeye iltifat etmeksizin böy-

ie bir emrin gereğini yerine getirmekte elini çabuk tutması farz olur.

Filanın görüşüne muhaliftir diye, onun buyruğunu içinden çıkılamayacak bir buyruk olarak görmemelidir. Aksine onun buyruğu dolayısıyla başkalarının görüş­leri izah edilemeyecek sözler olarak görülmelidir. Onun nass'ına herhangi bir kıyas ile karşı çıkılamaz. Aksine onun nass'ı dolayısıyla bütün kıyaslar bir kenara atılır.

Görüş sahiplerinin aklî adını verdikleri hayalî gerçekler dolayısıyla onun söylediği sözleri hakikatinden uzaklaştırıp tahrif etmemek gerekir. Çünkü böyle aklî denilen bir şey aslında bilinmeyen bir meçhul'dur, doğru olmaktan uzaktır. Onun söylediği sözü kabul etmeyi, kim olursa olsun filan ve filanın sözlerine uy­gun düşmesi şartına bağlamak doğru olamaz.

İmam Ahmed dedi ki: Bize Enes b. lyad anlattı. Bize Ebu Hazim, Amr b. Şuayb'dan anlattı. O babasından, o dedesinden naklen dedi ki: Ben ve karde­şim öyle bir mecliste bulunduk ki onu kırmızı tüylü develere değişmem. Karde­şimle birlikte gittik, bir de baktık ki Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem-\ﷺ‬] ashabın­dan yaşlı bir topluluk onun kapılarından birisinin önünde oturuyorlar. Onları bir­birlerinden ayırmak istemediğimizden biraz kenarda bir yerde oturduk. Bu sıra­da Kur'ân-ı Kerîm'den bir âyet-i kerîme'yi söz konusu ettiler, hakkında görüş alışverişinde bulundular ve sonunda yüksek sesle tartışmaya koyuldular. Rasû­lullah kızgın bir şekilde dışarı çıktı, yüzü kıpkırmızı kesilmişti, üzerlerine toprak saçıyor ve şöyle buyuruyordu: "Yavaş olun ey kavmim, sizden önceki ümmetler bununla helak oldular. Peygamberlerine muhalefet etmeleri ve Kitapları birbiriy­le çarpıştırmaları sebebiyle (helak oldular.) Şüphesiz ki Kur'ân-ı Kerîm'in bir bö­lümü, diğer bir bölümünü yalanlayacak şekilde nazil olmamıştır. O biri diğerini tasdik edecek şekilde nazil olmuştur. Ondan bildiğiniz kadarıyla amel ediniz ve bilmediğiniz bölümlerini de bilenlerine havale ediniz."1

Şüphesiz ki Yüce Allah, zatı hakkında bilgisizce söz söylemeyi haram kıl­mış bulunmaktadır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmuştur: "De ki: 'Rabbim an­cak hayasızlıkları, onların açık olanını gizli olanını, bununla beraber günahı, haksız isyanı, Allah'a -hakkında as/a bir delil indirmediği- herhangi bir şeyi ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır". (ei-A'râf, 7/33); "Bilmediğin bir şeyin ardına düşme." (ei-isra, 17/36)

Buna göre kula düşen Allah'ın peygamberleriyle gönderdiği ve kitapların­da indirdiği hususları, tabi olunması gereken bir hak olarak bilip kabul etmektir. Bunların hak ve doğru olduklarını tasdik etmektir, bunların dışında kalan diğer insanların diğer sözleri ise buna arzedilir. Eğer ona uygun düşerse, o da haktır, muhalif olursa batıl'dır.

Şâyet -ifadelerde kapalılık ve sahibinin maksadı bilinmediği için yahut ta maksadı bilinmekle birlikte acaba Allah Rasûlünün getirdikleri bunu tasdik mi ediyor, yoksa yalanlamakta mıdır? Bilemediğinden dolayı Allah Rasûlünün getir­dikleri buna muhalif midir, yoksa muvafık mıdır? Bilemeyecek olursa o takdirde

1 Müsned. II. 181, 195, 196, ibn Mâce85.

onun hakkında karar vermez ve bilmedikçe söz söylemez. Çünkü bilgi (ilim) hakkında delil bulunan şeydir, ilmin faydalı olanı da Allah Rasûlünün getirdiği­dir. Bazen Allah Rasûlünden başkasından da ilim gelebilir. Ancak bu tıp, hesap, çiftçilik gibi dünyevi işlerle alakalıdır. Uluhiyyete dair meselelerle dini bilgilere gelince bunlara dair ilgi sadece Allah Rasûlünden gelendir, başkasından değil.

"İslâm'ın ayağı ancak tesiim oluşun ve teslimiyet gösterişin üzerinde sapasağlam durabilir."

  Teslimiyet

Tahâvî -Allah onarahmet etsin- nin kullandığı bu ifade bir çeşit istiaredir. Çün­kü bildiğimiz maddi ayak ancak bir şeyin üzerinde sağlamca durabilir. Yani ge­rek Kur'ân, gerek sünnet şeklindeki iki türlü vahyin nass'larına teslim olup onla­ra sıkı sıkıya bağlanan, onlara itiraz etmeyen kendi görüşü, aklı ve kıyas'ını ileri sürerek bunlara itiraz etmeyen kimselerin dışında kalanların islamı sağlam bir şekilde yer etmez.

Buharî imam Muhammed b. Şihab ez-Zührî'den -Allah'ın rahmeti üzerine şöyle dediğini rivayet etmektedir: Risalet Allah'tan, tebliğ rasûlünün görevi, bize düşen ise teslimiyet göstermektir  şte bu ifade gerçekten kapsamlı ve anlamlıdır.

 Aklın, Naklin Önüne Geçirilmesi Gereği İddiası

Akıl ile birlikte nakle verilen şu misal ne kadar güzeldir: Akıi ile birlikte na-

kilin durumu, alim ve müçtehid bir kimse ile avamdan olan mukallit' in durumuna benzer. Hatta bundan çok daha da aşağılardadır Çünkü avamdan olan bir kim­senin alim olma imkanı vardır. Fakat alim olan bir kimsenin rasûl ve peygamber olma imkanı yoktur.

Avamdan mukallit bir kimse bir alimi tanıyıp, avam'dan başka bir kişiye de o alimi gösterirse, daha sonra fetva veren o alimin görüşü ile o alime gitme­sini başkasına söyleyen kimse arasında görüş ayrılığı ortaya çıkarsa, bu durum­da fetva soran kimsenin kendisine o fetvayı veren kişinin görüşünü kabul etmesi gerekir. Ona o ilim adamına gitmesini söyleyenin görüşünü değil.

Eğer kendisini o alim şahsa gönderen kişi: Doğru benim dediğimdir, müf­tünün dediği değil, çünkü onun müftü olduğuna dair bilginin kaynağı benim. Şâyeî sen o fetva verenin görüşünü benim görüşümün önüne geçirecek olursan onun fetva verecek durumda olduğunu bilmeni sağlayan asıl kaynağı çürütmüş olursun. Bu ise o aslın fer'î durumunda olanı da çürütmeyi gerektirir.

Bu durumda fetva soran kişi ona şöyle der: Sen onun fetva verecek du­rumda olduğuna şahitlik edip bu hususta delalet etmekie birlikte seni değil de yalnızca onu taklit etmenin gereğine de tanıklık etmiş oluyordun. Bu belli bilgi noktasında benim sana muvafakat edişim her meselede senin kanaatini kabul etmemi gerektirmez. Senden daha bilgili olan fetva veren o şahsa muhalefet ederken hataya düşmen, senin onun fetva verecek durumda olduğuna dair bil­gide de yanılmanı gerektirmez. Bununla birlikte müftı'nin de bazen hata edebi­leceğini de bilmesi gerekir.

Akıl da Allah Rasûlünün Yüce Allah'tan haber verdiği hususlarda masum (hatadan korunmuş) olduğunu, onun bu hususla hata etmesinin caiz olmadığını, bundan dolayı ona teslimiyet gösterip emrine bağlanmanın zorunlu olduğunu bilir.

Bizler de islam dininden zorunlu (kesin) olarak şunu öğrenmiş bulunuyo­ruz: Eğer bir kimse Allah Rasûlüne: Senin bize öğrettiğin bu Kur'ân-ı Kerîm, bize getirdiğin bu hikmeiin her birisi bizim akıllarımız vasıtasıyla bilip öğrendiğimiz pek çok husus ile çeiişkiyi de ihtiva etmektedir. Bizler ise senin doğru söylediğini ancak akıllarımızla kavramış bulunuyoruz. Şayet akıllarımızla çelişmekle birlikte söylediğin bütün hususları kabul edecek olursak, o takdirde bu bizim kendisi va­sıtasıyla senin doğru söylediğini bildiğimiz akla bir tenkid olur Bundan dolayı bizler senin söylediğin sözlerden ortaya çıkan çelişkilerin ve kendisine itiraz etti­ğimiz sözlerinden ne bir hidayet alabiliriz, ne de bir ilim öğrenebiliriz; diye itiraz eden herhangi bir kimse elbettekı Allah Rasûlünün getirdiklerine iman etmiş ol­maz. Rasûl de böyle bir kimsenin bu tutumunu beğenip kabul etmez.

Çünkü akıllar birbirlerinden farklıdır, şüpheler pek çoktur, şeytanlar ise kesin­tisiz olarak nefislere vesveseler telkin edip dururlar. O bakımdan herkesin, Allah Ra­sûlünün haber verip emir verdiği bütün hususlar hakkında buna benzer bir itiraz ile­ri sürmesi mümkündür. Yüce Allah ise şöyle buyurmaktadır: "Rasûle düşen tebliğ­den başkası değildir." (en-Nur, 24/54); "Peygamberler üzerinde apaçık tebliğden baş-ka bir görev var mı?" (en-Nahi, 18/35); "Biz gönderdiğimiz her bir peygamberi -kendile­rine apaçık anlatsın diye- ancak kendi kavminin diliyle gönderdik, artık Allah kimi di­lerse saplırır, kimi dilerse de doğru yola iletir." (ibrahim, 14/4); "Size muhakkak ki Al­lah'tan bir nur ve apaçık bir kitap gelmiştir." (ei-Maide, 5/15); "Ha, Mim. Herşeyı apaçık bildiren kitaba yemin olsun ki..." (ez-Zuhruf, 43/1-2 ve ed-Duhan, 44/1-2); "Bunlar apaçık ki­tabın âyetleridir." (Yusuf, 12/1); "O uydurulan bir söz değildir; fakat kendisinden önce olanları doğrulayıcı, insanlara gerekti herşeyin açıklayıcısı, iman edecek bir topluluk için de hidayet ve rahmettir." (Yusuf, 12/111); "Ve biz sana bu kitabı herşeyi açıklayan bir hidayet, bir rahmet ve müslümanlara bir müjde olmak üzere kısım kısım indirdik."

(en-Nafıi, 16/89) Kur'ân-ı Kerîm'de buna benzer buyruklar da pek çoktur.

O halde Allah'a ve âhiret gününe iman hususunda ya Allah Rasûlü hakkında kendisine delâlet edeceği bir şekilde söz söylemiştir yahut söylememiştir. İkincisinin kabulü mümkün değildir, çünkü batıldır. Eğer o, hakka dair çeşitli anlamlara gelme ihtimali bulunan bir takım sözler kullanarak konuşmuş ise o takdirde bu apaçık, bir tebliğde bulunmamış anlamına gelir. Halbuki nesillerin en hayırlıları onun tam anla­mıyla tebliğ ettiğine dair tanıklıkta bulunduğu gibi, o en büyük konumda da Yüce Al­lah'ı da tanık tutmuştur. Her kim Allah Rasûlünün dinin esasları ile ilgili olarak tam tebliğde bulunmadığını ileri sürecek olursa şüphesiz ki ona iftira etmiş olur.

"Her kim kendisine öğrenilmesi imkanı verilmemiş şeyi öğren­meye talip olur da, kavrayışı teslimiyet ile huzurlu bir kanaate sahip olmazsa, onun bu talebi kendisinin katıksız tevhid'i, safî marifeti ve sağlıklı imanı elde etmesine engel teşkil eder."

 Dini Hususlarda Bilgisizce Söz Söylemek Yasaklanmıştır

Bu da önceki sözleri vurgulamakta ve dini esaslar hakkında, hatta başka hu­suslarda bile bilgiye dayalı olmaksızın söz söylemekten daha bir sakındırmaktadır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bilmediğin bir şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve kalbin herbıri ondan sorumludur." (ei-isra, 17/36); "İnsanlardan bazısı Allah hakkında bilgisizce tartışır ve azgın her şeytana uyar. Onun hakkında şu yazılmıştır: 'O kendisini dost edinen herkesi mutlaka saptırır ve onu alevli ateş azabına götü­rür. '" (el-Hacc, 22/3-4); "Allah 'tan bir hidayet olmaksızın hevasına uyandan daha sapık kim olabilir ki?" (ei-Kasss, 28/50); "Onlar ancak zanna ve nefislerin hevasına uyarlar. Halbuki andolsun ki Rab'lerinden kendilerine hidayet gelmiştir. " (en-Necm, 53/23) ve buna benzer bu hususu dile getiren daha pek çok âyet-i kerîme vardır.

Ebu Umame el-Bahilî -Radıyailahu ann-üan şöyle dediği rivayet edilmiştir: Rasûiullah -Satiaiiahu aleyhi vesellem- buyurdu ki: "Bir kavim eğer üzerinde bulundu­ğu hidayetten saparsa, mutlaka ona tartışma (cedel) verilir." Daha sonra da Yü­ce Allah'ın: "Onlar bunu sana ancak tartışmak üzere örnek gösterdiler." (ez-Zuh-ruf, 43/58) buyruğunu okudu. Bu hadisi Tirmizî rivayet etmiş ve: Hasen bir hadis­tir, demiştir.11 Timizi 3250.

Âişe -Radıyallahu anh-dan da şöyle dediği nakledilmiştir: Rasûlullah -Satiat-

lahu aleyhi vesellem- buyurdu ki: "Şüphesiz ki Allah'ın en nefret ettiği kişi düşmanca ve inat ederek haksızca tartışan kimsedir." Bu hadisi Buharî ve Müslim, Sahihle­rinde rivayet etmişlerdir.1 Buhâri 2457, 4523.

Tevhid'i Eksik Olan Teslim Olmaz

Şüphesiz ki Allah Rasûlüne gereği gibi teslimiyet göstermeyen bir kimse­nin tevhidinde eksiklik vardır. Bu kimse Allah'tan herhangi bir hidayete sahip ol­maksızın ya kendi görüş ve nevasına göre söz söyler yahut ta aynı türden görüş sahibi birilerini taklit eder. Allah Rasûlünün getirdiklerinin çerçevesinin dışına çıktığı oranda tevhidi de eksik olur. Çünkü bu kişi, bu tavrıyla Allah'tan başkası­nı ilah edinmiş demektir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendi hevâ-stnı ilah edinmiş kimseyi gürdün mü?" (ei-Câsiye, 45/23)

Yani nefsinin arzuladığı şeylere ibadet edineni gördün mü? demektir. Esasen dünyaya fesat, Abdullah b. el-Mubarek:in de -Allah'ın rahmeti üzerine oisun-söylediği gibi şu üç kesimden girmiştir:

"Günahların kalpleri öldürdüğünü gördüm.

Hatta bunlar üzerinde ısrar etmek kişiyi zelil bile kılabilir.

Günahları terketmek kalplere hayat verir.

Nefsine baş kaldırmak senin için hayırlı olandır.

Söyle bana hükümdarlardan, kötü "ahbâr" ile kötü "rahipler"den

Başkası mıdır dini ifsat eden?"

Çünkü "zalim hükümdarlar", zalimce politikaları ile şeriata itiraz eder, ona karşı çıkar ve kendi zalimce politikaların; Allah'ın ve Rasûlünün hükmünün önü­ne geçirirler.

Kötü ilim adamlarına (ahbâr'a) gelince, bunlar da görüşleriyle bozuk kı­yasları ile şeriatın dışına çıkan alimlerdir. Onların bu görüşleri Allah ve Rasûlü­nün haram kıldığını helal, mubah kıldığını haram kılmayı, onun geçersiz kıldığını muteber, muteber kıldığını geçersiz kılmayı, kayıtlı olarak kabul ettiğini mutlak olarak kabulü, mutlak olarak kabul ettiğini de kayıtlı kabulü ve buna benzer yanlış tutumları ihtiva eder.

Burada "rahiplerden kasıt ise cahil mutasavvıflardır. Bunlar zevk, vecd, hayal, batıl ve şeytani keşifleri ile imanın ve şeriatın hakikatlerine itiraz edenlerdir. Halbuki onların bu halleri Allah'ın, hakkında izin vermediği bir dini teşri' etme ma-

nasındadır. Peygamberi vasıtası ile teşri' buyurduğu dini iptal etmek, imanın haki­katlerinin yerine şeytanın aldatmalarını ve nefislerin hazlarını geçirmek demektir.

f

Kötü yöneticiler derler ki: Siyaset ile şeriat çatışırsa biz siyaseti öne geçi­ririz. Diğerleri derler ki: Akıl ile nakil çatışırsa akla öncelik veririz. Zevk ve vecd sahipleri derler ki: Zevk ve keşif şeriatın zahiri ile çatışacak olursa biz de zevke ve keşfe öncelik veririz.

İmam Gazzalî'nin Cedel ve Kelâm İlmi İle İlgili Görüşleri

Ebu Hamid el-Gazzalinin -Yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun-"ihyâu Ulumi'd-Din" adını verdiği eserinde şunları söylemektedir: "Denilse ki: Cedel (diyalektik, tartışma) ile kelam ilimleri, nücum {yıldız} il­mi gibi yerilmiş midir, mubah mıdır, yoksa teşvik edilmiş midir? "Şunu bil ki bu hususta insanların değişik konularda aşırılıkları ve ileri gitmeleri söz konusudur. Kimisi o bir bid'attir ve haram'dır, kulun şirkin dışında her ne günahla olursa ol­sun Allah'ın huzuruna gitmesi, O'nun huzuruna kelam öğrenmiş olarak çıkma­sından daha hayırlıdır, der. "Kimisi de o ya kifaye yoluyla farzdır, yahut ta farz-ı ayn'dır der, amellerin en faziletlisidir, Allah'a yakınlaştırıcı en üstün bir iştir, çün­kü o tevhid ilmini tahkîk eder, Allah'ın dinine karşı onunla mücadele verilir. Şafiî, Malik, Ahmed b. Hanbel, Süfyan ve seleften bütün hadis imamları haram oldu­ğu görüşünü kabul etmişlerdir" dedikten sonra bu imamlara ait çeşitli sözleri de nakleder ve sözlerini şöyle sürdürür:

"Hadis alimlerinden, selef bu görüş üzerinde ittifak etmişlerdir. Bu husus­ta işi sıkı tuttuklarına dair onlardan gelen rivayetler sayılamayacak kadar çoktur. Onlar şöyle derler: Hakikatleri en iyi bilenler ve başkalarına göre lafızların dizilişi noktasında en fasih olanlar kendileri olmalarına rağmen ashab'ın o hususta söz söylemeyişleri sadece ondan ortaya çıkacak kötülüklerden dolayıdır. Bundan dolayı da Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veset/em-: "Mütenattı'lar helak olmuşlardır" 1

Müslim 2670; Ebû Dâvûd 4608; Müsned, l, 386 diye buyurmuştur. Yanı işi derinlemesine araştırmaya kalkışan ve gereksiz yere sonuna kadar tetkike koyulanlar helak olurlar, demektir. Yine bu görüşlerine şu­nu delil gösterirler: Eğer bu (kelam iimi) dinden olsaydı, hiç şüphesiz Rasûlullah -satiatiahu aleyhi rese//em-in emrettiği en önemli hususlardan birisi olurdu. Kelam il­minin yolunu öğretir ve onunla uğraşanlardan da övgüyle söz ederdi"

Daha sonra onların diğer delillerini de zikreder, arkasından öbür kesimin delillerini de belirtir ve sonra;

"Peki senin tercih ettiğin görüş nedir? Diye sorarsan" sorusunu ortaya atar ve buna etraflı olarak cevap vererek der ki: Kelam ilminde bir fayda da var­dır, onun bir zararı da vardır. Kelam ilminden yararlanma halinde yararlı olması göz önünde bulundurularak helal yahut mendub ya da vacib olabilir. Bu da du­rumun gereğine göre değişir. Ondan zarar görülmesi ve zararlı olma hali söz Konusu olursa, zararlı olusunu göz önünde bulundurarak haram olur.

"Zararına gelince; şüpheleri ortaya çıkarması, akideleri karıştırması, onları kesin ve kaî'î kanaatler olmaktan çıkarmasıdır. Bu ise başta hasıl olan bir iştir ve sonunda bu şüpheler, hakkında şüphe bulunan deliller ile geri dönerler. "Bu du­rumda kişiler arasında da farklılıklar vardır. İşte hakka itikad hususundaki zararı budur." Ayrıca bid'at'çilerin itikadını pekiştirmek, onların kalplerinde bulunan ka­naatleri sağlamlaştırmak bakımından da bir zararı vardır. Çünkü böylelikle onla­rın iddiaları da ortaya çıkar ve bu iddialar üzerinde ısrarları daha bir artar. An­cak kelam'ın zararı tartışma dolayısıyla ortaya çıkan îaassub vasıtası ile olur.

"Faydasına gelince, bazen onun hakikatleri gerçek manası ile bilip, ortaya çıkarmak gibi bir faydası olduğu zannedilebilir ama ne yazık ki kelam bu yüce maksadı gerçekleştirmeye yeterli değildir. Hatta ondaki karıştırıcılık ve saptırma özelliği, gerçeği açığa çıkarıp tanıtma özelliğinden daha ileri derecededir..."

Devamla der ki: "Sen bu sözleri hadisle uğraşan yahut Haşeviyye'ye men­sup bir kimseden işitmiş olsaydın, diyebilirdim ki: insanlar bilmediklerinin düşma­nıdırlar ama sen bu sözleri kelam'dan gerçekten haberdar olan bir kimseden işiti­yorsun. Sonra bunu gerçek şekliyle öğrendikten ve kelam'cılann ulaştığı derece­nin en ileri noktasına varacak kadar bu ilimde derinleşip bu noktadan daha da ile­ri giderek kelam ilmine uygun diğer ilimlerde de derinleşen birisinin sözleridir bun­lar. Bu sözlerin sahibi kesin olarak anladı ki; bu yolla hakikatleri öğrenmeye giden yol kapalıdır. Yemin olsun ki kelam ilmi her ne kadar bazı hususları açıklıyabiliyor ve bazı noktaları tanıtabiliyorsa da bu oldukça nadir görülen bir durumdur."'

 Ihyâu Ulûmi'd-Din, l. 94-97.

Gazzali -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun-den naklettiğim bölümler burada sona ermektedir.

Bu hususta onun gibi bir kimsenin söylediği söz elbetteki katî bir delildir. Selefin ondan hoşlanmayışlarının sebebi, onun sadece sağlıklı anlamlan yeni bir takım terimlerle ifade etmesinden dolayı değildir. Mesela doğru bilgileri an­latmak için bir takım terimleri kabul edişleri gibi. Yine onlar kelamdan, hakka delaletinden ve batıl ehline karşı delil getirmelerinden dolayı hoşlanmamış de­ğildirler.

Onların kelam'dan hoşlanmamalarının sebebi hakka aykırı ve yalan bir ta­kım iddialar ihtiva etmesidir. Bunların Kitaba, sünnete ve sağlıklı ilim ihtiva eden hususlara aykırı düşmeleri de bu sebeblerden birisidir. Diğer taraftan kelam'cılar bu doğru bilgilere ulaşan yolu izlenemez hale getirmişlerdir. Bu konuda faydaları­nın az olmalarına rağmen bu gerçekleri ispatlamak için de uzun uzadıya söz söy­lemiş durmuşlardır. Bunların bu yaptıkları ulaşılması çok zor bir dağın tepesinde bulunan son derece cılız bir deve etini andırır. Tepeye giden yol rahat değil ki ulaşılabilsin, bu deve eti de semiz değildir ki oradan buraya taşımaya değsin.

Onların sahip oldukları bilgilerin en güzeli Kur'ân-ı Kerîm'de daha doğru bir şekilde açıklanmış ve daha güzel bir şekilde ifade edilmiştir. Onların bütün sahib oldukları işi zorlamak, uzatmak ve içinden çıkılamaz bir hale sokmaktan ibarettir. Nitekim şöyle denilmiştir:

"Eğer dünyalık uğrunda yarış olmasaydı, Münazara kitapları da el-Muğni de, el-Amed de' yazılmazdı, Onlar kanaatlerince bir takım düğümleri çözüyorlarmış, Fakat ortaya attıkları sebebiyle düğümler daha bir artmıştır."

Onlar ortaya koydukları bilgi ile şüphe ve tereddütleri bertaraf ettiklerini iddia ederler. Halbuki fazilet ve zeka sahibi bir kimse bilir ki bu yolla şüphe ve tereddütler daha bir artmıştır.

Lafızların Anlamlarını Sınırlandırmakta Allah'ın ve Rasûlünün Buyrukları Esastır

Allah'ın Kitabından ve Rasûlünün sözünden şifanın, hidayetin, ilim ve ya-kîn'in hasıl olmaması, buna karşılık şaşkın bu gibi kimselerin sözlerinden bunla­rın hasıl olması imkansız bir şeydir.

Aksine yapılması gereken şudur: Allah ve Rasûlünün sözleri asıl alınmalı, bu sözlerin manası üzerinde düşünülmeli, akledilmelidir. Bunların delili ve belge yönü bilinmelidir. Aklî mi yoksa semî ve haberi bir delil mi olduğu, buna ya da ötekine delâlet ettiği bilinmelidir, insanların bu hususta ona muvafakat ya da muhalefet eden sözleri ise, mücmel ve müieşabih olarak ele alınmalı ve bu sözlerin sahipleri­ne şöyle denilmelidir: Bu lafızların şu şu anlama gelme ihtimali olabilir. Eğer onlar bununla Allah Rasûlünün verdiği habere uygun olanı kastettiklerini söylerlerse ka­bul edilir. Şayet onlara muhalefet eden şeyleri kastettiklerini açıklarlarsa bu görüş­leri de reddedilir.

Mesela mürekkeb, cisim, mütehayyiz, cevher, cihet, hayyiz, araz ve buna benzer lafızlar bu kabildendir. Bu lafızlar bu terimleri kullananların kastettikleri anlamlarıyla ne Kitapta, ne Sünnette kullanılmıştır, hatta dilde bile onların terim-leştirdikleri anlamda kullanılmış değildir. Hatta onlar kendilerinden başkalarının ifade etmedikleri anlamda bu kavramları kullanıp ifade etmek gibi bir özelliğe dahi sahiptirler. Böylelikle onlar bu terimleri başka bir takım tabirlerle açıklarlar. Kur'ân-ı Kerîm'in ortaya koymuş olduğu aklî ve semî delillere bakılır. Bu hususta gerekli ve etraflı açıklamalar buradan alınacak olursa neyin hak, neyin batıl oldu­ğu açıkça ortaya çıkar.

 Sapıklığın Sebebi, Allah ve Rasûlünün Sözünden Yüz Çevir­mektir

Sapıklığın sebebi Allah'ın ve Rasûlünün sözleri üzerinde düşünmekten yüz çevirmek, Yunan menşe'li sözlerle ve çeşitli görüşlerle uğraşmaktır.

Bunlara kelamcılar denilmesinin sebebi onların daha önceden bilinmeyen bir ilmi dile getirmiş olmaları değildir. Onların getirdikieri, bazen faydalı olamaya­cak fazladan söz söylemiş olmalarıdır. Bu ise onların duyu organlarıyla bilinen hu­susları izah etmek için yaptıkları kıyaslamalardır. Her ne kadar onların bu kıyasları ve benzeri hususlar, duyularla algılanan şeyleri kabul etmeyenlere ve başka hu­suslarda faydalı olmakla birlikte bu, böyledir.

Nass'ın varlığına rağmen yahut ta aklen bildikleri şeyler olduğu iddiasıyla nass'a karşı çıkmakla birlikte; kendi görüşünü yahut zevkini ya da politikasını ortaya koyup söz söyleyen herkes, Rabbinin emrine teslimiyet göstermeyen iblis'e benze-miş olur. O teslimiyet gösterecek yerde şöyle demişti: "Ben ondan daha hayırlıyım. Beni ateşten yarattın, onu da çamurdan yarattın." (ei-Araf, 7/12); "Peygambere itaat eden gerçekte Allah'a itaat etmiş o/ur. Kim de yüz çevirirse zaten Biz seni onların üzerine bir gözetleyici göndermedik." (en-Nisa, 4/80); "De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız, bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağış/asın. Allah Gafur'dur, Ra-him'dir." (aı-ı iman, 3/31>-, "Hayır, Rabbine andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlıklar­da seni- hakem yapıp sonra da verdiğin hükümden dolayı içlerinde hiçbir sıkıntı duymadan, tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar." (en-Nisa, 4/65)

Görüldüğü gibi Yüce Allah peygamberinin hükmüne başvurmadıkça hük­müne razı olarak kabul etmedikçe ve tam anlamıyla teslim olmadıkça iman et­meyeceklerine dair kendi zatına yemin etmektedir.

"(Böyle bir kimse) vesveselere kapılmış, şaşkın, şüphe ve te­reddüt içerisinde, yolunu şaşırmış bir halde; küfür ile iman, tasdik ile yalanlama, ikrar ile inkâr arasında gider, gelir. Ne tasdik eden bir mü'min, ne de yalanlayan ve inkâr eden bir kimsedir."

!•_

 Kelam ilmi, bizzat bu ilmin ileri gelenlerinin itirafına göre şaş­kınlığa sebebtir

"Gider gelir (yetezebzebu)." Tereddüt ve çalkantı içerisinde gider gelir demektir.

Yüce Allah'ın rahmetinin üzerine olmasını dilediğimiz Tahâvî, Kitap ve sünneti bırakarak yerilmiş olan kelam ilmine yönelen yahut ta kelam ilmi ile Ki­tap ve sünneti bir arada telif etmeye çalışan, çatışmaları halinde nass'ı te'vil edip görüşe yahut ta farklı görüşlere havale eden ve böylelikle sonunda hayret, sapıklık ve şüpheye varan her bir kimsenin halini nitelendirmektedir.

Nitekim el-Hafid ibn Ruşd -Ki insanlar arasında filozofların ekollerini ve görüş­lerini en iyi bilen bir kimsedir- "Tehâfutu't-Tehâfut" adlı eserinde şunları söylemekte­dir: "Ulûhiyyete dair meselelerde önemsenebilecek bir söz söyleyebilen kim vardır?"

el-Âmidî de aynı şekilde çağdaşlarının arasında en faziletli ve pek büyük meselelere oldukça vakıf bir kimse olmakla birlikte şaşırmış kalmıştır. el-Gazzalî de -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- sonunda kelamî meselelerde duraklamaya ve şaş­kınlığa ulaşmıştır. Daha sonra bütün bu yollardan yüz çevirmiş, Allah Rasûlünün hadislerine yönelmiştir. Buharî göğsü üzerinde bulunur olduğu halde vefat et­miştir. Abdullah Muhammed b. Ömer er-Razî de böyledir. O "lezzetlerin kısımla­rı" hakkında te'lif ettiği kitabında şunları söylemektedir:

"Akılların öne gitmesinin sonunda varacakları yer ayak bağı olmaktır.

Alemlerin çabasının nihaî noktası da sapıklıktır.

Ruhlarımız, cisimlerimizden uzak ve yalnız kalmıştır.

Dünyamızdan elde ettiğimiz, eziyet ve vebalden ibarettir.

Ömrümüz boyunca yaptığımız araştırmalardan hiçbir fayda sağlayamadık.

Ömür boyunca toplayıp durduğumuz kîl-u kâl'den başka."

Ben kelamî yolları ve felsefî yöntemleri iyice tetkik ettim. Onların hasta olan kimseye şifa sunamadıklarını, susuz kimsenin susuzluğunu gideremedikle­rini gördüm. En uygun yol olarak Kur'ân'ın yöntemini gördüm. Allah'ın subutî sı­fatları hakkında, mesela: "Rahman olan Allah 'Arş'a istiva etmiştir." (Tâhâ. 20/5); "Güzel söz yalnız O'na yükselir." (Fatır, 35/10) buyruklarını okuyabilirsiniz. Nefyedi-ci (selbî) sıfatlar hususunda da: "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur." (eş-Şura, 42/11); "Onlar ise bilgileri ile O'nu kuşatamazlar." (Tâ'hâ, 20/110) buyruklarını okuyabilirsi­niz. Sonra da şunları söylemektedir: Her kim benim geçtiğim deneylerin ben­zerlerinden geçecek olursa, benim bildiklerimin benzerine ulaşır.

Aynı şekilde Ebu Abdullah Ivluhammed b. Abdu'l-Kerim eş-Şehristanî de; Kelamcılarla, felsefecilerde şaşkınlık ve pişmanlıktan başka bir şey bulamadığı­nı şu beyitleriyle dile getirmektedir:

"Andoisun bütün ilim yuvalarını gezip dolaştım, Ve ben bu belli başlı yerler arasında (hakikati) arayıp durdum. Gördüğüm sadece şaşkın bir kimsenin avucunu koyması Sakalının üzerine yahut ta pişmanlıkla dişlerini gıcırdatmağıydı."

Ebu'l Mealî el-Cüveynî -Allah'ın rahmeti Özerine oteun-de böyle demiştir: Arka­daşlarım, kelamla uğraşmayınız Eğer ben kelam'ın beni şu ulaştığım noktaya ulaştıracağını bilmiş olsaydım, onunla hiç uğraşmazdım.

Vefatı esnasında da şunları söylemiştir: "Ben o çok dalgalı denize daldım. Müslümanları ve ilimlerini bir kenara bıraktım. Onların bana yasakladıkları şeye girdim. Şimdi eğer Rabbim rahmetiyle beni yetişmeyecek olursa, İbnu'l-Cüvey-rfî'nin vay haline! işte ben annemin akidesi üzerine ölüyorum, ya da: Nisabur acuzelerinin akidesi üzere ölüyorum" demiştir.

Fahru'd-Din er-Razî'nin en gözde talebelerinden birisi olan Şemsu'd-Din el-Husrev Şahî de bir gün yanına gelmiş fazilet sahibi birisine: Neye inanıyor­sun? Diye sormuş. O: Müslümanların inandıklarına, demişti. Şemsu'd-Din ona: Bunu son derece huzurlu bir kalp ve kesin bir inanca sahip olarak mı kabul edi­yorsun? Deyince o: Evet cevabını vermiş, bunun üzerine ona: Bu nimet dolayı­sıyla Allah'a şükretmelisin. Bana gelince Allah'a yemin ederim neye inandığımı bilemiyorum, neye inandığımı bilemiyorum, neye inandığımı bilemiyorum; demiş ve sakalı ıslanıncaya kadar ağlamıştı.

İrak'ta meşhur faziletli İbn Ebi'l-Hadid de şöyle demektedir: "Düşüncenin çözülmez bilmecesi sende, Ne yapacağımı şaşırdım ve ömrümü tükettim. Akıllar senin uğrunda yolculuk yaptı fakat, Yolculuğun eziyetinden başka bir kâr sağlayamadı. Allah'a yemin ederim, yalan yere iddia ettiler.

Senin düşünme ve nazar ile bilineceğini. Yalan söylüyorlar, çünkü sözünü ettikleri, Beşer takatinin dışında bir şeydir."

el-Hunecî ölümü esnasında şunları söylemiştir: Bütün bildiklerim mümkün (varlığı ve yokluğu eşit) olan varlığın onu (varlığını) tercih edene ihtiyacı vardır'dan ibarettir. Arkasından şunları söylemektedir: Muhtaç oluş ise olumsuz bir sıfat'tır. iş­te ben hiçbir şey bilmemiş olarak ölüp gidiyorum.

Bir diğeri de şöyle demiştir: Yatağıma uzanıyorum, yorganı başıma çeki­yorum ve tan yeri ağarıncaya kadar bir bunların, bir ötekilerin delillerini karşılaş­tırıyorum ve sonunda onların hiçbirisini tercih edemiyorum.

Bu hale ulaşan bir kimsenin haline Allah merhamet edip acımayacak olur­sa, zındıklaşır gider. Nitekim Ebu Yusuf -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- böyle demiştir: Kim dini kelam ile öğrenmeye kalkışırsa zındıklaşır, kim de kimya yoluyla mal sahi­bi olmaya çalışırsa iflas eder. Garibu'l-Hadis'i öğrenmeye kalkışan da yalan söyler.

Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de şöyle demektedir: Kelam'cılar hakkın­daki hükmüm şudur: Onlar sopalanırlar, ayakkabılarla vurulurlar, kabile ve aşi­retler arasında dolaştırılarak: Kitap ve sünneti terkedip kelam'a yönelenlerin ce­zası budur, diye teşhir edilirler.

Yine o şöyle demiştir: Ben kelam ilmiyle uğraşanlar arasından öyle bir ta­kım sözler söylediklerini tesbit ettim ki, bir müslümanın o sözleri söyleyeceğini zannetmiyorum. Yüce Allah'a şirk koşma dışında kulun Allah'ın yasakladığı her-şeye müptelâ olması, hiç şüphesiz kelam'a müptelâ olmasından daha hayırlıdır.

Bunlardan herhangi birisinin ölüm esnasında koca karıların inançta izle­dikleri yola dönerek, onların ikrar ettiklerini ikrar ve kabul ettiğini, daha önce kat'î olarak kabul edip bellediği ve bu inanç şekline muhalif o inceliklerden yüz çevir­diklerini görüyoruz. Çünkü artık bunların bozukluklarını açıkça görmüş yahut ta doğru ve sağlıklı görüşler olduklarını açıkça görememiştir. Sonunda bunlar -eğer azaptan kurtulabilecek olurlarsa- küçük çocuk, kadın ve (öğrenim görmemiş) bedevî'lerden olup, ilim ehline tabi olanlar seviyesine düştüklerini görüyoruz.

Böyle bir hastalığın faydalı ilacı ise kalplerin gerçek doktorunun -Allah'ın sa-tat ve selamlan üzerine olsun- gece namazına kalktığında, namazının başında yaptığı nakledilen şu duadır:"

"Cibril'in, Mikaıl'in ve İsrafil'in Rabbi. gökleri ve yeri yoktan var eden, gizliyi ve açığı bilen Allah'ım! Sen kullarının arasında anlaşmazlığa düştükleri hususlarda hüküm verecek olansın, Hakkında anlaşmazlığa düştükleri gerçekler ile ilgili olarak izninle sen beni doğru yola ilet. Çünkü şüphesiz ki sen dilediğini dos­doğru yola iletensin."1 Müslim 770.

Böylelikle o, Rabbıne Cebrail, Mikail ve İsrafil'in Rabbi oluşunu belirterek dua etmiş ve hak ile İlgili olarak hakkında ihtilaf edilen hususlarda izniyle kendi­sini doğru yola iletmesini dilemiştir.

Çünkü kalplerin hayatı hidayet iledir. Yüce Allah da bu üç meleği hayat ile ilgili olarak görevlendirmiştir. Cebrail kalplerin hayat bulmasına sebeb teşkil eden vahiy ile görevli melektir. Mikail ise bedenlerin ve diğer canlıların hayaı bulmasına sebeb teşkil eden yağmur ile görevli olan melektir. İsrafil ise alemin hayat bulmasına, ruhların tekrar bedenlerine dönmesine sebeb teşkil eden Sûr'a üfürmekle görevli olan melektir. Hayat ile görevli bu pek yüce ruhlara ru-bubiyyet ettiğini dile getirerek dua etmesinin arzu edilen şeyin elde edilmesin­de pek büyük bir tesiri vardır. Yardım Allah'tandır.

"Cennette Allah'ın görülmesini herhangi bir vehim ile kabul eden yahut belli bir anlayışa göre te'vıl edenlerin ru'yetullaha imanları sahih olamaz. Zira ru'yetullah'ın da, rububiyete izafe edilen herbır hususun da, asıl te'vili, te'vili terketmek, teslim yoluna bağlanmaktır. Müslümanların dini de bu yol üzeredir.."

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- bu sözleriyle Muteztle'nin ve ru'yelullah'ı redde­den görüşlerini kabul edenlerin, aynı şekilde Yüce Allah'ı yarattıklarından birisine benzetenlerin (Müşebbihe'nin) görüşlerinin merdud olduğuna işaret etmektedir.

Nitekim Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem- şöyle buyurmaktadır; "Sizler ondördündeki ay'ı gördüğünüz gibi Rabbinizi göreceksinizdir."2Buhârî 7437; Müslim 182

Burada görül-

düğü gibi benzetme görülene değildir. Benzetme görme ile ilgilidir. Bu da ru'ye-tin gerçekleşmesinin kastedildiği ve bunun tahakkuk edeceği hususunda konu ile ilgili ihtimalleri bertaraf etmek noktasında gayet açık bir ifadedir. Bundan da­ha ileri bir ifade ve açıklama olabilir mi?

Eğer böyle bir nass'ın te'viline kalkışılacak olursa, nass'ın delil olarak kul­lanılması nasıl mümkün olabilir? Bu nass'ın: Sizler ayın ondördünde ay'ı bildiği­niz gibi Rabbinizi de bileceksiniz, anlamına gelme ihtimali olabilir mi?

Bu yanlış tevile de Yüce Allah'ın: "Rabbinin Fil sahiplerine ne ettiğini gör­medin mi?" (ei-Fii. los/n âyeti ile buna benzer "kalbi (manevi) fiiller" diye bilinen ve "görmek." fiilinin kullanıldığı diğer fiiller delil gösterilerek; böylece açıklanamaz mı? Şüphesiz ki "görmek" bazen basar (göz) ile bazen de kalp ile olur. Kimi zaman da rüyada görmek ve buna benzer şekillerle gerçekleşir. Ancak kullanı­lan ifadelerde bir manayı diğerlerinden ayırarak öne çıkartan bir takım karineler de mutlaka bulunur. Aksi takdirde konuşan kimsenin sözlerinde anlamlardan herhangi birisini ön plana çıkartacak bir karine bulunmayacak olursa, o vakit o ifade mücmel ve bilmece halini alır. Beyan edici ve açıklayıcı olmaz. Hz. Pey­gamberin: "Önünde bulut bulunmayan öğle vaktindeki güneşi gördüğünüz gibi Rabbinizi göreceksiniz"1 Buharı 7439; Müslim 183.

ıfadesindeki karine ve beyandan daha ilerisi olabilir mi? Acaba bu gibi ifadelerdeki görmek, gözle görmekle mi alakalıdır, yoksa kalp ile görmekle mi alakalıdır? Böyle bir husus Yüce Allah'ın, kalbine körlük verdiği kimseler dışındakilere hiç gizli, saklı kalır mı?

Bizi bu te'vile mecbur kılan aklın Yüce Allah'ın görülmesinin imkansız ol­duğunu kabul etmesi, O'nun görülmesinin düşünülemeyeceği şeklindeki hükmü dür, denilecek olurlarsa cevabımız şudur:

Bu sizin iddianızdır. Akıl sahibi kimselerin çoğunluğu bu hususta size muha­lefet etmektedirler. Aklen bunu imkansız kabul etmeyi gerektiren hiçbir husus yok­tur. Hatta akla bizatihi var olan fakat görülmesi imkansız olduğu söylenen bir varlık­tan söz edilecek olsa, akıl böyle bir şeyin imkansız olduğuna hüküm verecektir.

"Cennette Allah'ın görülmesini herhangi bir vehim olarak kabul eden.,." yani Yüce Allah'ın şu sıfatta görüleceği vehmine kapılarak bir çeşit teşbihi hatır­latan kanaate sahip olan, demektir. Bu vehimden sonra eğer vehim sonucu sa­hip olduğu bu vasfı kabul edecek olursa, şüphesiz bu kişi Müşebbihe'den olur, Eğer bu vehmi dolayısıyla görüleceğini kökten inkar ederse, o takdirde bu ta'til edici bir inkarcı olur.

O bakımdan yapılması gereken yalnızca bu vehmi (yanlış kanaati) berta­raf etmektir. Bu nefyi hak ve batıl olan herşeyi kuşatacak şekilde umumileştir-rnemektir. O bakımdan batıl olan bir şeyi reddetmek maksadıyla hakkı da, batıl'ı da reddetmeye kalkışmamalıdır. Aksine yapılması gereken batıl'ı reddedip hak­kı kabul etmek olmalıdır.

İşte: "Her kim nefiyden ve teşbihten kendisini korumayacak olursa ayağı kayar ve tenzihi isabet ettiremez" sözleriyle Tahâvî. bu hususa işaret etmiş bu­lunmaktadır.

İşte Mutezile'ye mensup bu kimseler bunu (ru'yeti) nefyetmek ile Allah'ı tenzih ettiklerini iddia ediyorlar.

Hiç kemal sıfatlarının nefyedilmesiyle tenzih olur mu? Şüphesiz ki ru'yetin nefyedilmesi bir kemal sıfatı değildir. Çünkü olmayan bir şey görülmez. Kemal an­cak ru'yetin isbat edilmesi (kabulü) iledir ve gören kimsenin bu görme idrakinin kuşatıcı bir idrak olduğunu iddia etmektir. Tıpkı ilimde olduğu gibi. Onun bilinme­sinin nefyedilmesi kemal değildir. Aksine kemal, ilmin isbatı ve ilimle O'nun kuşa­tılmasının nefyi ile söz konusu olur. Yani Yüce Allah bilgi ile kuşaklamayacağı gibi görmekle de kuşatılamaz.

 Te'vil'in Müteahhirîn'e Göre Anlamı

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-; "Yahut belli bir anlayışa göre fe'vil edenle­rin..." ifadesi şu demektir: Yani bu kimse nass'ın zahirine ve herbir Arab'ın ru'ye­tin manasından anladığına muhalif bir te'vılde bulunup böyle bir anlayışa sahip olduğunu iddia edecek olursa... demektir.

Sonraki alimlerin ıstılahına göre "te'vil" lafzın zahirinden başka bir manaya yorumlanması anlamında kullanılmıştır. Böylelikle tahrif ediciler nass'lara musal­lat olmuşlar ve: Bizler görüşümüze muhalif olan nass'ları te'vil ederiz, demişler ve tahrife onu süslemek, kabul edilmesini sağlamak amacıyla da allı pullu gös­termek maksadıyla tevil adını vermişlerdir. Yüce Allah ise batılı allayıp pullayan-ları yermiş ve şöyle buyurmuştur: "Biz her peygambere ins ve cin şeytanlarını böylece düşman kıldık. Onlardan kimi kimine aldatmak için yaldızlı bir takım sözler fısıldarlar." (el-En'am. 6/112)

Asıl muteber olan anlamlardır, lafızlar değildir. Nitekim hakkın deliline kar-şı kendisiyle çıkılmış nice allanıp pullanmış ve delil diye ileri sürülmüş pek çok Katıl vardır.

Tahâvî'nin -AHah ona rahmet etsin- buradaki ifadeleri daha önce geçen: "Bu

hususa görüşlerimize dayanarak te'vilde bulunup nevalarımıza dayanarak ve­himlerle girişmeyiz11 sözlerini andırmaktadır.

Daha sonra bu hususu: "Çünkü ru'yetin te'vili ile rububiyetin anlamına izafe olunan herbir hususun te'vili, te'vili terk etmek, teslime sarılmaktır. Müslü­manların dini de bu yol üzeredir" sözleriyle pekiştirmektedir.

Maksadı ise gerçekte tahrif olan ve te'vil adını verdikleri türden te'vili ter-ketmektir. Ama Tahâvî Yüce Allah'ın: buyruğunda emretmiş olduğu gibi edepli bir yol tutup, en güzel yol ile mücadelesini sürdürmüştür. Ve on/arla en güzel yol hangisi ise onunla mücadele et." (en-Nahi, ı e/ı25)

Yoksa onun maksadı kendisine te'vil denilen herbir şeyi terketmek olmadı­ğı gibi, Kitap ve sünnetteki tercihi gerektiren bir delil dolayısıyla bir takım kimse­lerin hatırı için zahir olarak anlaşılan gerçeklerden herhangi birisini terketmek te değildir. Kitap ve sünnetin yanlışlığına delil teşkil ettiği selefin mezhebine aykırı bid'at olarak ortaya çıkmış fasit tevilleri ve Yüce Allah hakkında bilgiye dayan­maksızın söz söylemeyi terki kastetmektedir.

İşte fasit tevillerden birisi de ru'yetullah'ın delillerini, Allah'ın yüceliğinin

delillerini te'vil etmektir. Onun Musa -Saiiaiianu aleyhi vesellem- ile özel bir şekilde konuşmadığını İbrahim'i halil edinmediğini ileri sürmektir.

Daha sonra "te'vil" lafzı asıl manası dışında kullanılır olmuştur.

 Kitap ve Sünnet'te Te'vil'in Anlamı

Allah'ın Kitabı ve Rasûlünün sünnetinde te'vil, sözün sonuçta ulaştığı ha­kikat demektir. Buna göre haberin te'vili, haber olarak verilen şeyin kendisi de­rnektir, sin te'vili de emrolunan fiilin kendisi demektir. Nitekim Âışe -ra-şöy\e demiştir: Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem- rukûunda şöyle derdi:

"Allah'ım, Rabbimiz Seni teşbih eder ve Sana hamdederiz. Allah'ım bana mağfiret buyur." O bu sözleriyle Kur'ân'ı te'vil ediyordu.1Buhârî 794,817,4293, 4297,4968

Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Onlar zamanı gelince bildirdiklerinin gerçek/eşmesinden {te'vilinden) başkasını mı bekliyorlar? Onun bildirdiklerinin çıkacağı (îe'viiinin gerçek/eşeceği) günde evvelce onu unutanlar: Gerçekten de Rabbimizin peygamberleri bize hakkı getirmişlerdi... derler." (ei-A'raf, 7/53)

Rüyanın te'vil edilmesi (yorumlanması), amelin te'vil edilmesi de buradan gelmektedir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Babacığım, işte bu ön-çeleri gördüğüm rüyanın te'vilidtr (gerçekleşmesidir.)" (Yusuf. 12/100); "Bu hem da­ha hayırlı, hem de te'vil (sonuç) itibariyle daha güzeldir." (e-n-Nısa, 4/59); "Dayana-mad/ğın şeylerin te'vilîni sana haber vereyim" buyruğundan itibaren; "işte senin dayanamadığın şeylerin te'vili(içyüzü) budur."(e!-Kehi, 18/78.82)

Böyle bir te'vilin söz konusu olduğunu ve bunun ile alakalı emir ve nehiy-ierin bilindiğini kim inkar edebilir?

Allah ve ahiret günü hakkında haber vermek gibi haber türünden olan hu­suslara gelince; bunun hakikati demek olan tevili bilınemeyebilir. Çünkü bunlar mücerred haber vermekle bilinmeyen şeylerdir. Zira haber veren kimse eğer ha­ber verilen hususu tasavvur edememişse yahut bundan önce bunu bilmiyor ise hakikati demek olan tevilini mücerred haber vermekie bilemez, işte Yüce Al­lah'tan başka kimsenin bilmediği te'vil budur. Ancak böyle bir te'vilin söz konusu olamayacağını söylemek muhataba kavratma kastı güdülen mananın da biline­meyeceğini söylemeyi gerektirmez.

Kur'ân-ı Kerîrn'de üzerinde iyiden iyiye düşünülmesini Allah'ın emretrne-miş olduğu hiçbir âyet yoktur. Kendisiyle neyin kastedildiğini bilinmesini sevme­diği hiçbir âyet indirmemiştir. Her ne kadar onun tevilinin bir bölümü ancak Yü­ce Allah tarafından bilinebiliyor ise de bu böyledir, işte Kitap, sünnet ve selefin sözlerinde te'vilin anlamı budur. Bu te'vil ister zahire uygun olsun, ister olmasın farketmez.

 Müfessirlere Göre Te'vil Allah'ın Kelâmının Açıklanması ve Anlamının Beyan Edilmesidir:

ibn Cerir ve benzeri bir çok müfessire göre te'vil'den kasıt, sözün açık­lanması ve beyan edilmesi demektir. Bu ister ifadenin zahirine uygun olsun, is­ter olmasın farketmez. Bu da bilinen bir terimdir. Bu te'vil de tefsir gibidir. Doğru olanı övülmeye değer, batıl olanı da reddedilmelidir.

Yüce Allah'ın: "Halbuki onun te'vilini Allah'tan başkası bilmez, ilimde de­rinleşmiş olanlar ise..." (aı-i Imran, 3/7) âyetinde iki kıraat şekli vardır. Bir kıraate göre; : "Allah'tan başka" lafzı üzerinde vakıf (durak) yapılır. Bir diğer kı­raate göre ise burada vakıf yapılmaz. Her iki kıraat te doğrudur.

Birinci kıraat şekline göre Yüce Allah'ın te'vilinin ilmini yalnız kendisine tahsis ettiği ve özü itibariyle müteşâbih olanlar kastedilir, ikincisi ise ilimde de-

rinleşmiş olanların tefsirini bildikleri izafî (göreceli) müteşâbih kastedilir. Burada­ki tefsir'den kasıt da te'vil ı!e aynı şeydir.

"Allah" lafzı üzerinde durak yapanların maksadı te'vilin, manayı açıklamak şeklindeki tefsir anlamını kastetmezler. Çünkü bu takdirde Yüce Allah'ın, Rasûlü üzerine bütün ümmetin de, rasûlün de manasını bilemediği bir söz indirmiş ol­ması anlamına gelir. O takdirde ilimde derinleşmiş olanların da; "Biz ona inan­dık, hepsi Rabbımiz nezdindendır" (aı-ı Imran, 3/7) demenin ötesinde anlamı ile il­gili herhangi bir pay sahibi olmaları söz konusu olmaz. Bu kadarcık bir sözü ise ilimde derinleşmiş olmayan mü'minler de söyler, ilimde derinleşmiş olanların bu hususta diğer mü'minlerin avamından ayrıcalıklarının olması gerekir.

Nitekim ibn Abbas -Radıyaliahu anh- şöyle demiştir: Ben te'vilini bilen ilimde derinleşmiş olanlardan birisiyim. Gerçekten de doğru söylemiştir. Çünkü Pey­gamber -Saiiaiiahu aleyhi veseilem-onun için şöyle dua etmiştir: "Allah'ım, onu dinde fakih kıl ve ona te'vili öğret."1 Müsned, l, 266, 314, 328, 335

Bunu Buharî ve başkaları rivayet etmişlerdir. Pey­gamber -sallallahu aieyhî vesellem-ın duası ise asla reddolunmaz.2Müslim 2889, 2890

Mücahid dedi ki: Mushaf'ı basından sonuna kadar ibn Abbas'a arzettim. Her âyette onu durduruyor ve onun hakkında ona soru soruyordum.3

Taberi, 90; ibn Sa'd, Tabakaat, V, 466; ez-Zehebî, Tezkiretu'l-Huftâz, l, 92; ibn Hacer, Tebzi-bu'tjebzîb, X, 43

Kur'ân-ı Kerîmin tamamının manaları ile ilgili açıklamalarda bulunup, söz söylediğine dair ondan gelen nakiller mütevatir derecesine ulaşmıştır. O her­hangi bir âyet hakkında: Bu, Yüce Allah'tan başka hiçbir kimsenin te'vilini bile­mediği müteşâbih türündendir. dememiştir.

Usul'de mezhep alimlerimizin: Müteşâbih surelerin baş taraflarında bulu­nan mukatîa' harflerdir, şeklindeki sözlerine gelince -bu görüş ibn Abbas'tan da rivayet edilmektedir- bu harflerin anlamı hakkında çoğu kimseler söz söylemiş bulunmaktadır. Eğer bunların manaları bilmiyor ise o takdirde müteşabih'in ma­nası bilinmiş demektir. Eğer bilinmiyor ise işte müteşâbih denilen buyruklar bunlardır, bunların dışında kalanlar ise manası bilinen buyruklardır, anlatılmak istenen işte budur.

Aynı şekilde Yüce Allah'ın: "Ondan bir kısım âyetler ınuhkem'dir. Bunlar Ki­tabın anasıdır. Diğer bir kısmı da müteşabihtir." (Ai-ı imısn, 3/7) diye buyurmaktadır.

Buradaki harfler ise mushaf'ın âyetlerini sayanların çoğunluğuna göre âyet değildirler.

ukahâ ve mütekellim'in müteahhir olanlarının açıklamalarına göre te'vil ise gerektirici herhangi bir delâlet dolayısı ile tercihe değer olan bir ihtimali bıra­kıp, ikinci derecede tercih edilebilecek bir ihtimale göre iafzı yorumlamak de­mektir.

İşte gerek haber kipi ile gerek talep üslubu ile varid olmuş bir çok ifade hakkında insanların anlaşmazlığa düştükleri te'vil şekli budur. Bu tür tevillerin sahih olanları ise Kitap ve sünnetin nass'larının delalet ettiğidir. Bunlara aykırı olan te'vil fasit tevildir.

Bu tür açıklamalar, ilgili yerlerinde genişçe yapılmıştır. et-Tabsira adlı eserde belirtildiğine göre Nusayr b. Yahya el-Belhî, Ömer b. ismail b. Hammad b. Ebi Hanife'den, o Muhammed b. el-Hasen'den -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- ri­vayet ettiğine göre; kendisine Yüce Allah'ın sıfatlarını söz konusu edip te zahiri itibariyle teşbihe götüren âyet ve haberler hakkında soru sorulmuş, o da şöyle cevap vermiştir: Biz bunları geldiği şekilde alırız, onlara iman ederiz ve bu na­sıl, bu da nasıl olur demeyiz.

Ayrıca şunun da bilinmesi gerekir: Küfrü gerektiren fasit mana ne nass'ın zahirinden anlaşılandır, ne de nass'ın muktezasıdır. Nass'tan bunu anlayan kim­senin bu anlayışına sebeb ise kavrayışındaki bir kusur ve bilgisinin eksikliğidir.

insanların bazılarının söyledikleri sözlerin anlaşılıp, aktarılmasıyla ilgili olarak: "Nice doğru sözü ayıplayan kimse vardır ki bunun asıl sebebi hastalıklı anlayıp kavramadır" denildiğine göre; sözlerin en doğrusu ve en güzeli olan Yü­ce Allah'ın buyruklarının (yanlış anlaşılması) hakkında ne denilebilir? Çünkü 0'-nun bu Kitabı: "Bu, âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da Hâkim ve Habir olan Al­lah tarafından geniş geniş açıklanmış bir kitaptır" (Hud, 11/1) Bu gibi yanlış te'vil-lerde bulunanların sözlerinin gerçek manası şudur: "Kur'an ve hadisin zahirî ifa­deleri küfür ve sapıklıktır. Onda inanılmaya elverişli yeterli bir açıklama yoktur. Tevhıd ve tenzih onlarda gereği kadar açıklanmamıştır." işte yanlış tevillerde bulunanların ifadelerinin gerçek anlamı budur.

Hakikat su ki: Kur'ân'ın delalet ettiği herbir şey, hakkın kendisidir. Batıl olan bir şeye Kur'ân'ın delalet etmesi mümkün değildir. Bu hususta tartışanlar ise mutlaka başka türlü yorumlanması gereken batıl'a delalet ettiğini iddia et­mektedirler.

 Yanlış Te'vil'in Sakıncaları

Bunlara şöyle denilir: Sizin açtığınız bu kapı ile ve bu yolla eğer size ger­çek anlamıyla ve pek az alanlarda mü'min kardeşlerinize karşı zafer kazanaca-

ğınız iddiasında iseniz şunu biliniz ki; çeşitli müşrik ve bici'atçiler önünde de as­la kapatamayacağınız ve aleyhinize sonuç verecek bir kapı açmış oluyorsunuz.

Çünkü sizler seri herhangi bir delil olmaksızın Kur'ân-ı Kerîm'in ifadelerin­den anlaşılan delâleti başka cihetine yönlendirmeyi ve başka türlü anlamayı uy­gun bir yol olarak seçerseniz, peki hangi nass'ın te'vil edilmesinin uygun olacağı, hangisinin uygun olmayacağı hususunu tesbitte kullanılacak ölçü ne olacaktır?

Şayet: Aklî delilin kat'î bir şekilde imkansız olduğuna delalet ettiği şeyi te'vil ederiz. Aksi takdirde kabul ederiz; diyecek olursanız size şöyle denilir: Aklî bakımdan kat'î olanı hangi akıl ile tartacağız? Şüphesiz ki Karmatî ve Batınî olan bir kimse kati delillerin şeriatın zahirinden anlaşılan hükümlerin batıl olduğuna delalet ettiğini iddia eder.

Filozof kendisine göre kat'î delillerin, cesetlerin öldükten sonra diriltilme-sinin batıl olduğuna delalet ettiğini iddia etmektedir.

Mutezile'ye mensup bir kimse kat'î delillerin Yüce Allah'ın görülmesinin imkansız olduğunu ortaya koyduğunu iddia ederken aynı zamanda Yüce Al­lah'ın zatı ile ilim, kelam ya da rahmetin kaim olmasının imkansız olduğunu da ileri sürmektedir...

Kısacası sahipleri tarafından aklî delillerin gerektirdiği te'viller olarak ileri sürdükleri te'vil çeşitleri burada sayılamayacak kadar pek çoktur.

O vakit iki büyük sakınca da kaçınılmaz olur:

1- Böyle bir şeyin aklen mümkün olup olmadığı hususunda enine boyuna oldukça uzun ve etraflı araştırmalar yapmadan önce Kitap ve Sünnetin anlamla­rından hiçbir şeyi kabul etmeyeceğiz. Kitap hakkında anlaşmazlığa düşmüş herbir kesim de aklın kabul ettiği kanaatlere delâlet ettiğini iddia etmekte ve so­nunda iş şaşkınlığa varmaktadır.

2- Artık kalpler Rasûlün verdiği haberlerinde hiçbir şeyi katiyetle kabul et­mez bir hal alır. Çünkü maksadın zahir'den anlaşılan olduğuna güvenilmez. Te'viller ise birbiriyle çatışıp durmaktadır. O bakımdan Kitap ve Sünnetin Allah'ın kullarına haber verdiği hususlara delalet ve irşad etme özelliğinden uzaklaştırıl­ması gerekir. Halbuki peygamberin özelliği ise haber vermektir. Kur'an ise en büyük haberdir (en-Nebeu'l-Aziym'dir.) Bundan dolayı te'vilcilerin Kitap ve Sün­netin nass'larını dayanak almak için değil, görüşlerini desteklemek için zikrettik­lerini görüyoruz. Şayet aklın kendisine delâlet ettiğini iddia ettikleri hususa uy­gun düşerse bu nassları kabul ederler, eğer muhalif olursa ona göre te'vil eder­ler. Bu ise zındıklık ve ahkamdan sıyrılıp kurtulmanın kapısını açmaktır. Yüce Al­lah'tan esenlik dileriz.

"(Sıfatlan)n Nefy etmekten ve teşbihten sakınmayan bir kim­senin ayağı kayar ve tenzihi isabet ettiremez."

Nefy ve Teşbih Kalp Hastalıklarındandır

Nefy ve teşbih kalp hastalıklarındandır. Çünkü kalbî hastalıklar iki türdür. Şüphe hastalığı ve şehvet (arzu) hastalığı. Her ikisi de Kur'ân-ı Kerîm'de söz ko­nusu edilmiştir.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Edalı ve yumuşak söylemeyin. O takdirde kalbinde hastalık bulunan kimse umutlanır" (ei-Ahzab, 33/32) Bu şehvet hastalığıdır.

Bir başka yerde Yüce Allah: "Kalplerinde hastalık vardır. Allah da hasta­lıklarını arttırdı." (ei-Bakara, 2/10) diye buyurmaktadır. Bir başka yerde de: "Kalple­rinde hastalık bulunanlara gelince, onların murdarlıklarına murdarlık katıp arttır­dı. ' (-Tevbe, 9/125) Bu da şüphe hastalığıdır ve şehvet hastalığından daha aşağı-latıcıdır, Çünkü şehvet hastalığının şehvetinin gereğini yerine getirmekle şifa bu­lacağı umulabilir. Şüphe hastalığının ise -eğer Yüce Allah o kimseye rahmetiyle yetişmeyecek olursa-şifası yoktur.

Sıfatlar ile ilgili meseledeki şüphe hastalığı ise sıfatların nefyedilmesi ve teşbihidir. Nefy şüphesi de teşbih şüphesinden daha aşağlılık bir şüphedir. Çünkü nefy şüphesi hem Rasûlun getirdiklerini yalanlamak, hem de reddetmek­tir. Teşbih şüphesi ise Allah Rasûlünün getirdiklerinde aşırıya gidip, haddi aş­maktır. Yüce Allah'ın yaratıklarına benzetilmesi ise bir küfürdür, çünkü O: "O'nun gibi hiçbir şey yoktur" (eş-şûrâ, 42/11) diye buyurmaktadır. Sıfatların nefyedilmesi de küfürdür, zira Yüce Allah: "O herşeyi işitendir, herşeyi görendir" (eş-şura, 42/11) diye buyurmaktadır.

 Teşbih'in İki Çeşidi

Bu teşbih'in iki çeşidinden birisidir, çünkü teşbih iki türlüdür. Birisi yaratı­cıyı yaratılmışa benzetmektir, işte kelam'cılann reddetmek ve iptal etmek (çürüt­mek) için çalışıp durdukları teşbih budur, insanlar arasında bu teşbih'e yöne­lenler ikinci tür teşbihle bulunanlara göre daha azdır.

ikincileri ise yaratılmışı yaratana benzetirler. Mesih'e ibadet edenler, Uzeyr'e, güneşe, ay'a, putlara, meleklere, ateşe, suya, buzağıya, kabirlere, cin­lere ve buna benzer sair varlıklara ibadet edenler, hep bu kabildendir. İşte pey­gamberlerin kendilerine gönderildiği ve kendilerini Allah'a hiçbir şey ortak koş-

maksızın bir ve tek olarak ibadet etmeye davet ettikleri kimseler bunlardır.

"Şüphesiz ki Yüce ve Celil olan Rabbimiz vahdaniyet sıfatları ile mevsuftur. Bir ve tek olmak vasıflarına sahiptir. Yaratıklar arasında O'nun (sıfatlarındaki manaya sahip) gibi hiçbir kim­se yoktur."

Yüce Allah'ın Tenzih/i

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-, Yüce Rabbin tenzih'inin kendi zatını olumlu ya da olumsuz olarak vasfettiği şekilde bilmekle gerçekleşeceğine işaret etmekte­dir. Onun buradaki ifadeleri İhlas suresinin manasından alınmıştır.

'Vahdaniyet sıfatları ile mevsuftur" sözleri Yüce Allah'ın: "De kî: Û Allah'tır, bir ve tek'tir" buyruğundan alınmıştır.

"Bir ve tek olmanın vasıflarına sahiptir" sözleri ise Yüce Allah'ın: "Allah Sa-med'dir, doğurmamıştır, doğurulmamıştır" buyruğundan; "mahlukat arasından hiçbir kimse O'nun gibi değildir" sözleri de Yüce Allah'ın: "Ve hiç kimse O'nun benzen ve dengi değildir' buyruğundan alınmıştır. Aynı zamanda bu ifadeler daha önce geçen sıfatların isbatı ve leşbih'in nefyedilmesi ile ilgili ifadeleri de pekiştirmektedir.

Vasıf ve nât ise eş anlamlı iki kelimedir. (Tercümeden de anlaşıldığı gibi.) Anlamlarının birbirlerine yakın olduğu da söylenmiştir. Buna göre vasıf zat hak­kında kullanılır, nât ise fiil hakkında kullanılır.

Vahdaniyet ile ferdaniyet de (bir ve tek olmak) böyledir. Aralarında fark oldu­ğu da söylenmiştir. Buna göre vahdaniyet zat içindir, ferdanıyet de sıfatlar içindir.

O halde Yüce Allah zatında bir ve tek, sıfatlarında da eşsizdir. Bu mana ise gerçektir, bu konuda hiçbir kimsenin tartışması yoktur. Fakat kullanılan ifa­delerde bir çeşit tekrar vardır. Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin- akidesinde buna benzer bir kaç yerde tekrarı vardır.

Yüce Allah'ın: 'Hiçbir şey O'nun gibi değildir." (eş-Şura, 42/11) buyruğu Yü­ce Allah'ın tenzihini ifade etmek bakımından, O'nun: "Yaratıklar arasında O'na benzer hiç bir kimse yoktur" ifadelerinden daha mükemmeldir.

"O. sınırlardan ve nihaî noktalardan yüce ve münezzehtir. Er­kân, organ ve araçlardan münezzehtir. Alîı cihet -sonradan yaratılmış diğer mahlukat gibi- O'nu ihata etmez."

Tahâvî'nin -Aiiah ona rahmet etsin- bu ifadelerini açıklamaya geçmeden önce bir mukaddimede bulunmak istiyorum. O da şudur: Bu gibi lafızların kullanılma­sı hususunda insanların üç farklı görüşü vardır:

Bir kesim bunları kabul etmez Bir başka kesim kabul eder, bir diğeri ise konu ile ilgili etraflı açıklamalarda bulunur. Bunlar ise selefe tabi olanlardır. O bakımdan bu lafızları kullanan bunlarla neyi kastettiğini açıklamadan benimse­mediklerini, onlarla neyi nefyettiğini belirtmeden nefyetmediklerini görüyoruz.

Çünkü müteahhirûn nezdinde bu lafızların terim manalarında bir çeşit ka­palılık ve müphemlik ortaya çıkmıştır. Diğer terimsel lafızlarda olduğu gibi. Çün­kü onların hepsi bu gibi terimleri lafzi manalarında kullanmamaktadırlar.

Bu lafızları kabul etmeyenler bunlarla hakkı da batılı da nefyedebilmekte ve bunları kabul edenlerden benimsemedikleri görüşleri böylelikle nakletmektedirler.

Bu lafızları kabul edenlerin bazılarının kastettiği anlam çerçevesinde ise selefin görüşüne muhalif Kitabın ve mizan'ın (sağlıklı ölçülerin) delil teşkil ettiği hususlara muhalif batıl bir anlama sokabilmededirler. Halbuki bu hususta ne Ki­tapta, ne de sünnet'te bunların nefyedilmelerine de, isbat (kabul) edilmelerine dair de bir şey varid olmamıştır.

Bizim Aliahu Teâla'yı, kendisinin ve Rasûlünün nitelendirmediği vasıflar ile nefy ya da isbat (olumlu ya da olumsuz olarak vasfetme) hakkımız yoktur. Çünkü bizler ancak tabî kimseleriz, bıd'atçi kimseler değiliz.

O halde bu hususta yani sıfatlar meselesinde konunun iyice tetkik edilmesi gerekir. Allah ve Rasûlünün sabit olarak belirttiklerini biz de kabul ederiz. Allah ve Rasûlünün nefyettiklerini biz de nefyederiz. Nefy ve isbat hususunda nass ile varid olmuş lafızlara bağlı kalarak, Allah ve Rasûlünün isbat ettiği lafız ve manaları biz de kabul ederiz, onların nass'larının reddettikleri lafız ve manaları da reddederiz.

 Nass'larda Varid Olmuş Lafızları Kullanmak

Nefyleri de, isbatlan da varid olmamış lafızlara gelince, bu lafızları kullananla-

rın

rın maksadı incelenmeden mutlak olarak kullanılmazlar, Eğer maksat doğru ise kabul edilir. Şu kadar var ki, bu maksatları nasslarda varid olmuş lafızlarla ifadelendirmek ve gerek olmadıkça mücmel (kapalı) lafızlar kullanma yoluna gitmemek gerekir.

Bu lafızlar kullanılacak olursa, onlarla beraber maksadın ve gereğin ne olduğunu açıklayan karinelerle birlikte kullanılmalıdır Mesela eğer bu hitaplar kullanılmayacak olursa, maksadın tam anlamıyla ifade edilememesi gibi bir du­rum söz konusu ise. bu gibi lafızları kullanma yoluna gidilebilir.

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-buradaki ifadeleriyle Müşebbihe'nin görüşleri­ni reddetmek istemiştir. Şüphesiz ki Allah bir cisimdir, O'nun cüssesi ve organ­ları vardır ve buna benzer kanaatler ileri süren Davud el-Cevaribî ve benzerleri­nin görüşlerini reddetmektedir. Yüce Allah böylelerinin söylediklerinden alabildi­ğine yücedir.

Burada Tahâvî'nin nefy'den kastettiği mana, doğrudur. Ancak ondan son­ra gelen bir takım kimseler bu nefylerinin genel çerçevesine hak ve batıl olan şeyleri de sokmuşlardır. Bundan dolayı bu hususun açıklanmaya ihtiyacı vardır. Şöyle ki: Selef, insanların Yüce Allah'ın haddini (sınırını, tanımını) bilemeyecek­lerini ve O'nun sıfatlarından hiçbirisini aynı şekilde sınırlandırmayacaklarını itti­fakla kabul etmişlerdir.

Ebu Davud et-Tayalisl der ki; Süfyan, Şu'be, Hammad b. Zeyd, Hammad b. Seleme, Şerik ve Ebu Avane ne bir had'den söz ederler, ne benzetirler, ne temsil ederlerdi. Onlar hadisi rivayet ederler ve: Nasıl? demezlerdi. Onlara soru sorulacak olursa, bu hususta bildikleri sağlam rivayetlerle cevap verirlerdi. Nite­kim ileride Tahavî'nin: "O mahlukatını kendisini kuşatabilmekten yana aciz bırak­mıştır" ifadeleri açıklanırken bu husus bir daha ele alınacaktır.

Böylelikle onun maksadının şu olduğu anlaşılmaktadır: Yüce Allah her­hangi bir kimse tarafından sınırlarıyla kuşatılmaktan yüce ve münezzehtir. Yoksa bu; O, mahlukatından ayrı değildir, onlardan ayrı bir varlık ve onlardan farklı de­ğildir, manasına kullanılmamıştır.

Rükünler, azalar ve araçlar gibi lafızlara gelince, bunları kabul etmeyen­ler kafî delillerle sabit bir takım sıfatları da reddetmeye yol edinmektedirler, el ve yüz gibi. Ebu Hanife -Radıyaiiahu anh. 'el-Fıkhu'l-Ekber' adlı eserinde şunları söylemektedir: "Onun eli, yüzü ve nefsi vardır. Nitekim Yüce Allah Kur'ân-ı Ke-rîm'de el'den, yüz ve nefis'ten söz etmektedir. O halde bunlar O'nun keyfiyetleri bilinmez olarak sıfatıdır. O'nun eli, kudreti ve nimeti demektir denilmez. Çünkü o takdirde sıfat iptal edilmiş olur."

imam (Ebu Hanife -Radıyaliahu an/ı-)ın bu söyledikleri kafî delillerle sabittir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendi ellerim/e yarattığıma secdeden seni ne alıkoydu?" (sad, 38/75); "Halbuki kıyamet gününde arz bütünü ile O'nun kabzasındadır. Gökler ise O'nun sağ eli ile durulmuş olacaktır." (ez-ZOmer, 39/67); "O'nun yüzünden başka herşey helak olacaktır." (ei-Kasas, 28/88); "Celal ve ikram sahibi Rabbinin vechi (yüzü) ise kalıcıdır." (er-rahman, 55/27)

Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Sen nefsimde olanı bilirsin ama Ben senin nefsinde olanı bilemem." (ei-Maide, 5/116); "Rabbiniz kendi nefsi üzerine rahmeti yazdı." (ei-En'âm, e/54); "Ve seni kendi nefsim için seçtim." (Tâha, 20/41); "Al­lah size kendisinden sakınmanızı emrediyor." (Al-i imran, 3/28)

Şefaat hadisi diye bilinen hadiste de Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem-insanların Âdem'in yanına gideceklerini ve ona şunları söyleyeceklerini bildir­mektedir: "Ve Allah seni eliyle yarattı, meleklerine sana secde ettirdi ve sana herşeyin isimlerini öğretti."1Buhârî4476

El'den kasıt kudrettir, diyenlerin te'villeri doğru değildir. Çünkü Yüce Al­lah'ın: "Ellerimle yarattığım"(sad, 38/75) buyruğunun kudretimle yarattığım anlamı­na gelmesi doğru olamaz. Bu doğru kabul edilecek olursa o takdirde İblis'in de: Beni de aynı şekilde kudretinle yarattın. Bundan dolayı onun bana bir üstünlüğü söz konusu değildir, diye cevap vermesi söz konusu olurdu. O bakımdan İblis, kâfir olmasına rağmen Rabbini Cehmiye fırkasından daha iyi tanıyordu.

Onların: "Görmezler mi ki Biz onların faydasına kendi ellerimizle var ettiği­miz davarlar yarattık, işte kendileri bunlara sahiptirler." (Yasin, 36/71) buyruğunda lehlerine delil olacak bir taraf yoktur, Çünkü Yüce Ailah burada "ellen" çoğul za­mirine izafe ettiğinden dolayı, çoğul olarak zikretmiştir k! lafzî olan iki çoğul keli­me arasında bir uyum olsun ve böylelikle bu mülkiyete ve azamete delalet et­sin. Burada tekil zamire izafe edilerek "iki elimle" diye buyurulmadığı gibi, çoğul zamire eli izafe ederek "iki elimizle" şeklinde de iki lafız da kullanılmamıştır. Bu­na göre Yüce Allah'ın: "Ellerimizle var ettiğimiz" ifadesi Yüce Allah'ın: "İki elimle yarattım" buyruğunun bir benzeridir.

Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem- de aziz ve celil olan Rabbi hakkında şöyle buyurmuştur: "O'nun hicabı nurdur. Eğer O'nu açacak olursa, yüzünün parıltıları man lu katı n d an gözünün ulaştığı herbır şeyi mutlaka yakardı."2

Müslim 179

Bununla birlikte bu sıfatlar hakkında "bunlar organlar, azalar, araçlar ya­hut rükünlerdir," denilmez. Çünkü rükün mahiyetin bir parçasıdır. Yüce Allah ise

bir ve tek'tir, samecl'dir. Asla parçalara ayrılmaz, O bundan yüce ve münezzeh­tir. Organlarda ise ayırma ve parçalara bölme anlamı vardır, Yüce Allah bundan münezzehtir. Nitekim Yüce Allah'ın: "Onlar Kur'ân'ı azalara (parçalara) ayırdılar." (ei-Hicr, 15/91) buyruğu da bu kabildendir.

Azalarda, onlar vasıtasıyla kazanmak ve faydalanmak manası vardır. Araçlar da bu şekildedir, bir takım menfaatleri sağlamak ve bir kısım zararları önlemek için onlardan yararlanılır. Bütün bu hususlar ise Yüce Allah'tan uzaktır. Bundan dolayı Yüce Allah'ın sıfatları arasında bunlardan hiç söz edilmez.

O halde şer" lafızların manaları da doğrudur yanlış ihtimallerden uzaktır. Bundan dolayı Allah hakkında nefy ya da isbat kastıyla kullanılacak şer'î lafızlar­dan uzaklaşmamak lazımdır. Böylelikle fasit herhangi bir mana tesbit edilmesin, doğru herhangi bir mana da nefyedilmesın. Bütün bu mücmel (açık ve net ol­mayan) lafızlar ise haklı olan tarafından da batıl peşinde olan tarafından da kul­lanılabilecek durumdadır.

 "Cihet" Lafzı

Cihet lafzı ile bazen var olan şey kastedilebilir, bazen de olmayan bir şey kastedilebilir. Bilindiği gibi varlık sadece yaratan ve yaratılandan ibarettir. Eğer "cihet" lafzı ile Yüce Allah'tan başka bir varlık kastediliyor ise o takdirde bu bir mahluktur. Yüce Allah'ı ise hiçbir şey kuşatarnaz, yaratıklarından hiçbir şey O'nu kuşatamaz. O bundan yücedir.

Eğer "cihet" ile olmayan bir şey kastediliyor ve bu da alemin üstünde ola­rak kabul ediliyor ise şunu belirtelim ki alemin dışında var olan sadece Yüce Al­lah'tır. Eğer: O bu itibarla bir cihettedir, denilecek olursa bu maksat doğru olabi­lir. Yanı O, alemin fevkındedir. O bütün mahlukatın nihayetinde, bütün rnahluka-tın üstünde ve onlardan yücedir.

Allah'ın yücelerde oluşunu nefyetmek kastı ile cihet lafzını kabul etme­yenler, delilleri arasında şunları zikrederler. Bütün cihetler (yönler) yaratılmıştır, O ise yaratılmış olan bu yönlerden önce vardır. O'nun bir cihette olduğunu söy­leyen kimsenin o takdirde alemin bir parçasının kadim olduğunu kabul etmesi de gerekir, yahut ta Yüce Allah'ın önceleri cihetten müstağni iken, sonradan bir cihette bulunduğunu kabul etmesi gerekir.

Bu ve benzeri lafızlar ancak şunu ifade eder: O mahlukatından hiçbir şe­yin içinde değildir. Ona ister cihet adını verelim, ister vermeyelim, elbetteki bu doğru bir kanaattir Ancak cihet var olan bir şey değildir, aksine itibari bir şeydir ve şüphesiz ki cihetlerin sonu yoktur. Sonsuz olan bir şeyde var olmayan bir şey ise yok demektir.

 Tahâvî'nin; "Altı cihet O'nu kuşatamaz" sözünden maksat:

Tahâvî'nın -Allah ona rahme! etsin-: "Diğer rnahlukat gibi altı yön (cihet) O'nu kuşatamaz" sözü mahlukatından hiçbir şey O'nu kuşatamaz demektir ve anlamı iti­bariyle doğrudur, gerçektir. Aksine O, herşeyi kuşatandır ve herşeyin üstünde olan­dır, işte Tahâvî'nin kastettiği mana budur, çünkü ileride o şöyle diyecektir: "O Yüce Allah herşeyi kuşatandır ve herşeyin üstündedir." İşte; "Diğer yaratıklar gibi altı yön O'nu kuşatamaz" sözleri ile "O herşeyi kuşatandır ve üstündedir" sözlerini bir arada ele alacak olursak, onun maksadının Yüce Allah'ı hiçbir şeyin ihtiva edemediğini, hiçbir şeyin onu kuşatamadığını, O'nun dışındaki yaratıklara benzemediğini, Yüce Allah'ın herşeyi kuşatan ve herşeyin üstünde olduğunu kastettiği anlaşılır.

"Mi'rac haktır. Peygamber -satiaitahu aleyhi vesellem- isra ile (gece­leyin) yürütülmüştür. Uyanıkken bedeni ile mi'rac'la semavata yükseltilmiştir. Daha sonra da yüce Allah'ın dilediği Yücelikle­re çıkartılmıştır. Allah, ona dilediği ikramlarda bulunmuş ve vahyettiği şeyleri vahyetmiştir. "Kalp gördüğünü yalanlamadı" (en-Necm, 53/11), dünyada da, âhirette de Yüce Allah'ın salât ve selâmı olsun ona."

Mi'rac (yukarı doğru yükselmek) anlamındaki "el-uruc"dan gelen ve kendisi ile yukarı doğru çıkılan alet anlamındadır. Bu da merdiven ayarında bir şeydir, an­cak onun nasıl olduğunu bilemeyiz. Bu da diğer gayb-ı hususlar hükmündedir. Ona iman eder, keyfiyetini bilmek için ayrıca uğraşmayız.

 İsra ve Mi'rac

Tahâvî -Allan ona rahmet etsin-: "Uyanıkken bedeniyle Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem- isra ile (geceleyin) yürütülmüştür." diyerek Isra'ya işaret etmektedir.

İsra ile ilgili hadislerden anlaşılan sahih kanaate göre isra uyanıkken ve beden ile gerçekleşmiştir. Mescid-i Haram'dan, Mescid-i Aksa'ya kadar Cebrail -Aleyhissetam-\ﷺ‬\ arkadaşlığı ile birlikte ve Burak'ın üzerinde binerek gerçekleşmiş­tir. Mescid-i Aksa'da inmiş ve peygamberlere imam olarak namaz kıldırmış, Bu-

rak'ı mescidin kapısının halkasına bağlamıştır. Onun Beytu Lahm'de inip, orada namaz kıldığı söylenmiş ise de hiçbir şekilde ondan böyle bir rivayet sahih ola­rak gelmemiştir.

Daha sonra Beytu'l-Makdis'ten aynı gece dünya semasına yükseltilmiştir. Cebrail ona kapının açılmasını istemiş ve ona kapı açılmıştır. Orada insanların ilk atası Adem'i görmüş, ona selam vermiştir. Adem -Aieyhisseiam- ona; hoşgeldin demiş, ve selamını almış ve peygamberliğini ifade etmiştir.

Daha sonra ikinci semaya çıkartılmış, yine ona kapının açılması istenmiş­tir. Orada da Zekeriya oğlu Yahya'yı ve Meryem oğlu İsa'yı görmüş, onlarla kar­şılaşmış, onlara selam vermiş, onlar da onun selamını alarak güzel bir şekilde onu karşılamış, peygamberliğini ifade etmişlerdir.

Daha sonra üçüncü semaya çıkartılmış, orada da Yusuf -Ateyhisseiam-\ gör­müştür. Ona selam vermiş, o da selamını almış, güzel bir şekilde karşılamış, peygamberliğini ifade etmiştir.

Daha sonra dördüncü semaya yükseltilmiştir. Orada idris -Aieybi$seiam-\ görmüş, ona selam vermiş ve onu güzel bir şekilde karşılayıp peygamberliğini dile getirmiştir.

Arkasından beşinci semaya çıkartılmıştır. Orada da imran oğlu Harun'u görmüştür. Ona selam vermiştir. O da onu güzel bir şekilde karşılayarak, pey­gamberliğini ifade etmiştir.

Daha sonra altıncı semaya yükseltilmiştir. Orada da Musa -Aieyhisseiam- ile karşılaşmıştır, ona selam vermiş, o da onu güzel bir şekilde karşılayarak, pey­gamberliğini dile getirmiştir. Onun yanından ayrılıp gidince Musa -Aieyhisseiam-ağlamıştır, ona ne diye ağladın diye sorulunca bu sefer: Benden sonra pey-gamber olarak gönderilen bir kimsenin ümmetinden cennete gireceklerin sayı­sı, benim ümmetimden oraya gireceklerin sayısından daha fazladır diye ağlıyo­rum, diye cevap vermişfir.

Daha sonra yedinci semaya çıkartılmıştır. Orada da ibrahim -Ateyhisseiam-ile karşılaşmış ve ona selam vermiştir. O da onu güzel bir şekilde karşılayarak, peygamberliğini dile getirmiştir.

Sonra Sıdretu'l-Müntehâ'ya çıkartılmıştır. Daha sonra da el-Beytu'l-Ma'-mur ona yükseltilmiştir. Sonra da yüce ve isimleri mukaddes, cebbar olan Al­lah'ın huzuruna çıkartılmıştır. O'nun huzuruna bir yayın kirişlerinin bağlandığı noktalar kadar yahut daha da yakın olacak şekilde yakınlaşmıştır.

Orada kuluna vahyettiklerini vahyetîi. Ona elli vakit namazı farz kıldı, geri döndü, Musa'nın yanına vardığında, ona: Sana ne emrolundu? dedi. Peygam­ber -sallallahu aleyhi vesellem-: Elli namaz, deyince o: Senin ümmetin bunun altın­dan kalkamaz. Rabbınin huzuruna dön ve O'ndan ümmetinin yükünü hafiflet­mesini dile, dedi. Bu hususta Cebrail -Aleyhîsselam-m fikrini almak istercesine Cebrail'e dönüp baktığında, dilersen böyle yap 'diye işarette bulundu.

Bunun üzerine Cebrail, Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-i yüce ve mü­barek olan Allah'ın huzuruna -O yerinde iken- çıkarttı. -Buhari'nin Sahih'indekı ve bazı rivayet yollarındaki lafız bu şekildedir- Bunun üzerine Yüce Allah üze­rinden on vakti kaldırdı. Tekrar indi ve Musa'nın yanından geçti, durumu ona ha­ber verdi. Yine ona: Rabbine geri dön, O'ndan yükünü hafifletmesini dile, dedi.

Bu şekilde Musa -as- ile yüce ve mübarek olan Allah arasında gi­dip geldi ve sonunda bu elli vakit beş vakte indi. Musa ona tekrar Rabbine geri dönüp yükünün hafifletilmesini dilemesini istediği halde, o: Artık Rabbimden haya etmeye başladım. Bunun yerine razı oluyor ve teslim oluyorum, dedi.

Bu sefer bir münadi'nin şöyle seslendiği işitildi: Ben farzımı aynen emret-tim ve kullarımın yükünü de hafiflettim.

Peygamber -Sallallartu aleyhi vesellem- aziz ve celil olan Rabbini baş gözü ile görüp görmediği hususunda ashab'ın farklı görüşlerinden, doğru olanın onu kalbiyle gördüğü, baş gözü ile görmediği olduğuna dair açıklamalar önceden geçmiş bulunmaktadır.

Yüce Allah'ın: "Gözüyle gördüğünü kalp yalanlamadı." -Necm, 53/11); "Andolsun ki onu diğer bîr inişle de görmüştü.' (en-Necm, 53/13} buyruklarına ge­lince, Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-in sahih olarak gelen rivayete göre; burada görüldüğünden söz edilen kişinin Cebrail olduğu bildirilmektedir. Onu iki sefer yaratılmış olduğu aslî suretinde görmüş bulunmaktadır

isra'nın uyanıklık halinde ve beden ile birlikte olduğunun delillerinden bi­risi de Yüce Allah'ın: 'Kulunu geceleyin Mescid-i Haram'dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa'ya götüren (Allah) münezzehtir." (ei-isra, 17/1) buyruğu­dur. Nasıl ki insan beden ve ruhun toplamını ifade ediyorsa, kul da beden ve ruh'un toplamından ibarettir İfadenin mutlak olarak kullanılması halinde bilinen anlamı budur. Doğrusu da budur, o halde isra da bu şekilde gerçekleşmiştir ve aklen bu imkansız bir şey değildir.

Önce Beytu'l-Makdis'e, İsra'nın hikmeti nedir? diye sorulacak olursa, ce­vabı şudur: -Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- Bu, Rasûlullah -Saltatiahu aleyhi veseiiem-\ﷺ‬\ mı'rac'a yükseldiği iddiasının doğruluğunun ortaya çıkması için ol­muştur. Kureyş ona (iddiasının doğruluğunu isbatlamak için) Beytu'l-Makdis'in sıfatlarının neler olduğunu sormuştu. O da onlara sıfatlarını, niteliklerini anlat­mış1Buhârt 3886. 4710; Müslim 170; Mıisned, 1,309 ve yolda gelmekte olan kervanlarının halini dahi onlara haber vermişti.2Müsned, 1. 374; İbn Kesir, III, 15

Eğer onun semaya yükselişi doğrudan Mekke'den olsaydı, bu husus ger­çekleşmezdi. Zira onlara sema ile ilgili haber vermiş olsaydı, buna muttalî olma­larına da imkan olmazdı. Halbuki onlar Beytu'l-Makdis'i tanıyorlardı. Onlara da bunun niteliklerini haber vermişti.

Mi'rac hadisinde konu üzerinde iyice düşünen kimsenin açıkça anlaya­cağı gibi değişik akımlardan Yüce Allah'ın uluvv (yücelik) sıfatının sabit olduğu­na delil bulunmaktadır. Başarı Allah'tandır.

"Yüce Allah'ın ona ikram ve ümmetine de bir yardım olmak üzere lütfedeceği Havz da haktır."

 Havz ve Nitelikleri

Havz'dan söz eden hadisler tevatür derecesine ulaşır. Bu hadisleri otuz kü­sur sahabi -radıyatiatıu anhuma- rivayet etmiştir. Hocamız İmadu'd-Din İbn Kesir -Allan onu rahmetine gark etsin- "el-Bidaye ve'n-Nihâye" adını taşıyan1 tarihe dair büyük eserinin son taraftarında bu rivayetlerin bütün yollarını tesbit eîmiş bulunmaktadır.

Bu hadislerden birisini Buharî -yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun- rivayet etmek­tedir. Enes b. Malik -ra rivayete göre Rasülullah -sav-şöyle buyurmuştur; "Benim Havz'ımın ölçüleri Eyle ile Yemen'deki San'a arası kadar­dır. Onda bulunan ibriklerin sayısı ise semadaki yıldızların sayısı kadardır.'2

Buharı 6580; Müslim 2303

Yine ondan gelen rivayete göre Peygamber -Sallallahu aleyhi veseliem- şöyle buyurmuştur: "Ashab'ımdan bir takım insanlar Havz'ın etrafında yanıma gele­ceklerdir. Ben onları tanıyacağım ama benden uzaklaştırılmış olacaklardır. Bu sefer ben: Arkadaşlarım? diyeceğim, bana şöyle diyecek(ler): Senden sonra ne gibi bid'at'ler ortaya çıkardıklarını bilmezsin."3 Bulıârî 6582; Müslim 2304

Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir. imam Ahmed'in rivayetine göre de Enes b. Malik -Hadıyaiianu ann- şöyle de­miştir. Rasülullah -Saiiaiiahu aleyhi vese/lem- bir uykuya daldı, tebessüm ederek ba­şını kaldırdı. Ya o kendilerine söyledi, yahut onlar ona: Ne diye güldün? diye sormaları üzerine Rasülullah şöyle buyurdu; 'Az önce bana bir sure indirildi." Sonra da: "Bismillahirrahmanirrahiym. Muhakkak Biz sana Kevser'i verdik" sure­sini sonuna kadar okudu ve sonra şöyle buyurdu: "el-Kevser'in ne olduğunu bi­lir misiniz?" Onlar; Allah ve Rasûlü daha iyi bilir, dediler. Şöyle buyurdu: "O aziz ve celil olan Rabbimin bana cennette vermiş olduğu bir nehirdir. Onun üzerinde pek çok hayırlar vardır. Kıyamet gününde ümmetim o nehre geleceklerdir. Onun üzerindeki kaplar yıldızların sayısı kadardır. Onlardan bir kul (ona yaklaşmak­tan) alıkonulunca, ben şöyie diyeceğim: Rabbim, o benim ümmetimdendir. Şöy­le denilecek: Senden sonra ne bid'atler çıkardıklarını bilemezsin."4

Müslim 400; Müsned. II. 102

Bu hadisi Müslim de rivayet etmiş ve ondaki lafız şöyledir: "O Rabbimin bana vaadeltiği bir nehirdir. Üzerinde pekçok hayır vardır. O kıyamet gününde ümmetimin kendisine gelecekleri bir havuzdur" geri kalan bölümleri ise az ön­ceki rivayet gibidir.

Bunun anlamı şudur: Bu Kevser'den Havz'a doğru iki kanal bol bol su akıtmaktadır. Havz ise Sırat'tan önce Arasat'tadır. Çünkü ondan ayrılmaktadır ve

topukları arkasına gerisin geri dönmüş bir takım kimseler ona yaklaştırılmaya-caktır. Bu gibi kimseler ise Sırat'ı da geçemeyeceklerdir.

Buharî ve Müslim, Cündeb b. Abdullah el-Becelî -ra-dan böyle dediğini rivayet etmektedirler: Ben Rasülullah -Sav-i şöyle buyu­rurken dinledim: "Ben sizden önce Havz'a ulaşmış olacağım."1

Buharî 6589, Müslim 2289

Buharî'deki rivayete göre Sehl b. Sa'd el-Ensarî -ra- dedi ki: Rasülullah -sav- şöyle buyurdu: "Şüphesiz sizden önce Havz'a varmış olacağım, benim yanıma gelen (ondan) içer. içen ise ebediyyen bir da­ha susamaz. Benim yanıma hiç şüphesiz kendilerini tanıdığım, kendilerinin de beni tanıdıkları bir takım kimseler de gelecektir. Sonra benimle onların arasına engel konulacaktır." Ebu Hazim dedi ki: Ben onlara bu hadisi anlatırken, en-Nu'-man b. Ebi Ayyaş benim sözlerimi işitince dedi ki: Sen bunu Sehl'den böylece mi dinledin, ben: Evet, dedim. O da dedi ki: Ben de şahitlik ederim ki Ebu Said el-Hudrî'den bunu dinledim ve o fazladan şunları da söylüyordu: "Bunun üzeri­ne ben şöyle diyeceğim: Onlar benim ümmetimdendirler. Bana; Senden sonra neleri (bid'at olarak) ihdas ettiklerini bilmezsin denilecek, bu sefer ben: Benden sonra değişiklikler yapanlar, benden uzak olsunlar, benden uzak olsunlar."2

Buhâri 7050; Müslim 2290. 2291Hadislere Göre Havz'ın Nitelikleri

Havz'ın niteliklerine dair varid olan hadislerden çıkan sonuç şudur: O Havz, pek büyüktür. Orası çok şerefli bir su kaynağıdır. Bunun suyu sütten daha beyaz, kardan daha soğuk, baldan daha tatlı, kokusu miskten daha güzel olan Kevser ırmağından gelir. Bu Havz son derece geniştir, eni ve boyu aynıdır. Her bir köşesi arasındaki mesafe bir aylıktır. Bazı hadislerde de: "Ondan içildikçe o daha da artar ve genişler. O misk'ten olan yumuşak toprak ve çakıllar arasın­dan çıkar. Mücevherat rengi bitirir."

Hiçbir şeyin acze düşürmediği yaratıcının şanı ne yücedir!

Bazı hadislerde de varid olduğuna göre: "Herbir peygamberin bir Havzı vardır. Peygamberimizin Havzı ise bunların en büyüğü, en değerlisi ve gelip su içeceklerinin sayısı en fazla olanlarıdır." Lütuf ve keremiyle Yüce Allah bizi onlar­dan kılsın.

"Haberlerde de rivayet edildiği üzere onun, onlara (ümmeti­ne) sakladığı şefaati de haktır."

 Şefaat ve Çeşitleri

Şefaat çeşitlidir. Bunların kimisi ümmet tarafından ittifakla kabul edilmiştir. Kimisinde de Mutezile ve onlara benzer bid'at ehli olanlar muhalefet etmişlerdir.

• Birinci Türden Şefaat: Bu ilk şefaat olan büyük şefaattir. Peygamber ve rasûllerden sair kardeşleri arasından bizim peygamberimize mahsustur. Allah'ın salatve selamı hepsine olsun.

Buharî ve Müslim'in Sahihlerinde ve başka eserlerde, çok sayıda saha-bi'den -Allah hepsinden razı olsun- şefaate dair hadisler gelmiş bulunmaktadır.

Bunlardan birisi Ebu Hureyre -ra dan rivayet edilmektedir. De­di ki: Rasûluliah -sav-e bir et getirildi. Bu etten ona kol kısmı verildi. O, kolu severdi, ondan bir lokma koparıp aldı. Sonra şöyle buyurdu: Kı­yamet gününde ben insanların efendisiyim. Bunun niye böyle olduğunu biliyor musunuz? Allah öncekileri ve sonrakileri bir düzlükte toplayıp bir araya getire­cek. Davetçi onların seslerini işitir, göz onlara nüfuz eder. Güneş oldukça yakla­şır, insanlar güç yetiremeyecekleri ve kaldıramayacakları kadar gam, keder ve sıkıntı duyarlar, insanlardan kimisi diğerine şöyle der: içinde bulunduğunuz du­rumu görmez misiniz? Neyle karşı karşıya olduğunuza bakmaz mısınız? Rabbi-nizin yanında size şefaatçi olacak bir kimseyi ne diye arayıp bulmuyorsunuz?

insanların kimi diğerine: Babanız Âdem(e gidiniz), diyecek. Bunun üzerine Adem'in yanına giderler. Ey Adem derler, sen insanlığın atasısın. Allah seni eliyle yarattı, sana ruhundan üfledi. Meleklere emir verdi, sana secde ettiler. Haydi Rab-binın huzurunda bize şefaat et. İçinde bulunduğumuz durumu görmez misin? Ne­lerle karşı karşıya olduğumuza bakmaz mısın?

Adem der ki: Rabbim bugün bundan önce benzeri görülmedik ve bundan sonra da asla benzeri görülmeyecek bir şekilde gazaplanmış bulunuyor. O bana ağaca yaklaşmayı yasaklamıştı, bense emrine karşı geldim. Nefsim, nefsim(ı), nefsim(i kurtarayım bana yeter.) Benden başkasına gidiniz, Nuh'a gidiniz. Bunun üzerine Nuh'a giderler ve: Ey Nuh derler. Sen Allah'ın yeryüzü insanlarına gön­derdiği ilk rasûlsün. Allah seni şükreden bir kul diye adlandırdı. Rabbinin huzu­runda bizim için şefaat et, içinde bulunduğumuz bu durumu görmez misin? Ne hale geldiğimize bakmaz mısın?

Bunun üzerine Nuh -As- şöyle diyecek: Bugün Rabbim öyle bir gazaplanmış ki, ne bundan önce böyle gazaplanmıştır, ne de bundan sonra böyle gazaplanacaktır. Benim kabul edilecek bir duam vardı, onu da kavmime

karşı beddua ederek kullandım. Şimdi nefsim, nefsim, nefsim (kurtulsun yeter, diyorum ) Benden başkasına gidiniz, ibrahim'e gidiniz.

Bunun üzerine İbrahim'e giderler ve şöyle derler: Ey ibrahim, sen Allah'ın nebisi ve yeryüzü insanları arasından Halilisın. İçinde bulunduğumuz bu duru­mu görmez misin? Sıkıntılarımızın ulaştığı bu dereceye bakmaz mısın? Şöyle der: Bugün Rabbim öyle bir gazaplanmış ki ne bundan Önce böyle gazaplan-mıştır, ne de bundan sonra böyle gazaplanacaktır. Sonra ibrahim -Ateybısseiam-söylediği yalanları zikreder.'

 Buharî'de Eyyub'dan, o Muhamrned b. Sîrin'den, o Ebu Hureyre -ra-dan rivayete gö­re Ebu Hureyre şöyle demiştir: ibrahim -Ateytııssetam- sadece üç defa yalan söylemiştir Bunlar­dan ikisi yüce Allah'ın zatı uğrundadır. "Ben hastayım" sözü ile. "Hayır, onu bu büyükleri yapmış­tır" sözleridir. (Devamla] dedi ki. Bir gün Sara ile birlikte zorbalardan bir zorbanın bulunduğu bir yere geldi. O zorbaya şöyle denildi; Burada beraberinde insanların en güzellerinden bir kadın

bulunan bir adam vardı'.

Bunun üzerine bu zorba kişi ona bir adam göndererek Sara hakkında soru sordurdu: Bu kimdir? dedi. O da. Kızkardeşımdir. dedikten sonra Satâ'ya varıp şunları söyledi: Ey Sara. yeryüzünde benden ve senden başka iman eden bir kimse yoktur. Bu kişi bana senin kim olduğuna dair so­ru sordu, senin kızkardeşim olduğunu söyledim. Beni yalancı çıkarma.

Zorba Sarâ'ya elçi gönderdi. Sara. onun yanına girince, eliyle onu yakalamak istedi takat ona engel olundu. Bu seter: Sen Allah'a dua el ve ben sana hiç zarar vermeyeceğim, dedi. Allah'a

dua etti ve eski haline kavuştu.

İkinci bir deta onu yakalamak isteyince, önceki gibi hatta dana da şiddetli bir şekilde alıkonul-

du. Yine: Benim için Allah'a dua el, ben sana zarar vermeyeceğim dedi. Tekrar Allah'a dua etti

ve serbest bırakıldı.

Perdedarlarından birisini çağırarak şöyle dedi: Sizler bana bir insan getirmediniz, sizler olsa ol­sa bana bir şeytan getifmiş bulunuyorsunuz. Bunun üzerine ona Hacer'ı hizmetçi olarak verdi. Sara, İbrahim -Aieyttısseiam- ayakla durmuş namaz kılıyorken yanına geldi ve eliyle. Ne oldu? di­ye sordu, o: Allah o kâfirin -ya da (acırın- tuzağını başına geçirdi ve Hacer'i hizmetçi olarak ver­di. Ebu Hureyre dedi ki: Ey semanın suyunun oğulları, işte anneniz budur, (Bh. Fethu't-Bârî, VI, 391-394]

Nefsimi, nefsimi, nefsimi (kurtarayım bana yeter) Haydi Musa'ya gidiniz. Musa'ya giderler ve Ey Musa derler: Sen Allah'ın Rasûlüsün, Allah seni ri-saletleriyle ve seninle konuşmasıyla diğer insanların üstüne seçip çıkarmıştır. Rabbinin huzurunda bize şefaat eyle. içinde bulunduğumuz bu hali görmez mi­sin? Sıkıntılarımızın ne dereceye ulaştığına bakmaz mısın?

Musa onlara şöyle der: Bugün Rabbim öyle bir gazaplanmıştır ki ne bun­dan önce böyle gazaplanmıştır, ne de bundan sonra böyle gazaplanacaktır. Ben ise öldürmekle emrolunmadığım bir canı öldürdüm. Nefsimi, nefsimi, nefsimi (kur­tarayım yeter) Benden başkasına gidiniz, İsa'ya gidiniz.

Bunun üzerine isa'ya giderler. Ey İsa, derler: Sen Allah'ın Rasûlü, Meryem'e ilka ettiği kelımesisin ve O'nun emrinden bir ruh'sun. Dedi ki: O böyledir. Beşikte iken insanlar ile konuştun, Rabbinin huzurunda bize şefaat eyle. İçinde bulundu­ğumuz durumu görmez misin? Sıkıntılarımızın ne derece olduğuna bakmaz mısın?

Bunun üzerine isa onlara şöyle der: Şüphesiz Rabbim bugün öyle bir ga-zaplanmıştır ki ne bundan önce böyle gazaplanmıştır. ne de bundan sonra böyle gazap l anacaktı ﷺ‬. -Ve herhangi bir günahından söz eimeyerek-: Benden başkası­na gidiniz, Muhammed -sav-e gidiniz, der.

Bunun üzerine bana gelirler ve: Ey Muhammed, derler. Sen Allah'ın Ra-sûlüsün, peygamberlerin sonuncususun, Allah geçmiş ve gelecek günahlarını sana bağışlamıştır. Rabbinin huzurunda bize şefaat eyle, içinde bulunduğumuz hali görmez misin? Sıkıntılarımızın ne dereceye ulaştığına bakmaz mısın?

Bunun üzerine kalkar, Arşın altına gelirim. Aziz ve Celil Rabbimin huzuru­na secdeye kapanırım. Sonra Yüce Allah, bana lutufta bulunur ve benden önce hiçbir kimseye ilham etmediği türden O'na güzel övgüler ve hamd-u senalarda bulunmayı ilham eder. Bunun üzerine Ya Muhammed denilir, başını kaldır, iste, o sana verilecek, şefaatta bulun şefaatin kabul olunacak. Bunun üzerine: Rab­bim, ümmetimi, ümmetimi isterim. Rabbim, ümmetimi ümmetimi isterim. Rab­bim, ümmetimi ümmetimi isterim, diyeceğim. Şöyle denilecek: Ümmetinden aleyhine hesap bulunmayan kimseleri cennet kapılarından sağ kapıdan girdir, ayrıca diğer kapılarda da onlar insanlarla ortak gireceklerdir.

Peygamber -sav- sonra şöyle buyurdu: "Nefsim elinde olana yemin ederim ki cennet kapılarım her iki kanadı arasında Mekke ile Hecer yahut ta Mekke ile Busra arası kadardır."

Bu hadisi bu manada Buharî ve Müslim rivayet etmiştir. Lafız imam Ah-med'indir.1 Müsned, II, 435-436; ayrıca Buharı 4712; Müslim 194

Çokça hayret edilecek bir husus var ki, o da şudur: Hadis imamları bir çok rivayet yollarıyla bu hadisi kaydetmekle beraber -bu husus Sur hadisinde varid olduğu gibi-2 Yüce Allah'ın insanlar arasında hüküm vermek üzere gelme­si için yapılan ilk şefaati söz konusu etmezler. Çünkü burada maksat budur ve hadisin başının nakledilmesi bunu gerektirir, insanlar Adem ve ondan sonraki diğer peygamberlerin şefaatlerini, insanlar arasında hükmedilmesı ve bulun­dukları sıkıntılardan rahatlamaları için isteyeceklerdir. Nitekim hadisin diğer riva­yet yollarından açıkça anlaşılan da budur. İşte onlar bu noktaya vardıktan son­ra, ümmetin isyankarlarına şefaati ve cehennem ateşinden çıkartılmalarını söz konusu ederler.

Selefin hadisin sadece bu bölümünü nakletmekle yetinmekten maksatla­rı sanki cehenneme girdikten sonra herhangi bir kimsenin oradan çıkartılacağı-

nı inkar eden Hariciler ile Mutezile'den onlara tabı olan kimselerin görüşlerini reddetmek gibi görünmektedir. Bu sebebten dolayı onların görüşlerini açıkça reddeden ifadeler taşıyan hadisin bu kadarlık bölümünü zikretmekle yetinirler, böylelikle hadislere aykırı olan ve bid'at olarak benimsedikleri görüşlerini de nass ile reddetmiş oluyorlar.

• İkinci ve üçüncü tür şefaat Peygamber -sav-in, hase­natı ve seyyiâtı birbirine eşit kimseler hakkındaki şefaatidir. Bunların cennete girmeleri için şefaat edecektir. Ayrıca cehenneme götürülmeleri ernrolunrnuş bir takım kimseler hakkında da cehenneme girmemeleri için şefaat edecektir.

• Dördüncü tür şefaat Peygamber - sav- cennete giren kimselerin amellerinin mükâfatının gerektirdiği derecelerden daha yukarıya çı­kartılması hususundaki şefaatidir. Mutezile sadece bu şefaati kabul etmekle (selefe) muvafakat etmiş, bunun dışındaki diğer konumlar hakkında -bu husus­lardaki hadislerin mütevatir olmasına rağmen- muhalefet etmişlerdir.

» Beşinci tür şefaal ise bir takım kimselerin hesapsız olarak cennete girme­leri için yapılacaktır. Bu tür şefaate Ükkaşe b, Mihsan'ın hadisinin delil gösterilme­si uygundur. Çünkü Rasûlullah -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- cennete hesapsız olarak gi­recek yetmişbin kişi arasına kendisinin de girmesi için Rasûlullah'ın duasını iste­mişti. Hadis Buharî ile Müslim'de rivayet edilmiştir.1Buharî 5811,6442; Müslim 216, 217

• Altıncı tür şefaat azabı hakeden kimselerin azabının hafifletilmesi için ola­caktır. Amcası Ebu Talib'in azabının hafifletilmesi için şefaat etmesi gibi.2Buharî 3883. 6208, Müslim 209

Bu tür şefaati söz konusu ettikten sonra Kurtubî, et-Tezkire adlı eserinde şunları söylemektedir: Şayet Yüce Allah: "Şefaatçilerin şefaatleri onlara fayda vermez." (et-Muddessir, 74/48) diye buyurmuştur, denilecek olursa şöyle cevap ve­rilir: Cehennemden çıkartılıp cennete giren günahkâr muvahhidlere sağladığı fayda gibi, böylesine cehennem ateşinden çıkmak şeklinde bir faydası dokun­mayacaktır denilir.

• Yedinci tür şefaat, önceden de geçtiği üzere bütün mü'minlere cennete girme izninin verilmesi için yapacağı şefaattir. Müslim'in Sahihinde, Enes -ra-dan rivayete göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuş­tur: "Ben cennetteki ilk şefaatçiyim."3Müsrıed, 111,213.

• Sekizinci tür şefaati ümmeti arasından cehenneme girmiş bulunan, bü­yük günah işlemiş kimselere yapacağı şefaattir. Bu şefaati sebebiyle onlar, cehennem ateşinden çıkartılacaklardır. Bu tür şefaat ile ilgili hadisler mütevatir ola­rak gelmiştir. Hariciler ile Mutezile ise bunu bilememişlerdir. O bakımdan hadisle­rin sıhhatini bilmediklerinden ve bunu bilenlerinin de inat edip, bid'atlerini sürdür­melerinden ötürü bu hususa muhalefet etmişlerdir.

Melekler, peygamberler ve mü'rninler de onun gibi bu şekilde şefaat ede­ceklerdir.

Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- bu şefaati dört defa yapacaktır.

Bu türden rivayet edilmiş hadislerden birisi Enes b. Malik -Raüıyailahu anh-yoluyla gelen hadis-i şeriftir. O dedi ki: Rasûlullah -Satialiahu aleyhi vesetlem- şöyle buyurmuştur; "Şefaatim ümmetim arasından büyük günah işlemiş kimselere ola­caktır." 1 Müsned. 111.213.

1 Bu hadisi imam Ahmed rivayet etmiştir.

Buharî de -Allah'ın rahmeti üzerine otsun- kitabının "et-Tevhid" adlı bölümünde şu rivayeti kaydetmektedir: Bize Süleyman b. Harb anlattı, bize Haınmad b. Zeyd anlattı. Bize Ma'bed b. Hilal el-Anezî anlattı, dedi ki: Basra halkından bir kaç kişi bir araya geldik ve hep birlikte Enes b. Malik'in yanına gittik. Bizim için şefaat hadisini sorsun diye beraberimizde Sabit el-Bünanî'yi de alıp gittik. Onu evinde bulduk, kuşluk namazını kıldığını gördük. Yanma girmek üzere izin iste­dik, o da bize izin verdi, döşeği üzerinde oturuyordu.

Biz Sabıt'e: Şefaat hadisinden önce ona hiçbir şey sorma, dedik. Dedi ki: Hamza'nın babası, bunlar senin Basra ahalisinden kardeşlerindir. Sana şefaat hadisini sormaya geldiler. Dedi ki: Bize Muhammed -saiiaitahu aleyhi veseilem- an­lattı dedi ki: "Kıyamet gününde insanlar dalgalar gibi birbirlerinin arasına karışa­caklardır. Adem'in yanına varacaklar ve Rabbinin huzurunda bizim için şefaat et, diyecekler. O: Ben bu işin ehli değilim, diyecek ama size İbrahim'i tavsiye ederim. Çünkü o Rahman'ın halil'idir.

Bunun üzerine İbrahim'e gidecekler, o da: Ben bu İşın ehli değilim diye­cek ama ben size Musa'yı tavsiye ederim, çünkü o kelimullahtır.

Bunun üzerine Musa'ya gidecekler, o da: Ben bu işin ehli değilim diye­cek ama size isa'yı tavsiye ederim, çünkü o Allah'ın ruhu ve kelimesidir. Bu se­fer isa'ya gidecekler, o da ben bu işin ehli değilim diyecek arna size Muham-med'i tavsiye ederim.

Bunun üzerine yanıma gelecekler ben de: işte bu işin ehli benim diyece­ğim. Rabbimin huzuruna varmak üzere izin isteyeceğim, bana izin verilecek. Şu

anda hatırlayamadığım övücü sözlerle O'na hamdetmek üzere bana ilham vere­cektir. Ben de bu övücü sözlerle O'na hamdedeceğim ve huzurunda secdeye kapanacağım. Ey Muhammed, başını kaldır denilecek. Söyle sözün dinlenecek, şefaat et şefaatin kabul edilecek, dile dilediğin sana verilecek. Ben de şöyle di­yeceğim: Rabbim ümmetimi (isterim) ümmetimi. Bunun üzerine şöyle denilecek: Git, kalbinde arpa ağırlığı kadar iman namına bir şey bulunan herkesi çıkart. Ben de gidip denileni yapacağım, sonra dönecek ve o övücü sözlerle O'na hamdedeceğim, tekrar O'nun için secdeye kapanacağım. Ey Muhammed, başı­nı kaldır, denilecek, söyle sözün dinlenecek, şefaat et şefaatin kabul olunacak, dile islediğin verilecek. Ben, Rabbim ümmetimi (isterim) ümmetimi diyeceğim.

Bu sefer: Git, kalbinde zerre yahut ta bir hardal tanesi ağırlığınca iman­dan eser bulunan herkesi çıkartı denilecek. Ben de gidip denileni yapacağım, sonra tekrar geri dönüp Yüce Allah'a o övücü sözlerle hamd-u sena'da buluna­cağım. Sonra tekrar O'nun için secdeye kapanacağım. Ey Muhammed, başını kaldır denilecek, söyle sözün dinlenecek, dile isteğin verilecek, şefaat et şefa­atin kabul olunacak. Ben: Rabbim ümmetimi (dilerim) ümmetimi diyeceğim. Bu sefer bana şöyle diyecek: Git kalbinde iman namına hardal tanesi ağırlığından daha, daha, daha küçük eser bulunan kimseleri bul ve onları ateşten çıkart. Ben de gidip denileni yapacağım."

(Ma'bed devamla) dedi ki1 Enes'in yanından çıkıp gidince, bir de el-Ha-sen'e uğrasak dedim O, o sırada Ebu Halife'nin evinde saklı bulunuyordu, gücü kuvveti yerindeydi, işte ona gitsek de bize Enes b. Malik'in naklettiği hadisi ona da nakletsek (dedim), onun yanına gittik. Ona selam verdik. Yanına girmek üze­re bize izin verdi. Ona Ey Ebu Said dedik, yanına kardeşim Enes b. Malik'in ya­nından geldik. Biz şefaat hususunda bize naklettiği hadisin bir benzerini gör­medik. (Hasan-ı Basrî) Dedi ki: O neymiş deyince, biz de ona hadisi naklettik ve buraya kadar geldik, ondan sonra: Devam edin, dedi. Biz: Bize bundan faz­lasını söylemedi, dedi ki: O gücü kuvveti yerindeyken bu hadisi yirmi sene ön­cesinden önce bana nakletti. Bilemiyorum size neden nakletmedi? Unuttuğun­dan mıdır? Yoksa sizin buna bel bağlayacağınızdan çekindiğinden midir?

Biz de: Ey Ebu Said o zaman sen bize anlat, dedik. Bunun üzerine güldü ve: İnsan çok aceleci yaratılmıştır dedi. Bunu size hatırlatmamın sebebi size bunu nakletmek isteyişimden başkası değildir. Size naklettiği şekilde hadisi ba­na da nakletti (sonra) dedi ki: "(Peygamber) buyurdu ki: Sonra dördüncü defa geri dönerim, o öğücü sözlerle yine O'na hamd-u sena'larda bulunurum. Sonra O'nun huzurunda secdeye varırım. Ey Muhammed, başını kaldır denilecek, söy­le sözün dinlenecek, dile isteğin verilecek, şefaat et şefaatin kabul edilecek.

Bunun üzerine şöyle diyeceğim: Rabbim la ilahe illallah diyen kimseleri çıkart­mam için bana izin ver. Şöyle buyuracak: İzzetim, celalim, kibriyam ve azame­tim hakkı için ben oradan la ilahe illalah diyeni mutlaka çıkartacağım."1 Buharı 7510; Müslim 193. Bu hadi­si Müslim böylece rivayet etmiştir.

Sahihfi Müslim) de de Ebu Said el-Hudri -Radıyaliahu anh- Peygamber -Saitat-iahu aleyhi veseiiem-dien şunu rivayet etmektedir: "Yüce Allah buyuracak: Melekler, peygamberler, mü'minler hep şefaat eîti. Geriye merhametlilerin en merhamelli-sı(mn şefaati) kaldı. Bunun üzerine ateşten bir avuç alır ve oradan hayır namına hiçbir şey işlememiş bir topluluğu çıkartır."2 Müslim 183;Müsned.lll,94

Şefaat hususunda insanların üç görüşü vardır:

Müşrikler, hristiyanlar ve şeyhler ve başkaları hususunda aşırıya kaçmış olan bid'at'çiler ta'zim ettikleri kimselerin Allah nezdindeki şefaatini dünyada bi­linen şefaat gibi değerlendirirler.

Mutezile ve Harici'ler ise peygamberimizin ve başkalarının büyük günah işlemiş kimseler hakkındaki şefaatini kabul etmezler.

Ehl-i sünnet ise Peygamberimiz -sav-in büyük günah iş­lemiş kimseler hakkındaki şefaatini de, başkalarının şefaatini de kabul ederler. Fakat hiçbir kimse Allah kendisine izin vermedikçe ve onun için belil bir sınırı tesbit etmedikçe şefaat edemeyecektir. Nitekim Sahih'te yer alan şefaat hadi­sinde de böyle denilmektedir: "Onlar Adem'e, daha sonra Nuh'a, sonra ibra­him'e, sonra Musa'ya, sonra İsa'ya giderler, isa -as- da onlara şöyle di­yecek: Muhammed'e gidiniz, çünkü o Allah'ın günahlarının geçmişini de, gele­ceğini de kendisine bağışladığı bir kuldur. Bunun üzerine bana gelecekler, ben de yola koyulup gideceğim. Rabbimi gördüğümde O'nun huzurunda secdeye kapanacağım. O vakit şu anda güzelce ifade edemeyeceğim, bana ilham ede­ceği övücü sözlerle Rabbime hamd edeceğim. Ey Muhammed başını kaldır di­yecek, söyle sözün dinlenecek, şefaat et şefaatin kabul olunacak. Bunun üzeri­ne, Rabbim ümmetimi (isterim) diyeceğim Bana bir sınır çizilecek onları cenne­te girdireceğim. Sonra tekrar gidip secdeye kapanacağım, yine bana bir sınır tesbit edilecek..."3 Buhar! 4476, 7516; Müslim 193; İbn Mâce 4312 Bunu üç defa zikretmektedir.

 Dünyada Peygamber'den ve Başkalarından Şefaat İstemenin Hükmü

Dua esnasında dünyada Peygamber -sav-ı ve başkaları­nı şefaatçi kılmaya ve bu yolla dilekte bulunmaya gelince; bunun etraflı bir şe-

kilde ele alınması gerekir. Çünkü dua eden kimse bazen 'peygamberinin hakkı" yahut "filanın hakkı için" diyerek Allah'ın mahlukatından herhangi bir kimseyi zik­redip. Allah'a and vermektedir. Bu, iki açıdan sakıncalıdır:

1- Evvela bu Allah'tan başkasının adı ile yemin etmektir,

2- ikinci olarak herhangi bir kimsenin Allah'ın üzerinde hakkı bulunduğu­na inanmaktadır.

Allah'tan başkası adına yernin caiz değildir. Allah'ın kendisi üzerinde bir hak olarak tesbit etmiş olması hali dışında, kimsenin de Allah üzerinde hiçbir

hakkı yoktur. Yüce Allah'ın $u buyruğunda olduğu gibi: "Mü'min/ere yardım et­mek ise zaten üzerimize bir haktır." (er-Rûm, 30/47)

Yine Buharî ve Müslim'de sabit olduğu üzere Peygamber -sav, Muaz -Radıyaiiafıu anh-a -terkisinde bulunuyor iken- şöyle dediği sabit ol­muştur: "Ey Muaz! Allah'ın kullan üzerindeki hakkının ne olduğunu biliyor musun? Ben Allah ve Rasûlü daha iyi bilir dedim. Şöyle buyurdu: Onun kullan üzerindeki hakkı O'na ibadet etmeleri, O'na hiçbir şeyi ortak koşmam alan di ﷺ‬. Peki onlar bu­nu yaptıkları takdirde, kulların Allah'ın üzerindeki haklarının ne olduğunu biliyor musun? Ben, Allah ve Rasûlü daha iyi bilir dedim. Şöyle buyurdu: O'nun üzerin­deki hakları onlara (O'na hiçbirşeyi ortak koşmayanlara) azab etmemektir,'1 Buhar! 2846, 5967, 6500, 7373; Müslim 30.

Bunlar Yüce Allah'ın eksiksiz kelimeleriyle ve sadık olan vadi ile yerine ge­tirmesi vacip olmuş haklardır. Yoksa kulun bizzat kendisinin Allah üzerinde -mah­lukun mahluk üzerinde olduğu şekilde- hiçbir hakkı yoktur. Çünkü Yüce Allah, her türlü hayrı kullarına nimet olarak ihsan edendir. Onlara va'di dolayısıyla kendileri­ne verilmesi gereken hakları ise, onlara azab etmemektir ve azablandırmamaktır. Bu ise kendisi adına yemin edilmeye elverişli olmayan bir husustur. Bundan dola­yı da (bu hakkı ileri sürerek) O'ndan bir istekte bulunulmaz, bu vesile edilemez. Çünkü ancak Yüce Allah'ın sebep olarak tayin ettiği şey sebep olabilir.

Müsned'de yer alan Ebu said -ra Peygamber -sav-den rivayet ettiği hadise gelince. Orada namaza yürüyerek giden kim­senin: "Senden bu yürüyüşümün hakkı adına ve dilekte bulunanların senin üze­rindeki hakkı adına dilekte bulunuyorum."2 Müsned, 11,21; İbn Mâce 778 şeklinde söylediği sözlerine gelince, bu Allah'ın kendi zatına vacip kılmış olduğu ve kendisine dua eden kimselerin kendi üzerindeki hakkını dile getirmektedir. Dua eden ve istekte bulunanlara dualarını kabul etme hakkını veren O'dur. ibadet edenlere mükafat elde etme hakkını veren O'dur. Şu beyitlerin sahibi ne güzel söylemiş:

. "Kulların O'nun üzerinde vacib (yerine getirilmesi gereken) bir hakları yoktur,

Asla; ama hiçbir çaba da O'nun nezdinde boşa gitmez.

Onlara azab edilirse, adaleti iledir yahut nimet verilirse, lütfü iledir.

O Kerim'dır, lütfü bol olandır."

Şayet dua eden kimsenin: "Dua edenlerin üzerindeki hakkı için senden istiyorum.' sözü ile "Peygamberinin hakkı" ya da buna benzer ifadeler arasında­ki fark nedir? diye sorulacak olursa cevap şudur:

Dua eden kimsenin: "Dua edenlerin senin üzerindeki hakkı için..." sözü­nün manası şudur: Sen dua edenlerin, duasını kabul edeceğini vaadetmiş bulu­nuyorsun. İşte ben de dua edenler arasındayım, benim duamı kabul buyur. Hal­buki "filanın hakkı için" denildiği vakit, o filan kişinin her ne kadar Allah'ın sadık va'di gereğince Allah üzerinde bir hakkı var ise de; bunun ile o dilekte bulunan kimsenin duasının kabul edilmesi arasında herhangi bir ilişki yoktur. Şöyle denil­miş gibidir: Filan kişi senin şalin kullarından olduğu için benim de duamı kabul et. Bu iki şey arasındaki ilişki nedir? Ve bunların birinin diğerini gerektirmesi ne­ye dayanarak söylenebilir? Bu hiç şüphesiz duada haddi aşmak (üründendir. Yüce Allah ise şöyle buyurmaktadır: "Rabbinize yalvara yakara ve gizlice dua edin. Gerçek şu ki O, haddi aşanları sevmez." (e/-A'raf, 7/55)

Bu ve benzeri dualar bid'aî olarak ortaya çıkan dua şekilleridir. Peygam­ber -Saiialiaftu aleyhi vesetfem-den olsun, ashab-ı kiram'dan olsun, tabiîn'den olsun, imamlardan herhangi birisinden olsun -Allah hepsinden razı olsun- böyle bir dua şekli nakledilmiş değildir. Bu gibi ifadeler cahillerin ve bir takım tarikatçıların yazdıkları muska ve hamayıllarda bulunur.

Dua ise en faziletli ibadetlerdendir, ibadetlerin esası ise sünnet ve pey­gambere tabi olmaktır, neva ve bid'atler değildir.

Allah'tan Başkası Adına Yemin Caiz Değildir

Şayet kastı "falancanın hakkı" diye Allah'a and vermek ise bu da sakıncalı­dır. Çünkü mahluk'un adı ile mahluk'a and vermek caiz değilken Halik'a karşı bu nasıl caiz olabilir? Peygamber -sav- de: "Her kim Allah'tan baş­kasının adıyla yemin ederse (Allah'a) ortak koşmuş olur.'1 Müsned, II. 69, 87. !25: Ebü Dâvûd 3251 diye buyurmaktadır.

Bundan dolayı Ebu Hanife ve arkadaşları (Ebu Yusuf ile Muhammed} - şöyle demişlerdir: Dua eden bir kimsenin, filanın hakkı ile Sen'den istiyorum, yahut peygamberlerinin ve rasûllerinın hakkı ile yahut Beyt-i Haram'ın, Meş'ar-T Haram'ın hakkı ile istiyorum ve buna benzer ifadeleri duada kullanması mekruhtur. Hatta Ebu Hanife ve Muhammed (Allah ikisinden de razı ol­sun) bir kimsenin: Allah'ım ben Sen'den Arş'ının izzet makamı hakkı için dilekte bulunuyorum, demesini dahi mekruh görmüşlerdir. Ebu Yusuf ise bu hususta kendisine ulaşan rivayet sebebiyle bunu mekruh görmemiştir.

Bazen de; "filanın Sen'in nezdindeki makamı hürmeti için" yahut ta: "Pey­gamberlerin, rasûllerin ve velilerinin yüzü suyu hürmeti için" diye bir ifade kulla­nılır. Bundan kasıt ise filan kişinin Sen'in yanında değeri, şerefi ve mevkiî vardır. Bundan ötürü de Sen bizim duamızı kabul buyur, demektir. Ancak bu da sakın­calıdır. Çünkü eğer Peygamber -Satiaitahu aleyhi vesettem-\ﷺ‬\ hayatta olduğu sırada Ashab-ı Kiram'ın tevessülü bu şekilde olsaydı, elbetteki ölümünden sonra da bunu yaparlardı. Ancak onlar peygamber hayatta iken, onun duası ile tevessül ediyorlardı.1 Tirmizî 3578 Ondan kendilerine dua etmesini istiyorlardı, kendileri de onun du­asına amin diyorlardı.

Nitekim istiska (yağmur duası) ve diğerlerinde bunu görüyoruz. Peygamber -SafeHafıu aleyhi veseitem- vefatından sonra Ömer -Radtyallahu anfr yağmur duasına çık­tıkları sırada da şöylece dua etmişti: "Allah'ım bizler kuraklıkla karşı karşıya kaldı­ğımızda Peygamberimiz ile sana tevessül ediyor, Sen de bize yağmur yağdırıyor­dun. Şimdi de peygamberimizin amcası vasıtası ile sana tevessül ediyoruz."2 Buhârt 1010, 3710

Bu ise biz onun duasıyla, onun şefaatiyle ve onun dilemesi ile sana te­vessül ediyoruz demektir. Yoksa onunla sana and veriyoruz yahut onun Sen'in nezdindeki mevkiî dolayısıyla Sen'den diliyoruz, demek değildir. Çünkü maksat bu olsaydı, elbetteki Peygamber -saitatiahu aleyhi vese'fem-in mevkiî, Abbas -Radıyai-iahuanh-\ﷺ‬\ mevkiinden çok çok daha büyüktür.

Bazen dua edenler: Benim Rasûlüne tabi oluşum, ona olan sevgim ve imanım için diğer peygamberlerinin, resullerinin hakkı için ve onları tasdik etli­ğim için... gibi ifadeler de kullanılabilir. Bunlar dua sırasında, tevessül ve şefaat istemek üzere kullanılan ifadelerin en uygun olanlarıdır.

Çünkü bir şahıs ile tevessül ve onun aracılığı ile yönelmek mücmel bir tu­tumdur. Bundan ötürü anlamını bilemiyenler hata etmişlerdir. Şayet bu sözlerle dua eden; şefaati umulan bir kimse olduğu için onu sebeb kılmak maksadını güder ve bunu o hayatla iken yapar yahut dua eden kimse onu seven, emrine itaat eden, ona uyan bir kimse olmakla birlikte; bu kişi de sevilmeye, itaat edil­meye ve uyulmaya layık ise, o takdirde onun vesile kılınması ve şefaatinin kabul edilmesi için dua ederken tevessülde bulunulursa yahut ta dua edenin o şahsı sevmesi ve ona tabi olması ile tevessül olunursa; bu şekildeki dua ve tevesüiler meşrû'dur. Eğer bu sözlerden kasıt kimsenin adı ile and vermek ve bizzat onun şahsıyla tevessülde bulunmak olursa, işte seief'in mekruh gördüğü ve yapılma­masını istediği tevessül budur.

Aynı şekilde bir şey vasıtasıyla dilekte bulunmakla da bazen onu -istene­nin elde edilmesinde sebeb olusu dolayısıyla- sebeb olması kastı güdülebilir. Bazen de onun ile and verilmek istenebilir.

Oua'da birinci türden vesile edilmeye örnek, mağaraya sığınan üç kişi ile ilgili hadıs-i şerifte görülebilir. Bu, Buharî ve Müslim'de ve başka eserlerde yer al­mış meşhur bir hadistir. Büyükçe bir kaya parçası gelip, onların sığındıkları ma­ğaranın kapısını kapatmıştı. Onlar ihlas'ia yapmış oldukları şalin amellerini söz konusu ederek Yüce Allah'a tevessül ettiler ve onların her birisi şöylece dua etti: Eğer ben bu işi senin rızan için yaptı isem içinde bulunduğumuz sıkıntıdan bizi kurtar. Bunun üzerine o kaya parçası mağaranın kapısından çekidi, onlar da yü­rüyerek oradan çıkıp gittiler.1Buhari 2215,Muslum 2743

İşte onlar salih amelleri ile dua ettiler. Çünkü salih ameller kulun kendile­riyle Yüce Allah'a tevessül edip yöneldiği ve onlar vasıtası ile dileklerde bulun­duğu en büyük islerdendir. Zira Yüce Allah iman edip, salih amel işleyenlerin duasını kabul edeceğini ve iütfundan onlara daha fazlasını vereceğini vaadel-

miş bulunmaktadır.

 Allah Nezdinde Şefaat, İnsanlar Nezdrndeki Şefaatten Farklıdır

Velhasıl Allah nezdinde şefaat, insanlar nezdındekı şefaat gibi değildir. Çünkü insanlar nezdinde şefaatçilik eden bir kimse, isteği olan ile birlikte iste­ğinde ona katılmış olur. Yani o daha önce bu hususta yalnızken onunla birlikte şef (çift) konuma gelir. Aynı şekilde nezdinde şefaat olunan ile birlikte de şef (çift) olmuş olur. Yani o şefaati ile istenen işin bir faili olur ve hem istekte bulu­nan, hem kendisinden dilekte bulunan ile şef (çift) olmuş olur.

Yüce Allah ise bir ve tek'tir (vitr'dir) Kimse onunla beraber şef (çift) oluş­turmaz. O'nun izni olmaksızın da kimse O'nun nezdinde şefaat edemez, emir bütünüyle O'nundur. Hiçbir bakımdan O'nun ortağı yoktur.

Kıyamet gününde şefaatçilerin efendisi, Yüce Allah'ın huzurunda secde­ye kapanıp hamd-u sena'da bulunacağında, Yüce Allah ona şöyle diyecektir: 'Başını kaldır, söyle sözün kabul edilecek, dile isteğin verilecek, şefaat et şefa­atin kabul edilecektir," Bunun üzerine ona bir miktar tesbıt edilecek ve onları cennete girdirecektir.

Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi emir bütünüyle yalnız Allah'ın­dır: "De ki- Emir bütünüyle yalnız Allah'ındır." (Ai-i imran. 3/154); 'Emirden sana ait hiçbir şey yoktur." (e/-A'raf, 7/54)

Sahih(i Buharî)deki rivayete göre Peygamber -Saitatiahu aleyhi veseiiem- şöyle buyurmuştur: "Ey Abdi Menaf oğulları! Benim, Allah'a rağmen size yapabilecek hiçbir şeyim yoktur. Ey Allah Rasûlünün halası Safiye, benim Allah'a rağmen sa­na yapabilecek hiçbir şeyim yoktur. Ey Allah Rasûlünün amcası Abbas, benim Allah'a rağmen sana yapabilecek bir şeyim yoktur."1 Buharî 2753, 3527, 4771; Müslim 203

Yine Sahih'de şöyle denilmektedir: Kıyamet gününde sizden herhangi bi­rinizi boynuna böğüren bir deve yahut meleyen bir koyun yahut dalgalanan bir kumaş parçası ile gelip de: Beni kurtar, beni kurtar dediğini, buna karşılık be­nim de kendisine: Ben sana tebliğ ettim, Allah'a rağmen benim sana yapabile­cek bir şeyim yoktur, diyeceğim bir halde geldiğini sakın görmeyeyim."2 Buharî 3073; Müslim 1831

Eğer bütün insanların efendisi, şefaatçilerin en faziletlisi, kendisine en ya­kın insanlara: "Allah'a rağmen benim size yapabilecek bir şeyim yoktur" diyor­sa, ya başkası hakkında ne düşünülebilir?

Yüce Allah'a dua edildiği, O'nun nezdınde şefaatte bulunulduğu takdirde şüphesiz ki O duaları işitir, şefaati kabul eder.

Ancak bu konuda dua ve şefaatin etkisi, hiçbir zaman bunların mah-luk'un mahluka olan etkisi gibi değildir. Zira dua edenin, dua etmesini sağlayan, şefaatçinin şefaatini hazırlayan, takdir eden O'dur. Kulların fiillerini O yaratır. Ku­lu tevbeye muvaffak kılan, sonra da O'nu kabul eden O'dur. Kulu amelde bulun­maya muvaffak kılan, sonra da O'na mükâfat veren O'dur. Kula dua etmek, ba­şarısını ihsan edip sonra da duayı kabul eden yine O'dur.

İşte bu, kadere ve herşeyi yaratanın Allah olduğuna iman eden ehl-i sün­netin kabul etmiş olduğu temel itikad esasları ile uyum arzeden bir inanıştır.

"Yüce Allah'ın Âdem'den ve onun zürriyetinden almış olduğu mîsak haktır."

Yüce Allah'ın Adem ve Zürrıyetinden Aldığı Mîsak söz: Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Hani, Kıyamet günü: 'Bizim bundan ha­berimiz yoktu' demeyesiniz diye Rabbin, Ademoğullannın sırt/anndan zürriyet-lerini (çıkarıp) almış ve onları kendilerine şahit tutup: 'Ben sizin Habbiniz değil miyim?' (diye buyurmuştu.) Onlar da: 'Evet (Rabbimizsin) şah/d olduk' demiş­lerdi."'{el-A'rai. 7/172)

Yüce Allah bu buyruğunda Ademoğullarını sulblerinden kendilerine karşı Allah'ın Rableri, mutlak egemenleri, sahipleri olduğuna. O'ndan başka hiçbir ilah bulunmadığına dair şahit tutmuş olduğunu haber vermektedir. Adem -A/ey-his$eiam-\ﷺ‬\ sulbünden hürriyetinin alınmış olduğu ve onların Ashab-ı Yemin ve Ashab-ı Şimal olmak üzere birbirlerinden ayırt edildiklerini belirten hadisler va-rid olmuştur. Bunların bazılarında da Yüce Allah'ın Rableri olduğuna dair şahit tutma da, dile getirilmektedir.

Şunu bilelim ki: müfessirler Yüce Allah'ın Adem'in sırtından soyundan ge­leceklerini çıkartmış olup, onları kendilerine karşı şahit tutup, sonra tekrar geri iade etmiş olduğundan başka bir şey zikretmemektedirler.

es-Sa'lebî, el-Beğavî ve diğerleri gibi. Bunların bir kısmı bunu söz konusu da etmeyerek yerine Yüce Allah'ın onlara karşı rububiyetinin ve vahdaniyetinin delillerini ortaya koymuş olduğunu; yapılarında var etmiş olduğu akıl ve basiret­lerinin de bunlara şahidlik ettiğini söz konusu etmekle yetinmektedir. ZemahşerT ve diğerleri buna örnektir. Kimisi de her iki görüşü de zikretmiştir. el-Vahicfî, er-Razî, el-Kurtubîve başkaları gibi.

Şüphesiz ki âyet-i kerîme birinci görüşe yanı Adem -Aieynissetam-\v\ zürriye-tının soyundan çıkartılıp alınmış olduğuna delalet etmemektedir. Ayet-i kerî-me'de Ademoğullannın sırtlarından alınmadan söze di im ektedir. Adem'in sırtın­dan zürriyetinin alınması ve o vakit onlara karşı şahit tutulması hususu bir takım hadislerden çıkartılmaktadır.

Bu hadislerin kimisinde zürriyetin alınması söz konusu edilmekte, bazıla­rının cennete, bazılarının cehenneme gideceklerine dair hüküm verildiği belirtil­mektedir. Nitekim Ömer -Radtyaiiahu an/j-ın rivayet ettiği hadiste böyledir.

Kimisinde de zürriyetin alınması söz konusu edilip bu zürriyetin -hakların­da herhangi bir hüküm ve şahit tutma söz konusu edilmeksizin- Adem'e gösteril­dikleri belirtilmektedir. Ebu Hureyre hadisinde olduğu gibi.

Birinci görüşün kabul ettikleri şekilde şahit tutmanın söz konusu edildiği hadis ise ibn Abbas ve ibn Ömer'e kadar ulasan mevkuf bir hadistir. Hadis alimleri de onu tenkit etmişlerdir. Sahih hadis ravileri arasında bunu sadece el-Hâklm "el-Müstedrek ale's-Sahihayn" adlı eserinde rivayet etmektedir ki Hâkîm Yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun- işi Sıkı tutmamakla tanınan birisidir.

Kimilerinin cennete, kimilerinin de cehenneme gideceklerine dair ilâhî hükmün söz konusu edildiği hadis de kader meselesine delildir. Bunun tanıkları da pek çoktur. Bu hususta ehl-i sünnet arasında da görüş ayrılığı yoktur. Bu ko­nuda sadece sıfatları iptal eden bid'at ehli Kaderiye'nin muhalefeti vardır

Birinci görüşe gelince selef ve halefe mensub ehl-i sünnet alimleri arasın­da görüş ayrılığı vardır. Şayet ben muhtasar bir eser yazmayı hedeflememiş ol­saydım, bu konuda varid olmuş hadisleri ve bu hadisler ile ilgili söylenen sözleri enine boyuna açıklayacaktım. Bu hadislerle ilgili olarak aklen anlaşılan manaları ve âyet-i kerîme'nin lafızlarının delaleti ile ilgili zikredilenleri de ortaya koyardım.

Kurtubî der ki: Bu âyet-i kerîme müşkil bir âyettir. İlim adamları bu âyetin te'vili hususunda değişik açıklamalarda bulunmuşlardır. Biz de tesbit edebildi­ğimiz kadarıyla onların bu açıklamalarını söz konusu edeceğiz.

Kimileri şöyle demiştir: Ayetin anlamı şudur: Yüce Allah, Ademoğullarını gelecekleri suretle birbirinin sırtından çıkartmıştır. Bunlara göre âyetin manası şudur: "... ve onları kendilerine şahit tutup: Ben sizin Rabbiniz değil miyim (diye buyurmuştu.]" Böylelikle onları yaratmış olmasını birliğine delil olarak göster­mektedir. Çünkü baliğ olan herbir kimse zorunlu olarak kendisinin bir ve tek Rabbinin olduğunu bilir. "Sen sizin Rabbiniz değil miyim?" buyruğu da şu de­mektir: O'nun bu şekilde soru sorması, kendilerine karşı şahit tutması ve onlar tarafından da bunun kabul edilmesi konumundadır. Nitekim Yüce Allah göklerle yer hakkında şöyle buyurmaktadır: "ikisi de: isteyerek geldik' dediler." (Fussiiet, 41/11) el-Kaffâl bu görüşü benimsemiş ve bu konuda geniş açıklamalarda bu­lunmuştur. Bir başka açıklamaya göre Yüce Allah bedenleri yaratmadan önce ruhları yaratmıştır ve ruhlarda kendilerine yapılan hitabı kavrayabilecek bir bilgi kabiliyetini yaratmıştır.

Daha sonra Kurtubî bu hususta varid olmuş hadisleri de kaydeder ve açıklamalarını sürdürür.

Bu hususlaki birinci görüşün doğruluğunun en güçlü delillerinden birisi de Buharî ve Müslim'de yer alan ve şu ifadelerin bulunduğu Enes yoluyla gelen hadis-i şeriftir: "Ben senden bundan çok daha kolay bir şey istemiştim. Adem'ın sırtından {çıkardığımda) senden Bana hiçbir şeyi ortak koşmamak üzere söz almış olduğum halde, sen Bana ortak koşmaktan başka bir yolu ka­bul etmedin."1 Buharî 3334, 6557; Müslim 2805

Fakat bu hadisin bir başka rivayetinde şöyle denilmektedir: "Ben senden bundan daha azını ve kolayını istemiştim, fakat yapmadın. Bundan dolayı ce­hennem ateşine geri döndürülür."

Bu rivayette ise "Âdemin sırtından" ifadesi olmadığı gibi, birinci rivayette birinci görüşün savunucularının söz konusu ettiği şekilde Adem'in sırtından zür-riyetinin çıkartılmasından da söz edilmemektedir.

Hatta birinci görüş hayret edilecek iki hususu da bir arada ihtiva etmektedir:

1- O sırada insanlar konuşmuş ve imanı ikrar etmişler, böylelikle de Kıya­met gününde onlara karşı delil ortaya konulmuş olacaktır.

2- Ayet-i kerîme de buna delâlet etmektedir Ayet çeşitli sebeblerden ötü­rü bu hususa delildir:

a- Yüce Allah: "Ademoğullarından" diye buyurmuş "Adem'den" dememiştir.

b- Yüce Allah: "Ademoğullarının sırtlarından" diye buyurmuş "Adem'in sır­tından" dememiştir. Bu ise ya bedel-i ba'z'dır (Ademoğullarının bir parçası olan sırtlarından anlamına), yahut bedel-i iştimal'dir (onların bünyesinden anlamına). Bu da daha uygundur.

c- Yüce Allah: "Zürriyetlerini" diye buyurduğu halde "onun zürriyetini" de­memiştir.

d- Yüce Allah: "Ve onları kendilerine şahit tutup..." diye buyurmuştur. Yani onları kendilerine şahit kılmıştır. Şahidin ise, hakkında şahitlik ettiği şeyi hatırla­ması kaçınılmaz bir husustur. O ise şahitliğini -ileride de buna işaret edileceği üzere- ancak bu yurda çıkıp geldikten sonra hatırlayabilmektedir. Bundan önce herhangi bir şahitlik hatırlayamamaktadır.

e- Yüce Allah bu şahit tutmanın hikmetinin onlara karşı delil getirmek oldu­ğunu haber vermektedir. Taki Kıyamet gününde: "Bizim bundan haberimiz yoktu demesinler". Onlara karşı ise delil peygamberlerle ve yaratılışları ve fıtratları ile ortaya konulmuş bulunmaktadır. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyur­maktadır: 'Müjdeci ve korkutucu peygamberler olarak (gönderdik) ki insanların peygamberlerden sonra Allah'a karşı bir bahaneleri olmasın." (en-Nisa, 4/165)

i- Kıyamet gününde: "Bizim bundan haberimiz yoktu" dememeleri için bu husus onlara hatırlatılmaktadır. Bilindiği gibi onlar tümüyle Adem'in sulbünden çıkarılışlarından ve o vakit hep birlikte buna şahid tutulmaktan yana gafildiler. Onlardan hiçbir kimse bunu hatırlamamaktadır.

g- Yüce Allah'ın: "Yahut: Daha önce sadece atalarımız Allah'a ortak koş­muşlardı. Biz de onlardan sonra gelen bir kuşaktık." (ei-Maf, 7/173) buyruğunda bu şekilde zürriyeti alış ve şahit tutuşun iki hikmetini söz konusu edilmektedir Evvela bu işten haberdar olmadıklarını iddia etmemeleri, diğeri ise atalarını tak­lit etmek iddiasını gütmemeleri.

Habersiz (gafil) olanın şuuru olmadığı gibi, mukallid olan kimse de takli­dinde başkasına uymaktadır. Bu iki hikmet ise ancak raaûl ve fıtrat gibi kendileri vasıtasıyla delilin ortaya konulabilmesi halinde söz konusu olur.

h- Yüce Allah'ın: "Şimdi o batıl'a saplananların işledikleri yüzünden bizi helak mi edeceksin?" (ei-A'raf. 7/173) buyruğu şu demektir: Eğer onları inkar ve şirk koşmalarından ötürü azaplandıracak olursa, onlar böyle diyeceklerdi. Hal­buki Yüce Allah'ın onları helak etmesinin tek sebebi rasûllerine muhalefet etme­leri ve onları yalanlamalarıdır.

Eğer onlara karşı peygamberler göndermek suretiyle, delil ortaya koy-maksızın, şirk koşmakta atalarını taklit ettiklerinden dolayı helak etmiş olsaydı, batıl'a sapanların yaptıklarından dolayı onları helak ederdi. Yahut ta izlemekte ol­dukları yolun batıl olduğunu bilmemekle birlikte onları helak ederdi. Ancak Yüce Allah kendileri bilmedikleri halde onlara haksızlık ederek şehirler ahalisini helak etmeyeceğini haber vermektedir. Onları ancak peygamberler göndermek sure­tiyle uyarıp korkutmak ve ileri sürebilecekleri bir mazeretleri kalmayacak hale ge­tirdikten sonra helak eder.

i- Yüce Allah herkesi Allah'ın kendisinin Rabbi ve yaratıcısı olduğu husu­sunda kendisine karşı şahit tutmuş ve Kitabında birden çok yerde bu şahit tutmayı ona karşı delil göstermiştir. Yüce Allah'ın: "Andolsun onlara: 'Göklerle yeri kim ya­rattı?' diye sorsan, onlar elbette: 'Allah'diyeceklerdir." (Lukman, 31/25) buyruğu gibi.

işte muhtevası ile Yüce Allah'ın kendilerine şahit tutmakla ortaya koymuş oldu­ğu ve peygamberlerin şu buyruğunda belirtildiği şekilde kendilerine hatırlattığı delil budur. 'Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında mı şüphe ediyorsunuz?" (ibrahim, 14/10)

j- Yüce Allah bunu bir âyet (belge) kılmıştır. O ise -medlul'ün kendisinden geri kalması söz konusu olmayacak bir şekilde- medlul'ünü gerektiren apaçık delâlet demektir. Yüce Rabbin âyetlerinin özelliği işte budur. Çünkü bunlar belli bir maksada dair ve o hususu bilmeyi gerektirici muayyen delillerdirler. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "işte biz âyetleri böyle açıklarız. Belki (tev-hid'e) dönerler diye." (ei-Arat, 7/174)

Bu ise ancak Yüce Allah'ın, insanları üzerinde yaratmış olduğu fıtrat ile olur. Allah'ın yaratması ise değiştirilemez. Her doğan elbetteki bu fıtrat üzere doğar, bu fıtratın dışında herhangi bir surette hiçbir kimse doğmaz. Bu olmuş bitmiş bir iştir, değişmez değiştirilmez. Önceden de buna işaret edilmiş idi. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

İbn Atiyye ve başkaları bu hususun inceliğini kavramış, ancak şanı Yüce Allah'ın Ademoğullarını zürriyet olarak çıkartmış olduğunu, kendilerine karşı kendilerini şahit tuttuktan sonra tekrar yerlerine iade ettiğini açıkça belirten ifa­deler taşıyan bu tür hadislerin zahirine muhalefet etmekten çekinmişlerdir.

Aynı şekilde bu iki görüşü de eş-Şeyh Ebu Mansur el-Maturidî "Şerhu't-Te'vilât" ad\\ eserinde nakletmiş, birinci görüşü tercih etmiş; bu hususta açıkla­malarda bulunup, onu tercihe yönelmiştir.

Şüphesiz ki rububiyeti ikrar ve kabul etmek fıtri bir husustur. Şirk ise son­radan ortaya çıkmış bir hadisedir. Daha sonra gelen evlatlar taklit yoluyla bunu atalarından öğrenmişlerdir. Eğer bunlar Kıyamet gününde atalarının ortak koş­muş olduklarını delil diye ileri sürecek olurlarsa ve: Biz insanlar yiyecek, giye­cek ve mesken hususlarında atalarının alışkanlıklarını devam ettirdikleri gibi bu hususta da onların geleneklerini sürdükdük diyecek olurlarsa, kendilerine şöyle denilecektir: Sizler yaratıcının varlığını kabul ediyor, Allah'ın ortağı bulunmakss-zın Rabbiniz olduğunu itiraf ediyordunuz. Bu hususta kendinize karşı da şahitli­ğiniz vardı. Kişinin kendisine karşı şahitliği ise o şeyi ikrar ve kabul etmek de­mektir. Başka bir manası yoktur. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ey iman edenler, adaleti titizlikle ayakta tutanlar ve Allah için şahitlik edenler olur. Kendi­nizin. .. aleyhine dahi olsa." (en-Nısa. 4/135)

Yoksa maksat: Ben kendime karşı şu hususta şahitlik ediyorum, demek değildir. Aksine kim bir şeyi ikrar ve kabul ederse, o hususta kendisine karşı şa­hitlik etmiş olur. Durum böyle olduğuna göre kendinize karşı şahitlik edip, kabul ettiğiniz bu bilgiden ne diye yüz çevirdiniz de şirke yöneldiniz? Hatta sizler kat*î olarak bilinen bir hususu bırakıp, gerçekle ilgisi olup olmadığı bilinmeyen bir şeye yöneldiniz. Bunu beraberinde hiçbir delil bulunmayan kimseleri taklit ede-

rek yaptınız bu ise dünyevi gelenek ve göreneklerde onlara tabi olmaktan farklı bir şeydir. Çünkü bu gelenek ve göreneklerin tutarsızlıklarına, bozukluklarına dair elinizde bir delil yoktu. Bunlara uymakta da sizin maslahatınız vardı, fakat şirk böyle değildi. Çünkü sizler şirkin bozukluğunu ve şirk koşmakla sizin doğru yoldan sapmış olduğunuzu açıkça ortaya koyacak ve bu hususta kendinize karşı şahitlik ettirecek yeterli bir bilgiye sahip bulunuyordunuz.

Küçük çocuğun anne babasından öğrendiği din, bir eğitim ve bir gele­nek dinidir ve bu dünya maslahatı içindir. Çünkü çocuğa bakacak, bakımını üst­lenecek birilerinin olması kaçınılmaz bir şeydir. Buna en layık olan kimseler ise çocuğun anne ve babasıdır. Bundan dolayı şer'î hükümler gereğince çocuk an­ne babasıyla birlikte ise; zahiren ortada olan dünya hükümleri bakımından anne babasının dini üzere kabul edilir. Böyle bir dine tabi olmaktan dolayı -sahih ka­bul edilen görüşe göre- Yüce Allah bu çocuğu akil ve baliğ oluncaya kadar ve ona karşı delil ortaya konuluncaya kadar cezalandırmaz. İşte bundan sonra o kimsenin artık ilim ve akıl gereği olarak hak dine tabi olması gerekir. Hak din ise onun bağımsız aklıyla doğru ve sahih din, diye bildiğidir.

Şayet çok doğru sözlü Yusuf'un durumu gibi; annesi, babası, ataları hi­dayet bulan kimseler iseler... Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Atalarım İbrahim, İshak ve Ya'kub'un dinine uydum." (Yusuf, 12/33} Ya'kub -Aieyhisseiam- da oğulları şunları söylemişti: "Senin ilahına ve ataların ibrahim, ismail ve ishak'ın ilahına... ibadet edeceğiz," (e/-Sahara, 2/133) -Bu takdirde onlara uymak gerekir.-

Eğer atalar peygamberlere muhalif kimseler iseler o vakit onların evlatla­rına düşen, peygamberlere tabi olmaktır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmakta­dır: "Biz insana anasına babasına iyi davranmasını emrettik. Eğer onlar hakkın­da bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için seni zorlarlarsa onlara itaat etme." (et-Ankebul. 29/8)

Kirn basiretsiz ve bilgisizce atalarının dinine uyarsa, hatta kendisi tarafın­dan bilinen haktan sapacak olursa işte böylesi hevâsına uymuş bir kimsedir. Nite­kim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; 'Onlara. 'Allah'ın indirdiğine uyun' denildiği zaman onlar. 'Hayır. Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye uyarız' derler. Ya ataları bir şeye akıl erdirememiş ve doğruyu bulamamış idiyseler." (si-Bakara, 2/170)

islam üzere dünyaya gelmiş insanların çoğunun hali budur. Onlardan herhangi bir kimse atalarının izleyegeldiği inanış ve mezhep ne ise ona tabi olur. Velev ki bu, atasının basiretsizce izlediği bir hata olsun. Hatta çoğu insan­lar yaşadıkları yurda bağlı olarak müslumandırlar, kendi iradeleriyle İslamı seç­miş değillerdir. İşte böyle birisine kabrinde. Rabbin kimdir? Diye sorulacağında, o: Ha, ha bilemiyorum. İnsanların bir şeyler söylediklerini duydum. Ben de onu söyledim, diyecektir.

Aklı başında olan, bu hususu iyice düşünsün ve kendisine iyilik yapmaya çalışsın. Allah için ayağa kalksın ve bu iki kesim arasında kimin Allah'ın muvaf­fakiyetine mazhar olduğuna dikkatle baksın. Şüphesiz ki rububiyetin tevhid'inin delile ihtiyacı yoktur. Çünkü bu fıtratlarda yerleşmiş bir gerçektir.

Kişinin en yakınında ibretle izleyeceği husus bizzat kendisidir, o Önceleri bir nutfe idi. Göğüs kemikleri ile sulbün arasından çıktı, sonra bu nutfe sapa­sağlam bir yerde karar kıldı. Üç tane karanlık içerisinde, anne babanın ve diğer bütün mahlukatın herhangi bir şekilde onu idare etmesi, işlerini çekip çevirmesi mümkün değildi...

insan bu husus üzerinde iyice düşünecek olursa, bu nutfenin bir halden bir hale intikal ettiğini düşünürse böylelikle rububiyetin tevhıd'ini de bilmiş olur. Bura­dan da uluhiyetın tevhid'ıne intikal eder, çünkü o aklı ile kendisini var eden bir Rabbinin bulunduğunu bilecek olursa, Ondan başka birisine ibadet etmesi ona hiç yakışır mı? Düşünüp tefekkür ettikçe yakîni daha da artar, ievhid'i daha da köklesin Başarıya ulaştıran Allah'tır, O'ndan başka Rab, O'ndan başka ilâh yoktur.

"Yüce Allah ezelden beri cennete gireceklerin sayısını, ce­henneme gireceklerin sayısını bütünüyle ve bir defada bil­miştir. Bu sayıya ne bir şey eklenir, ne ondan bir şey eksiltilir. Yine onların yapacaklarını bildiği fiillerini de aynı şekilde bil­miştir."

 Allah Cennet'lik ve Cehennemlikleri Ezelden Beri Bilir

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz Allah herşeyi çok iyi bilendir. * (el-Enfal, 28/75); "Allah herşeyi çok iyi bilendir. "(el-Ahzab, 33/40)

Demek ki Yüce Allah ezelden ebede kadar herşeyi bilmek vasfına sahip­tir. Eşya'ya dair bilgisizliğinin söz konusu olduğu bir zaman yoktur. "Rabbin unu-tUCU değildir. * (Meryem, 19/64)

Ali b. Ebi Talib -Ftaaıyaiiahu anft-dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Bakî el-Ğarkad'de bir cenaze dolayısıyla bulunuyorduk. Rasûlullah -Saitaiiahu aleyhi veseitem- yanımıza geldi, oturdu. Biz de etrafında oturduk, yanında bir bastonu vardı. Başını önüne eğdi, elindeki baston ile yere vurmaya başladı. Sonra şöyle buyurdu: Sizden nefes alan herbir canın mutlaka Allah, cennet ya da cehennem­deki yerini yazmıştır. Mutlaka onun bedbaht mı yoksa bahtiyar mı olduğu yazıl­mıştır. (Ali -Racfıyaiiahtı anft- devamla) dedi ki: Bir adam şöyle sordu: Peki, ey Al­lah'ın Rasûlü, niye biz hakkımızda yazılanı kabullenerek amelde bulunmaya bir son vermiyoruz? Şöyle buyurdu:

Mutlu olanlardan olan kişi, mutlu kimselerin ameliyle amel edecektir. Bed­baht olanlar da da bedbaht olan kimselerin amelleriyle amel edecektir. Daha sonra şöyle buyurdu: Siz amel ediniz. Herkes ne için yaratılmış ise o ona kolay­laştırılacaktır. Mutlu olan kimselere mutlu kimselerin amelinde bulunmak kolay­laştırılacak, bedbaht olan kimselere de bedbaht olan kimselerin amelini işlemek kolaylaştırılacaktır.

Daha sonra da şu buyrukları okudu: "Artık kim verir ve sakınırsa o e/-Hüs-nâ'yı da doğrularsa. Biz de ona kolay olanı kolaylaştırırız. Amma kim cimrilik ed­er ve kendisini müstağni görür, o e!-Hüsnâ'yt da yalanlarsa Biz de ona en zor olanı kolaylaştırırız." (ei-Leyt, 93/5-10) Bu hadisi BuharT ve Müslim, Sahih'lerinde ri: vayet etmişlerdir.1 Buharî 1362. 4945-4949, 6217, 6605; Müslim 2647

"Herkes ne için yaratılmışsa, ona o kolayiaştırılır. Ameller de sonuçlarladır. Mutlu olan kimse Allah'ın kazası gereği mutlu olandır, bedbaht olan kimse de Allah'ın kazası gereği bed­baht olandır."

Ali –ra  rivayet ettiği hadis-i şerif ile Peygamber –sav bu hadisteki: "Amel ediniz. Herkes ne için yaratıldı ise o ona kolaylaş­tırılacaktır" ifadesi az önce geçti.

Züheyr'in Ebu'z-Zübeyr'den rivayetine göre o, Cabir b. Abdullah -ra-dan şöyle dediğini nakletmektedir: Süraka b. Malik b.- Cu'şum gelip: Ey Allah'ın Rasûlü, dedi. Bize dinimizi şu anda yaratılmışız gibi bize açıkla, bugün için amel neye yarar? Acaba kalemlerin yazdıktan sonra kuruduğu ve takdirle rin cereyan ettiği bir şey uğrunda mı amel ediyoruz yoksa gelecek uğrunda mı?

Peygamber şöyle buyurdu: "Hayır, aksine kalemlerin yazdıktan sonra kuru­duğu ve takdirlerin kendisi hakkında cereyan ettiği (tesbıt edilmiş olduğu) bir şey uğrunda..." O zaman ne diye amel edelim ki? Dedi. Züheyr dedi ki: Sonra Ebu'z-Zübeyr anlayamadığım bir söz söyledi. Ben: Ne dedi? Diye sordum, bu sefer: 'Amel edin, herşey kolaylaştırılmıştır' dedi. Bunu da Müslim rivayet etmiştir.1 Müslim 2648

Sehl b. Sa'd es-Sâidî -ra rivayete göre de Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Kişi gerçekte cehennem ehlinden oldu­ğu halde insanlar tarafından göründüğü kadarıyla cennet ehlinin ameliyle amel eder. Yine kişi gerçekte cennet ehlinden olduğu halde insanlar tarafından gö­ründüğü kadarıyla cehennem ehlinin ameli ile amel eder." Bu hadisi Buharî ve Müslim, Sahihlerinde rivayet etmişlerdir.2 Buharî 2898, 4202, 4207, 6493, Müslim 112,: Müsned, V, 332 Ayrıca Buharî şunu ilave eder: 'Amel­ler ancak sonuçlarladır."3 Buharî 6493, 6607

Yine Buharî ile Müslim'de, Abdullah b Mes'ud -ra şöyle dediği rivayet edilmektedir: O doğru sözlü, o sözü doğrulanan Allah Rasûlü bi­ze şunu anlattı: "Sizin herbirınızin yaratılışı annesinin karnında kırk gün bir arada tutulur.4 Fethu't-Bâri, XI, 479'da belirtildiği gibi, Ebhu Avâne: 'Nutfe halinde" fazlalığı ile rivayet etmiştir Sonra bunun kadar bir süre alaka (sülük gibi yapışan bir kan parçası} olur. Sonra yine onun kadar bir süre bir lokmacık et olur Sonra ona melek gön­derilir ve ona ruh üfler. Dört kelime (yazmak) ile emrolunur: Onun rızkını, ecelini, amelini, mutlu mu yoksa bedbaht mı olduğunu yazar. Kendisinden başka ilah olmayana yemin ederim ki; sizden herhangi bir kimse cennet ehli ameliyle amel eder, öyle ki kendisi ile cennet arasında ancak bir arşınlık bir mesafe kalır, kitap (takdir) onun aleyhine olmak üzere ileri geçer ve bu sefer cehennem ehlinin ameliyle amel eder ve oraya girer. Yine sizden herhangi bir kimse cehennem ehlinin ameliyle amel eder. Nihayet kendisiyle cehennem arasında sadece bir arşın kalır, ilahi takdir onun hakkında ileri geçer ve bu sefer cennet ehlinin ame­liyle amel eder ve oraya girer."5 Buhâri 3208, 3332, 6594, 7454; Müslim 2643.

Ebu Ömer b. Abdi'l-Berr, "et-Temhîd' adlı eserinde 6 şunları söylemekte­dir: Bu kabilden hadisleri insanlar çokça rivayet etmektedirler. Bu hususta söz söyleyenler de çok söz söylemişlerdir. Ehl-i sünnet ise icma ile bu rivayetlere iman edip itikad etmiş, bunlar hakkında tartışmayı terketmişlerdir. Haladan ko­ruyan ve başarıya ulaştıran Allah'tır.

"Kader asıl itibariyle yüce Allah'ın mahlukatındaki bir sırrıdır. Buna ne mukarreb bir melek, ne mursel bir peygamber mut­tali olmuştur. Bu hususta derinliğine dalmak ve üzerinde çok­ça düşünmek, ilahi yardımdan uzak kalmaya götüren bir yol, mahrumiyete ulaştıran bir merdiven, tuğyana ulaştıran bir ba­samaktır O bakımdan bu husustaki kıyas, düşünce ve ves­veselerden alabildiğine sakınmak lazımdır. Çünkü yüce Allah kader ilmini mahlukatına karşı kapalı tutmuştur. Onun hak­kında tartışmayı da yasaklamıştır. Nitekim yüce Allah Kita­bında şöyle buyurmaktadır: "O. yaptığından sorgulanmayan­dır Ama kendilerine sorulacaktır." (si-Enbiya. 21/23) Buna göre kim- Niye yaptı? Diye soracak olursa, Kitabın hükmünü red­detmiş olur. Kitabın hükmünü reddeden de kâfirlerden olur."

 Kader'in Aslı

Kader 'in aslı  Allah'ın mahlukatındaki bir sırrı oluşudur. O'nun var edip

yok edici, fakir kılıp zengin kılıcı, öldürüp diriltici, saptırıp hidayete tletıcı oldu­ğudur. Ali ra. şöyle demiştir: Kader, Allah'ın sırrıdır, onu acmayasın.

 Ehl-i Sünnet Ve'l-Cemaat'in Kader Görüşü

insanların kader meselesiyle ilgili görüş ayrılıkları meşhurdur. Ehl-i sünnet ve'l-cemaat'in kabul ettiği görüş de şudur: Herşey Allah'ın kaza ve kaderi iledir. Kulların fiillerini de yaratan Yüce Allah'tır. Nitekim O şöyle buyurmaktadır: "Mu­hakkak Biz herbîr şeyi bir kader ile yarattık." (ei-Kamer, 54/49); "Herşey/ yaratıp, onu inceden inceye takdir ve tayin etmiştir." (ei-Furkan, 25/2)

Kâfirin küire sapması, Allah'ın irade ve meşîeti iledir. Ancak küfrü sevme­diği gibi ondan razı da olmaz. Oluşu açısından onun meşîeti ile olur, fakat dinen ondan razı değildir.

Ancak Kaderiye ve Mutezile bu hususta muhalefet etmişler Yüce Allah'ın kâfirin iman etmesini istediği halde kâfirin de küfrü istediğini iddia etmişlerdir. Onların böyle bir iddiaya kaçışlarının sebebi hem kâfirin küfrünü istemiş, hem de bundan dolayı onu azaplandirmiş olacaktır, dememek içindir.

Fakat onlar bu görüşleriyle sıcağa karşı korunmak isterken, ateşe sığına­nın durumuna düşmüşlerdir. Çünkü onlar birşeyden kaçayım derlerken, ondan daha kötü bir şeye düşmüşlerdir, Zira bu durumda kâfirin meşîetinin, Yüce Al­lah'ın meşîetine galip geldiğini kabul etmek zorundadırlar. Çünkü Yüce Allah onların görüşlerine göre, kâfirin iman etmesini istediği halde kâfirde kâfir olmayı istemiş ve böylelikle kâfirin iradesi Yüce Allah'ın iradesinin önünü kapatmış ol­maktadır. Bu ise en çirkin itikadlardandır, ayrıca buna delil de yoktur. Aksine bu iddia delile aykırıdır.

Ömer b. el-Heysem'ın şöyle dediği rivayet edilmektedir: Bir gemide yol­culuğa çıktık. O gemide bizimle birlikte biri Kaderiye'ye mensup birisi de Mecu-sî iki kişi vardı. Kaderiye'ye mensup MecusTye: Müslüman ol, dedi. Mecusî: Al­lah dileğinceye kadar (olmam) deyince, Kaderıye'den kişi dedi ki: Allah diler ama şeytan dilemez. Bu sefer Mecusî şöyle dedi: Allah diledi, şeytan da diledi. Eğer bunun sonucunda şeytanın dileği olmuşsa o takdirde bu güçlü bir şeytan demektir. Bir rivayete göre de o mecusî: Ben bu ikisinden güçlü olanları ile be­raberim, diye cevap vermiştir.

Bir bedevi Amr b. Ubeyd'in de bulunduğu bir ders halkasının başında durdu ve dedi ki: Ey adamlar, benim devem çalındı. Allah'a devemi bana gen döndürmesi için dua ediniz. Amr b. Ubeyd dedi ki: Allah'ım sen bunun devesi­nin çalınmasını murad etmediğin halde çalındı. Bu deveyi ona geri çevir. Bede-vî Arap dedi ki: Senin dua etmene benim ihtiyacım yok. Amr: Niye? Deyince, şu cevabı verdi: O dilemediği halde devem çalındığı gibi, geri döndürülmesin! is­tediği halde, geri döndürülmeyeceğinden korkarım, dedi.

Ebu isam el-Kastalanî'ye bir adam şöyle demiş: Bana görüşünü söyle Benim hidayete ulaşmama engel olmakla birlikte, beni sapıklığa duçar eder. sonra da azaplandırırsa bu durumda bana karşı adil olmuş olur mu? Ebu İsam

şu cevabı verdi: Eğer hidayet O'na ait bir şey ise O, bu hidayeti dilediğine ver­mek ve dilediğine de vermemek hakkına sahiptir.

Kitap ve sünnetten delillere gelince: Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer Biz ctileseydik, her nefse elbette hidayetini verirdik. Fakat Benden sadır olan. 'Cehennemi bütünü ile cinlerden ve insanlardan elbette dolduracağım' sö­zü hak olmuştur (yerini bulacaktır.)" (es-Secde, 32/13); "Eğer Habbin di/eseydi, yer­yüzünde bulunanların hepsi elbette toptan iman ederlerdi. Böyle iken sen iman etsinler diye insanları zorlayıp, duracak mısın?" (Yunus. 10/99); 'Alemlerin Ftabbi olan Allah dilemedikçe de siz dileyemezsiniz." (et-rekvn, aı/29); 'Ama Allah dile­medikçe de siz dileyemezsiniz. Çünkü Allah en iyi bilendir, tam bir hüküm ve hikmet sahibidir." (ei-insan, 76/30); "Allah dilediğini saptırır, dilediğini de dosdoğru yol üzerinde tutar.' (ei-En'âm, 6/39); "Allah kimi doğru yola iletmeyi dilerse, göğsü­nü İslama açar. Kimi de saptırmayı dilerse, onun da göğsünü gökyüzüne tırma­nıyormuş gibi daraltır, sıkıştırır.'(ei-En'am, 6/125)

 Sapıklığın Menşei

Sapıklık meşiet ile iradeyi, muhabbet ile rızayı birbirine eşit görmekten kay­naklanmaktadır. Cebriye ile Kaderiye bunları birbirlerine eşit görürler. Ancak ara­larında görüş ayrılığına düşmüşler ve Cebriye şöyle demiştir: Ne oluyorsa herşey Allah'ın kaza ve kaderi ile olur, dolayısıyla hepsi de sevilen ve razı olunan işlerdir.

Bunu kabul etmeyen Kaderiye de şöyle demektedir: Masiyetler Allah ta­rafından seviliyor olamaz, onlara razı da olamaz. Dolayısıyla bunlar ne takdir

edilmiştir, ne de haklarında hüküm (kaza) vardır. Bunlar O'nun meşîet ve yarat­masının dışındadırlar.

Ancak meşîet ile muhabbet (sevmek) arasındaki farka hem Kitap ve sünnet. hem de sağlıklı fıtrat açıkça delalet etmektedir. Kıtapda meşiet ve iradeye dair nass'iarın bir bölümünü daha önceden zikretmiştik. Muhabbet ve rıza ile ilgili nass'lara gelince; Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah fesadı sevmez." (ei-Bakara. 2/205); "Kullan için külte razı olmaz." (sz-Zümer, 39/7)

Yüce Allah şirk, zulüm, hayasızlık ve kibri (büyüklenmeyi) yasaklayan

buyruklarının akabinde şöyle buyurmaktadır. "Kötü olan bütün bunlar Rabbinın katında hoşlanılmayan şeylerdir.' (el-isra, 17/38)

Sahih(i Buharî)de, Peygamber -sav-in şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Şüphesiz ki Allah sizin için üç şeyden hoşlanmaz: Kıyl-u kal (dedikodu), çok soru ve malı zayi etmek."1 Buharı 1477. 2408, 5975. 6473, 7292; Müslim 1593.

Müsned'de de şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Şüphesiz Allah masiyeti-nin işlenmesinden hoşlanmadığı gibi, ruhsal kıldığı şeylerin alınmasını da sever.'1 Müsned, II, 106.

Peygamber -sav yaptığı dualardan birisi de şudur: "Allah'ım gazabından, rızana sığınırım. Cezalandırmandan, ihsan edeceğin afi­yetine sığınırım. Sen'den, Sana sığınırım."2 Müslim 486; ibnMâce3841; Ebö Dâvûd 879; Müsned, VI. 8. 201.

Burada Peygamber -Sattaiiahu aleyhi vesetiem-in Allah'ın gazap sıfatından rıza sıfatına, cezalandırma fiilinden afiyet ve esenlik fiiline sığınması üzerinde iyice düşünelim. Birincisi sıfat ile ilgilidir, ikincisi ise bu şifalın sonucu ile ilgilidir. Daha sonra bütün bunları Onun zatı ile irtıbatiandırmıştır. (Velhasıl Sen'den Sana sığı­nırım sözünde) bütün bunlar yalnızca O'na -başkasına değil- raci'dir. Benim kendisinden Sana sığındığım şey, Sen'in meşîet ve iradenle olur. Sen'in kendisi­ne sığındığım rızan ve afiyetin de Sen'in meşîetin ve iradenledir. Şayet Sen bir kulundan razı olmak ve ona afiyet vermek istersen, onu yaparsın. Eğer ona ga-zab etmek ve cezalandırmak islersen onu yaparsın.

Hoşuma gilrneyen şeylerden benirn Sana sığınışım ve Sen'in, onun benim başıma gelmesini engelleyişin de yine Sen'in meşîetin iledir. Sevilen ve sevilme­yen herşey Sen'in kazan ve Sen'in meşîetin iledir. Benirn Sen'den Sana sığınışım. Sen'in gücün, kudretin, adaletin ve hikmetinin tecellisi olarak meydana gelen şeylerden benim gücüne kuvvetine, kudretine ve rahmetine sığınışım da böyledir.

Ben Sen'den, asla Sen'den başkasına sığmamam ve Sen'in meşıetinin dışında bir kaynaktan sadır olmuş hiçbir şeyden de Sana sığınmam söz konusu değildir. Aksine hepsi Sen'dendir.

Bu sözlerdeki tevhıd muhtevasını, manfetullahı ve ubudiyeti ancak Allah'ı bilmekle, O'na kulluğu tanımakta derinleşmiş olanlar bilebilir,

Eğer: Yüce Allah nasıl bir işi irade etmekle birlikte, ondan razı olmaz ve onu sevmez ve o işi nasıl isler ve yaratır, aynı işi nasıl hem irade eder, hem de o işe buğzeder ve hoş görmez denilirse;

Cevabımız şudur: iste insanların çeşitli fırkalara ayrılmasına ve böylelikle farklı yollar izleyip değişik görüşler ortaya atmalarına sebeb ieşkil eden soru da budur.

Yapılması İstenen Şey (Murad) İki Türlüdür: Bizatihi Murad ve Liğayrihî Murad

Şunu bilelim ki murad: Bizatihi murad ve liğayrihi murad olmak üzere iki türlüdür.

Bizatihi murad demek, bizzat kendisi ve muhtevasındaki hayırları dolayı­sıyla istenen ve sevilen şey demektir, işte bu gaye ve maksatları itibariyle iste­nen şey'dir.

Liğayrihi murad ise, bazen istekte bulunan irade sahibinin maksadı olma­yabilir. Zatı itibariyle kendisinin herhangi bir faydası-her ne kadar maksat ve mu­rad olunan şeye ulaştırıyor olsa dahi- bir maslahatı da bulunmayabilir ve bu, bi­zatihi ve kendisi itibariyle hoşlanılmayan bir şey olmakla birlikte; kişiyi maksadına götürüp ulaştırması bakımından istediği bir şey olarak ortaya çıkar Buna göre böyle bir maksatta iki husus bir arada bulunmaktadır, Bir taraftan o şeye buğze-dilirken, diğer taraftan o şey istenmektedir. Bunların alakalı oldukları husus farklı olduğundan dolayı aralarında çelişki ve zıtlık yoktur. Buna, hoşlanılmayan fakat bu ilacı alacak olanın, bununla şifa bulacağını bildiği ilacı örnek verebiliriz. Kan­ser olmuş bir organın kesilmesi halinde vücudun geri kalan bölümünün kurtarıla­cağı bilinmesi şartıyla o organın kesilmesi, kişinin maksadına ve istediği şeye ulaştıracağı bilindiği takdirde katedilmesi çok zor mesafeyi katetmek gibi.

Hatta aklı başında olan bir kimse kesin sonuç onun için aydınlık kazan­masa zannı galib ile de olsa, bu gibi sonuçları elde edeceğini bilen bir kimse, bu hoşlanılmayan işi tercih eder ve ister. Peki ya bu konuda herhangi bir kapalı­lık yoksa durum ne olur?

İşte Yüce Allah, bir şeyden hoşlanmamakla birlikte, bu durum başkasın­dan ötürü ve böyle bir şeyin kaçırılmasındansa daha çok sevilen bir sonuca se­beb olacağı için. o şeyi irade etmesine aykırı değildir.

Buna onun, dinlerin, amellerin, itikad ve iradelerin fesat bulmasının ana kaynağı ve sebebi olan iblis'i yaralmış olması örnek gösterilebilir. O pekçok kulla­rın bedbaht olmasına; Yüce ve Mübarek Rabbi gazaplandıracak işler yapmaları­na sebebtir. Yüce Allah'ın sevip razı olduğu şeylere muhalif durumlara düşülmesi için çalışıp çabalayan odur. Bununla birlikte o, Yüce Rabbin mahlukatı üzerinde ortaya çıkması gereken bir çok sevilen şeyin meydana gelmesinin de vesilesidir ve bu gibi şeylerin var olmasını Yüce Allah yokluğundan daha çok sever.

Buna verilecek örneklerden birisi de şudur: Bu yolla Yüce Rabbin birbirine zıt ve birbirine karşıt şeyleri yaratma kudreti kullar tarafından açıkça görülür. Varlık­ların en kötü ve en şerlileri olan ve aynı zamanda yaratılmış zatların en şereflisi, en temizi, en arı ve durusu olan, her türlü hayrın ana maddesini teşkil eden Cibril'in zatının tam karşı konumunda yer alan iblis denilen zatı yaratması böyle bir kudreti açıkça ortaya çıkarmaktadır. Tıpkı O'rıun gece ile gündüzü, ilacı ve hastalığı, hayatı ve ölümü, güzeli ve çirkini, hayır ve şerri yaratmasında kudreti ortaya çıktığı gibi.

O bu zıt şeyleri yaratıp bunların birini diğerinin karşıtı olarak var etmiştir. Bunları tasarrut ve tedbirinin ortaya çıktığı hususlar olarak yaratmıştır. Bunların bir bölümünün dahi varlık aleminde hiçbir şekilde bulunmaması O'nun hikmeti­ni, tasarrufunun kemalini, mutlak egemen olduğu kainatın yönetim ve idaresini işlemez hale getirmektir.

Bu hikmetlerden bir diğeri de Yüce Allah'ın kahredici isimlerinin etkilerinin ortaya çıkmasıdır. Kahhâr, Muntekim (intikam alıcı), Adi, Dırr (zarar veren), Şedı-du'l-ikab (cezası pek çetin), Serîu'l-hisab (hesabı pek hızlı), Zu'l Batşi'ş-şedîd (şiddetle yakalayan), Hâfid (alçaltan), Müzill (zelil kılan) gibi.

Şüphesiz ki bu isimler ve fiiller kemali ifade eder. Bunların taalluk ettiği bir varlık kaçınılmazdır. Eğer cin ve insanlar da meleklerin tabiatı gibi bir tabiata sa­hip olsalardı, bu isimlerin eserleri, tecellileri ortaya çıkmazdı.

Bir diğer hikmet de Yüce Allah'ın hilm, afv, mağfiret, setretmek (kötülükle­ri gizlemek), hakkını bağışlamak, kullarından dilediğini azad etmek gibi muhte­valara sahip isimlerin etki ve tecellilerinin ortaya çıkmasıdır.

Şayet Yüce Allah bu isimlerin tecellilerinin ortaya çıkması sonucunu ve­ren ve kendisinin hoş görmediği bir takım sebebleri yaratması olmamış olsaydı. bütün bu hikmet ve faydalar ortaya çıkmazdı. Nitekim Peygamber -saiiatiahu aieyn, veseiiem- bu gerçeğe şu buyruğuyla işaret etmektedir: "Eğer sizler günah işleme­yecek olursanız, Allah stzi yok eder ve yerinize günah işleyen bundan sonra mağfiret dileyen ve kendilerine de mağfiret olunan bir kavim getirir."1 Müslim 2749

Bir diğer hikmet de Yüce Allah'ın Hakim ve Habir oluşunu ifade eden isimlerin tecellilerinin ortaya çıkmasıdır, O Hakim ve Habir olandır. Herbir şeyi olması gereken yerine koyar, ona yakışan konumunda bulundurur. Hiçbir şeyi olmaması gereken yere koymaz, ilminin kemalinin, hikmetinin ve herşeyden ha­berdar oluşunun gerektirdiği gerçek konumundan başka bir konumda tutmaz.

O risaletlerinı nerede bırakacağını (kimlere peygamberlik vereceğini) en iyi bilendir. Bu rısaleti kabul edebilmeye kimlerin elverişli olduğunu, böyle bir ﷺ‬'-salet kendisine verildiği için kimlerin şükredeceğini ve bunlara kimlerin elverişli olmadığını en iyi O bilir.

Şayet hoşlanılmayan sebeblerin olmadığını var sayacak olsaydık. Pek çok hikmetler ortaya çıkmaz, sayılamayacak kadar çok maslahatlar, menfaatler elde edilemezdi. Eğer bu gibi sebebler ihtiva ettikleri serler dolayısıyla var edil meyecek olsalardı bu sebeplerde bulunan serden çok daha büyük olan hayır ortaya çıkmazdı. Mesela sebeb oldukları serlerin kat kat fazla menfaatler ihtiva eden güneş, yağmur ve rüzgar buna örnektir.

Bir diğer hikmet de şudur: Şayet iblis yaratılmamış olsaydı, çeşitli yönle­riyle ortaya çıkması da söz konusu olmayacak ubudiyyetin hasıl olmasıdır. Şüp­hesiz ki cihad ile kulluk, Yüce Allah'ın en çok sevdiği kulluk çeşitlerindendır. Eğer insanların tümü mü'mın olsalardı, bu ibadet ve kulluk ile buna bağlı olan Yüce Allah'ı dost ve veli edinmek, O'nun uğrunda düşmanlık etmek kulluğu or­taya çıkmazdı. Aynı şekilde iyiliği emredip münkerden alıkoymak kulluğu, sabır Kulluğu, hevâya muhalefet etmek, Allah'ın sevdiklerini tercih etmek, tevbe ve is­tiğfar kulluğu, düşmanından kendisini korumak için düşmanının hile, tuzak ve eziyetlerine karşı kendisini muhafaza etmek için Allah'a sığınmak kulluğu .. ve buna benzer akılların idrak etmekten acze düştüğü daha bir çok hikmet de or­taya çıkmayacaktı.

Bu sebepler olmaksızın bu tür hikmetler var olamaz mı? Diye bir soru tu­tarsız bir sorudur. Çünkü bu, böyle bir şeyi gerektiren husus olmadan sonucun varlığını var saymak kabilindendir. Tıpkı baba olmadan oğlun varlığını, harekete geçiren olmadan hareketin varlığını, tevbe eden kişi bulunmadan tevbenin varlı­ğını var saymak gibi bir şeydir.

Şayet: Eğer bu sebebler sonuç olarak neden oldukları bir takım hikmetler dolayısıyla meydana gelmeleri istenen şeyler ise, bu bakımdan kendilerinden razı olunan ve sevilen şeyler midirler yoksa bütün yönleriyle kendilerine gazap duyulan şeyler midirler? Diye sorulacak olursa cevap şudur:

Böyle bir sorunun iki bakımdan sorulmaması gerekir (reddolunur.) Evvela Yüce Rab cihetinden ve bu acaba sevdiği şeye ulaştırması bakımından -bizati­hi ona buğzetse dahi- onun sevdiği bir şey olabilir mi cihetinden, ikincisi de kul cihetinden. Zira kul'un kendisi dahi bu açıdan böyle bir şeye razı olabilir mi? Bu oldukça önemli bir sorudur.

Şunu bilelim ki; kötülük bütünüyle yokluğa yani hayrın yokluğuna ve buna götüren sebeblere raci'dir. Bu yönüyle bu şer'dir, ancak katıksız olarak varlığı bakımından onda herhangi bir şer yoktur. Mesela kötü ruhların, şahısların varlığı var olması bakımından bir hayırdır. Ancak onlardaki hayır kaynağının kurutulma­sı suretiyle onlar için şer hasıl olmaktadır. Bu varlıklar aslı itibariyle hareketli var­lıklar olarak yaratılmışlardır, eğer onlara ilim ile hayra ilham edip yönlendirmekle yardım edilecek olursa, bunlar da o şekilde hareket ederler. Şayet oldukları hal­de bırakılacak olurlarsa tabiatları gereği aksi yönde hareket ederler. Bunların hareketleri harekel olmak itibariyle bir hayırdır. Bunların şer olmaları ise başka­larına nisbetledir, yoksa bizatihi hareket olması açısından değildir.

Şerrin tümü ise bir zulümdür, zulüm de bir şeyi olması gereken yerden baş­ka yere koymak demektir. Eğer olması gereken yere konulacak olursa, şer oimaz. Böylelikle böyle bir şeydeki şer yönünün nisbî ve görecelî olduğu anlaşılmaktadır.

işte yerli yerince uygulanan cezaların özleri itibariyle hayır olmaları -ger­çekleştikleri yer bakımından kötü olsalar dahi- bundan dolayıdır. Gerçekleştikle­ri yerde bir acıya sebeb olduklarından dolayı o yere nisbetle kötüdürler. Halbuki o yerin tabiatı onun zıttı olan lezzeti alma kabiliyetine de sahipti ve bu istidadı taşıyordu. İşte böylelikle duyulan o acı bu yere nisbetle şer olmuştur. Halbuki yerli yerince uygulanması bakımından da, bu işi yapan açısından da hayırdır.

Yüce Allah bütün yönleriyle ve bütün bakımlardan katıksız bir şer yarat­mış değildir. Çünkü O'nun hikmeti buna kabil değildir. Allahu Teala için bir şeyin her bakımdan fesat olmakla; o şeyin yaratılmasında hiçbir açıdan bir maslahat bulunmamakla birlikte o şeyi irade buyurması imkansızdır. Bu muhal (imkansız) olarak görülen şeyden dahi daha açıktır. Çünkü hayır bütünüyle O'nun elindedir, şer ise O'na nisbet edilmez. Aksine O'na nisbet edilen herşey hayırdır.

Şerrin ortaya çıkması sadece bu izafetin ve bu nisbetın O'na yapılmayı­şından dolayıdır. Eğer bu iş O'na nisbet edilecek olursa, şer olamaz. Bu husus üzerinde iyice düşünmek lazımdır. Yanı bir şeyin O'na olan nısbetinin ortadan kalkması o şeyi şer yapan asıl sebebtir.

Şayet: Şerrin yaratılması ve meşieti itibariyle O'na nisbet edilmesinde bir kesinti yoktur, denilecek olursa şöyle cevap verilir: Bu şer olmaması cihetinden böyledir. Çünkü o şeyin varlığıdır, asıl O'na nisbet edilen ve o bu yönüyle bir şer değildir, Ondaki şer hayrın ve hayır sebeblerinin o işe ulaştırılmaması, verilme­mesi dolayısıyladır. Olmayan bir şey (adem, yokluk) ise, hayrı elinde bulundura­na nisbet edilmedikçe, yok demektir.

 Hayrın Üç Sebebi

Şayet bu hususta daha fazla bir açıklama istenecek olursa şunu belirte­lim ki hayrın üç sebebi vardır. Birincisi var etmek, ikincisi hazırlamak, diğeri de gerekli desteği sağlamak (icad, i'dâd, imdâd.)

Böyle bir şeyi var etmek hayırdır, bu da Yüce Allah'a aittir. Aynı şekilde onu hazırlamak ve bu konuda ona destek vermek de böyledir.

Eğer onda herhangi bir hazırlama ve destekleme meydana gelmeyecek

olursa, o takdirde faile nisbet edilmeyen, ancak onun zıttına nisbet edilen bu yokluk sebebiyle o şeyde şer husule gelir.

Onu var ettiği vakit niye ona gereken desteği vermedi? Diye sorulacak olursa, şöyle cevap verilir1 Hikmet onun var edilmesini ve desteklenmesini ge­rektirmemiştir. Sadece onun var edilip, destek vermenin de terkedilmesıni ge­rektirmiştir. O halde onu var etmek bir hayırdır, şer ise ona gereken desteği ver­memekten ötürü meydana gelmiştir.

Niye bütün varlıklara destek vermemiştir? Diye bir soru tutarsızdır. Büyük bir ihtimalle böyle bir sorunun sorulmasına sebep bütün varlıkların birbirine eşit olmasının daha bir hikmetli olduğu zannıdır. Ancak bu, cehaletin ta kendisidir, aksine bu hususta tam ve kamil hikmet, eşyalar arasındaki pek büyük farklılığın var edilmesindedir. Bunların herbir çeşidinin yaratılmasında bir farklılık yoktur. Bunların herbir türünün yaratılmasında bir farklılık söz konusu değildir. Farklılık yaratmaya taalluk etmeyen ve var olmayan bir takım hususlarda meydana gel­mektedir. Yoksa yaratmada bir farklılık bulunmamakladır. Şayet bu hususu kav­ramakta zorlanılacak ve gereği gibi anlaşılamayacak olursa, o vakit şairin şu beyitine başvurmamız uygun düşer:

"Bir şeye güç yetiremiyorsan bırak onu, Güç yetirebildiğin şeylerle uğraş."

Şayet: Kulu için bir şeye razı olmakla birlikte o hususta ona nasıl yardımcı olmaz? diye sorulacak olursa şöyle cevap verilir: Çünkü o hususta kula yardım­cı olmak, bazen Yüce Allah'ın o kişinin yapmasından razı olduğu söz konusu itaatin husulünden daha büyük çapta sevilen bir şeyin ele geçirilmemesine se­beb teşkil edebilir. Bazen kulun o itaati yapması, Yüce Allah tarafından o itaatin sevilmesinden daha ileri oranda hoşlanılmayan bir mefsedet dahi ihtiva edebilir. Nitekim Yüce Allah bu gerçeğe şu buyruğuyla işaret etmektedir: "Eğer onlar çıkmak isteselerdi, elbet bunun için bir hazırlık yaparlardı. Fakat Allah onların çıkmalarını hoş görmedi de kendilerini alıkoydu ve (onlara): 'Oturanlarla bera­ber oturun' denildi. Eğer onlar sizinle birlikte çıksalardı, sizde şer ve fesadı artır­maktan başka bir şey yapmazlar. Aranıza fitne sokmak kastıyla muhakkak ko­şarlardı. .," (et-Tevbe, 9/46-47)

Bu buyruğuyla Yüce Allah onların Rasûlü ile birlikte gazaya çıkmalarını hoş karşılamadığını haber vermektedir. Oysa bu bir itaattir, fakat onların cihada çıkmalarından hoşlanmadığı için bu konuda onları cihada çıkmaktan alıkoydu. Daha sonra Yüce Allah onların Rasûlü ile birlikte cihada çıkmaları dolayısıyla söz konusu olabilecek bir takım fesatları ve kötülükleri dile getirerek şöyle buyur­maktadır: 'Eğer onlar sizinle birlikte çıksalardı, sizöe şer ve fesadı arttırmaktan başka bir şey yapmazlar. Aranıza fitne sokmak fesat ve kötülük çıkarmak kastıyla muhakkak koşarlardı. Aranızda onlara kulak verecekler de vardır...'(et-Tevbe, 9/47)

Yani aranızdan onların çağrılarını kabul edecek kimseler vardır. Bir taraftan onların fitne ve fesatta koşuşmaları, diğer taraftan berikilerin onların bu kötülükle­rini kabul etmeleri, onların cihada çıkmak maslahatlarından daha büyüktür, O ba­kımdan hikmet ve rahmet onların cihada çıkmayıp oturmalarını sağlamaktır.

işte bu örneği bir esas kabul edip başka hususları buna kıyas edebilirsiniz.

Kul cihetinden olan ikinci bakıma gelince; bu da mümkündür, hatta fiilen va-ki'dir. Çünkü kul fasıklığa ve masiyete kızar. Kulun fiili olması, onun kazanmasıyla meydana gelmesi, irade ve ihtiyarı (tercihi) ile ortaya çıkması cihetinden ondan hoşlanmaz. Bununla birlikte Yüce Allah'ın ilmine, yazıp takdir ettiğine, meşietine, iradesine ve kevnî emrine razı olur. Allah'tan gelene razı olur ve kendisinden mey­dana gelene de kızar, öfkelenir, işte bu irfan ehli bir kesimin izlediği bir yoldur.

Bir başka kesim ise bunu mutlak olarak hoş karşılamamaktadır. Bunların görüşleri de sonuç olarak bu görüşe racidır. Çünkü bunlar hoşlanmama ifadesini kullanırken bununla Rabbin ilmini, kitabet ve mesîetini de kapsamayı kastetmezler.

Meselenin sırrı şudur. Bu hususta Rabbe ait olan hoş karşılanmayan bir şey değildir. Kula ait olan ise hoş değildir.

Bundan kula ait bir şey yoktur, denilecek olursa, buna da şöyle cevap verilir: İşte kişinin böyle bir dar makamdan kurtulabilmeye imkan bulamadığı, batıl cebrî görüş budur. Kaderi inkar eden kişinin ise böyle bir yanlış kanaatten kurtulma ihtimali Cebriye'ye mensub olana göre daha fazladır. Kaderiye ile Cebriye arasında orta yolu tutan Ehl-i Sünnet ise her iki kesimden kurtulmakla bahtiyar olmuşlardır.

ilahi takdirde hikmetin görülmesi, kayyumiyet ve etkin meşiete tanık olun­ması ile birlikte pişmanlık duymak ve tevbe etmek nasıl söz konusu olabilir? di­ye sorulacak olursa şöyle cevap verilir:

işte basiretleri körelmiş olan kimseleri meseleyi gerçek durumdan farklı görmek konumuna düşüren budur. Böyle bir kimse fiilleri meşiet ve kadere uy­gun düşmesi dolayısıyla itaatler olarak değerlendirir ve: Eğer ben O'nun emrine isyan etsem dahi, O'nun iradesine itaat ediyorum, der İşte şu beyit de bu husu­su dile getirmektedir:

"Ben senin benim için seçtiğin şeyin edilgeniyim, O halde benim bütün fiillerim itaatlerden ibarettir,"

Böyleler! insanlar arasında en kör basiretli, Allah'ın, O'nun dinî ve kevnî hükümlerinin en cahilidirler. Çünkü itaat, kader ve meşîete uygunluk değil, seri ve dinî emre uygunluk demektir. Eğer kadere uygunluk itaat olsaydı, şüphesiz ki iblis Allah'a itaatkârların en büyüklerinden olurdu ve elbetteki Nuh, Hud, Salih, tut ve Şuayb'in kavimleri ile Firavun kavimlerinin tamamı itaatkâr olmalıydılar, bu ise cehaletin en ileri derecesidir.

Fakat kul kendisinin acizliğini, kaderin kendisinde etkin olduğunu, Rabbi-ne kemal derecesinde muhtaç olup O'nun kendisini koruma ve himaye etme­sinde bir göz açıp kırpacak kadarlık bir süre dahi müstağni kalamayacağını gördüğü takdirde; işte böyle bir durumda o kişi kendi nefsine güvenip dayanan değil, Allah ile birlikte olan bir kimsedir. Şüphesiz ki bu durumda olan bir kimse­nin günaha düşmesi beklenemez, Çünkü böylesinın üzerinde "benimle işitir, be­nimle görür, benimle yakalar, benimle yürür" ifadelerinin dile getirdiği çok sağ­lam bir zırh bulunur.

Böyle bir durumda bu kimsenin günah işlemesi düşünülemez. Bu konudan uzak tutulup, nefsiyle başbaşa kalacak olursa o vakit nefsin hükmü onu istila ed­er. İşte o vakit onun aleyhine olmak üzere ağlar ve tuzaklar kurulur. Avcılar onun üzerine hücum ederler. Bu tabiî varlığının sisleri üzerinden açılıp gittiği takdirde; işte o vakit pişmanlık, tevbe ve Allah'a yönelmeye koyulur. Çünkü o rnasiyet halin­de kendi nefsi ile Rabbinden perdeli idi. Bu varlıktan ayrılmaya başlayınca bir başka varlıkla birlikte olur. Artık o kendi nefsi ile değil, Rabbi ile başbaşa kalır.

İlahi Takdir ve Kaza'dan Razı Olunan ve Olunmayan

"Küfür Allah'ın kaza ve kaderi ile olduğuna; bizler de Allah'ın kazasına ra­zı olmakla ernrolunduğumuza göre bunu nasıl inkar ederiz, nasıl hoşlanmayabi­liriz? dıys sorulacak olursa buna şöyle cevap veririz:

1- Bizler Allah'ın kaza ve kaderi ile takdir ettiği herşeye razı olmakla em-rolunmuş değiliz. Bu hususta ne Kitapta, ne sünnette herhangi bir nass vand ol­mamıştır. Aksine ilahi kazanın kimilerinden razı olunur, kimilerine gazap edilir ve hoşlanılmaz. Nitekim hakimde O'nun kazalarına (bir takım kimselerin suç işle­melerine karşı aleyhteki hüküm vermek suretiyle) razı olmamaktadır. Aksine bir takım kazalar gazaplandırabilir, öfkelendirebilir. Nitekim muayyen kazalar dola­yısıyla gazaplanılır, onlara öike duyulur, lanetlenir ve yenilirler.

2- Burada iki husus vardır. Allah'ın kazası ki bu Yüce Allah'ın zatı ile kaırn bir fiildir. Diğeri ise kaza olunan şey, bu da ondan apayrı ve kendisinde kazanın cereyan ettiği husustur. Kaza tümüyle hayırdır, adalettir, hikmettir. Onun tümüne rıza gösterilir. Makzi (kaza ile hükm olunan) da iki kısımdır. Bunların bir bölümü­ne razıdır, bir bölümünden de razı değildir.

3- Kazanın iki yönü vardır Birincisi Yüce Rabba taalluk edip O'na nisbel edilmesi. Bu yönüyle kul o kazaya razıdır, ikinci yönü ise kula taalluku ve ona nisbet edilmesi. Bu bakımdan da kaza onun razı olduğu ve kendisinden razı ol­madığı şey olmak üzere ikiye ayrılır. Mesela can öldürmenin iki ayrı değerlendir­mesi vardır. Yüce Allah'ın kaderi, kazası, yazması ve onu dilemiş olması bakı­mından ve onu maktulün eceli, ömrünün sonu olarak takdir etmiş olması bakı­mından; biz bu kazaya razı oluruz. Fakat katil tarafından bu fiilin işlenip yerine getirilmesi ve onun kazancı olup kendi iradesiyle buna kalkışarak, fiiliyle Allah'a asi olması açısından da bu fiile gazaplanırız ve buna razı olmayız.

"0u hususta derinlemesine dalmak ve kafa yormak ilahi yardımdan mah­rum kalmaya götüren bir yoldur" sözlerine gelince. .

 Kader Hususunda Söz Söylemekte Aşırıya Kaçmak

Teammuk (derinliğine dalmak), bir şeyi ele geçirmek istemekte, öğren­mek maksadında aşırıya gitmek demektir. Yanı kaderi öğrenmekte aşırıya kaçıp bu hususta söz söylemeye derinliğine dalış, ilahi yardımdan mahrum kalmaya götüren bir yoldur.

(Musannifin kullandığı} Zeria (yol); vesile ve araç demektir. Zeria, derece (basamak), süilem (merdiven) mana itibariyle birbirlerine yakın kelimelerdir.

Hızlan (ilâhî yardımdan mahrum kalmak), hirman (mahrumiyet) ve tuğyan da aynı şekilde mana itibariyle birbirine yakın terimlerdir. Fakat hizlân yardımın zıttı, hirman zaferin zıttt, tuğyan da istikametin zıttıdır.

"O halde; bundan gerek kıyas ve mantık, gerek düşünce, gerekse de vesvese itibariyle alabildiğine sakınmak gerekir."

Ebu Hureyre -ra-dan, dedi ki: Peygamber -sav-in ashabından bir kesim Rasûlullah –sav  yanına ge­lerek ona şunu sordular; Bizler kendi nefislerimizde herhangi birimizin açıkça söylemeyi çok büyük bir iş olarak kabul ettiği şeyleri hissediyoruz. Peygamber -sav-'. Siz gerçekten içinizde böyle bir duygu sezdiniz mi? diye sordu. Onlar da: Evet. deyince: "işte bu, imanın apaçık halidir" diye cevap ver­di. Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.1 Müslim 132

Hz. Peygamber'ın: 'İşte imanın apaçık hali budur" sözleri ile onların böyle bir şeyi söylemeyi çok büyük bir iş gördüklerine işaret etmektedir.

Yine Müslim'de yer alan bir rivayete göre Abdullah b. Mes'ud -ra- şöyle demiştir: Rasûlullah -saiiaitahu aleyhi veseitem-e vesvese hakkında soru soruldu da, o da: "İşte imanın katıksız hali budur" dedi,1

Bu Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği hadisin anlamını ifade etmektedir. Nefsin vesvesesi, bu vesveselere karşı savunmaya girişmek, iki kişi arasındaki konuş­maya benzer. Şeytanı vesveseye karsı savunmaya geçip onu büyük bir şey ola­rak değerlendirmek imanın en açık halidir, imanın katıksız ve yalın şeklidir.

işte Ashab-ı Kiram'ın -ra-, onlara güzel bir şekilde tabi olan­ların izledikleri yol budur. Daha sonra bunların arkalarından şüphe ve tereddüt­lerin ta kendisi olan bu vesveselerle sahifeleri karalayan bir nesil geldi. Hatta bunlar sahifeleri değil, kalpleri dahi karaladılar. Hakkı kendisiyle bertaraf etmek maksadıyla batıl'ı öne sürerek mücadele ettiler, işte bundan dolayı Tahâvî -Allah ona rahme! etsin- kader hususunda ileri gen konuşarak dalmayı ve bu konuda in­celemelere girişmeye kalkışmayı yerip, geniş açıklamalarda bulunmuştur.

Âişe -ra-dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasûlullah -Sat-taitahu aleyhi veseilem- buyurdu ki: "Şüphesiz ki Allah tarafından kendisine en çok buğzedilen kişi tartışması sürekli ve uzlaşmaz düşmandır."2 Müslim 2668: Timuz, 2976; NesaT, V..I. 248. Müsned. VI, 55, 62, 205

İmam Ahrned de şöyle demektedir: Bize Ebu Muaviye anlattı, bize Davud b. Ebi Hind, Amr b. Şuayb'dan anlattı. O babasından, o dedesinden rivayetle dedi ki: İnsanların kader hakkında konuştukları bir günde RasOlullah -Satiatfahu aleyhi vesetlem-çıkageldi. Kızgınlığından ötürü yüzünde adeta nar tanecikleri gibi kabarcıklar belir­di ve şöyle buyurdu: "Ne oluyor size ki Allah'ın Kitabının bir bölümünü diğeriyle çarpıştırıyorsunuz? Sizden öncekiler de bu yolla helak oldular." (Amr'ın dedesi) de­di ki: Rasûlullah –sav  bulunup da benim hazır bulunmadığım o meclis dolayısı ile memnun olduğum kadar, bulunmadığım başka herhangi bir meclis dolayısı ile memnun olmuş değilim.3 Müsned.ll. 178. 1B1. 185. 195; İbn Mâce 85 Bu hadisi İbn Mace de rivayet etmiştir. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Onlar payları kadar faydalandılar. Sizden öncekiler kendi payları kadar faydalandıkları gibi: siz de payınız kadar faydalandınız ve onlar (batıla) daldıkları gibi siz de daldınız.' (et-revbe, 9/69); 'Ahi-fefte ise onun hiçbir payı yoktur." (ei-Bakara, 2/200)

Yani sizden öncekiler kendi paylarından yararlandıkları gibi siz de dünya­daki payınızdan yararlandınız. Onların dalgalar halinde batıl'a daldıkları gibi siz de onlar gibi batıl'a daldınız.

 Dinin Bozulmasının Sebebi Şüpheler ve Arzulardır

Yüce Allah bu buyruğunda paydan yararlanmak ile dalmayı bir arada zikretmiş bulunmaktadır. Çünkü dinin fesadı, bozulması ya amel bakımından ya itikad bakımından söz konusu olur. Birincisi şehvet ve arzuların neticesi, ikincisi ise şüphelerin neticesidir.

Buharî, Ebu Hureyre -Radıyaliahu anh- yoluyla kaydettiği bir rivayete göre Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- şöyle buyurmuştur: "Andolsun benim ümme­tim de kendisinden önceki nesillerin yolunu karış karış, arşın arşın izleyecektir." Ashab (bunlar) Pers'lerle, Rum'lar mıdır? diye sorunca, Peygamber -sallat/ahu aleyhi veseilem-: "Ya bunlardan başka (arkasından gidilecek) başka insanlar var mı ki?" diye buyurdu.1 Buharî 7319

Ebu Hureyre rivayete göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Yahudiler yetmişbir yahut yetmişiki fırkaya ayrıldı­lar, hristiyanlar da bir o kadar fırkaya ayrıldılar, benim ümmetim de yetmişüç fır­kaya ayrılacaklardır."2 Ebu Dâvûd 4596, Tırmızl 2650; ibn Mâce 3991. Bu hadisi Ebu Davud, ibn Mace ve TirmizT rivayet etmiş­tir. Tirmizî: Hasen, sahih bir hadistir, demiştir.

Ümmet arasında görüş ayrılığının ortaya çıktığı en büyük mesele kader meselesidir. Bu husustaki sözler ve açıklamalar oldukça geniş ve etraflıdır.

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Her kim: Niye yaptı? dîye sorarsa o, Ki­tabın hükmünü reddetmiş olur. Kitabın hükmünü reddeden de kâfirlerden o/ur."

 Ubudiyyetîn ve İman'ın Esası Teslimiyettir

Şunu bilelim ki ubudiyyetin Allah'a, kitaplarına ve rasûllerine imanın esası teslimiyettir. Emir, nehiy ve şerT hükümlerdeki hikmetlerin tafsilatı ile ilgili olur ol­maz soru sormamaktır, işte bundan dolayı Yüce Allah kendisine gönderilen peygamberi tasdik edip getirdiklerine iman etmiş herhangi bir ümmetin kendile­rine verdiği emir ve yasaklardaki, Rablerinden kendilerine tebliğ ettiği şeriatteki hikmetlerin tafsilatına dair soru sorduklarını belirten bir olay nakletmemiştir. Za­ten bu ümmet böyle bir şey yapmış olsaydı, peygamberine de irnan etmiş ol mazdı. Aksine her bir ümmet emre bağlanmış, teslimiyet göstermiş ve boyun eğmiştir. Hikmetlere dair bilebildiği kadarını bilmiş, bilme imkanını bulamadığı hallerde ise itaat ve teslimiyet göstermek için bilme şartını koşmamıştır. Böyle bir şeyi de uğraşma alanına sokmamıştır. Her bir ümmetin rasûlü de zaten böy­le bir soruya muhatap olmayacak kadar büyük bir şahsiyetti.

işte bundan dolayı akıl, bilgi ve marifet bakımından bütün ümmetlerin en mükemmeli olan bizim ümmetimizin salih selefi peygamberine Allah ne diye bunu emretti? Niçin bunu yasakladı? Niçin böyle bir şeyi takdir etti? Niye böyle bir şey yaptı? diye sormamışlardır. Çünkü onlar böyle bir soru sormanın imana ve teslimiyete aykırı düştüğünü, diğer taraftan teslimiyet derecesi dışında İslam ayağının zemine sağlam basamayacağını iyice biliyorlardı.

O halde bir emri ta'zim etmenin ilk mertebesi onu tasdik etmektir. Sonra ona sıkı sıkıya bağlanmak üzere kesin ve kafi karar vermektir. Daha sonra onu yerine getirmek üzere eli çabuk tutmak ve engelleri de ortadan kaldırmaktır. Arkasından en mükemmel şekliyle onu yerine getirmek üzere tam samimiyetle bütün gayretini ortaya koymak, sonra da o işi yerine getirmekle emrolunduğu için o işi yapmaktır. Öyie ki onu yerine getirmek, onun hikmetine bağlı kalmamalı, bu hikmeti açıkça bi­lirse yapacak, bilmezse onu ihmal edecek duruma düşmemelidir. Çünkü böyle bir iuiLim emre bağlılığa aykırıdır, emre tam anlamıyla riayet etme haline gölge düşürür. Kurtubî, ibn Abdi'l-Berr'den naklederek der ki: Bir kimse ilme duyduğu ar­zu ve bilgisizliğini gidermek, diyaneten bilinmesi gerekli bir hususu araştırmak kastıyla soru soracak olursa bunda bir sakınca yoktur. Çünkü bilgisizliğin şifası soru sormaktır. Ancak bilgisini arttırmak ve öğrenmek kastıyla değil de, işi yoku­şa sürmek maksadıyla soru soran kimsenin bu sorularının az olması da çok ol-rnası da durumu değiştirmez, helal değildir.

ibnu'i-Arabî de der ki: ilim ile uğraşan alime yakışan da delilleri geniş ge­niş açıklamak, hükümlerin elde edildiği yolları açıklığa kavuşturmak, ictihad için gerekli ön bilgileri ve şartları elde etmek, hükümleri çıkarmak için yardımcı olacak araç ve gereçleri hazırlamaktır, Herhangi bir olay ile karşı karşıya kalınacak olur­sa ele alınması gereken şekilde ele alınır ve çözümü bulunabileceği kabul edilen yollardan çözülmeye çalışılır. Bu hususta da Yüce Allah doğru yolu gösterir.

Peygamber -Saiialiahu aleyhi veseilem- de şöyle buyurmaktadır: "Kişinin ken­disini ilgilendirmeyen hususları terketmesi İslamının güzelliğındendir."1 Tirmizi 2317 Bu hadi­si Tirrnizi ve başkaları rivayet etmiştir.

 Kitab'ın Hükmünü Reddedenin Küfründe Şüphe Yoktur

Kitab'm hükmünü reddedenin kâfir olacağı şüphesizdir. Fakat karşı karşı­ya kaldığı bir şüphe dolayısıyla Kitabın hükmünü te'vil eden kimseye de doğru­ya dönmesi için doğru husus ne ise açıklanır. Yüce Allah'a ise -Cehm'in ve ona uyanların söyledikleri gibi- sadece kahır ve kudreti dolayısıyla değil, aynı za­manda hikmetinin, rahmet ve adaletinin kemali dolayısıyla da yaptığı hakkında soru sorulmaz. Buna dair daha geniş açıklamalar, Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: 'Biz helal kabul etmediği sürece kıble ehlinden herhangi bir kimseyi işle­diği bir günah dolayısıyla tekfir etmeyiz°sözlerini açıklarken gelecektir.

"İşte bunlar Yüce Allah'ın dostlarından (veli kullarından) kalp­leri (iman) nuru ile aydınlanmış kimselerin gerek duyduğu şeylerin özetidir ve bu, ilimde derinleşmiş olanların mertebe-sidir. Çünkü ilim iki türlüdür: Birisi mahlukat arasında var olan (onlar tarafından bilinen) bir ilimdir, diğeri ise mahlukat ara­sında bulunmayan bir ilimdir. Var olan ilmin inkârı küfürdür, olmayan ilmi bilmek iddiasında bulunmak da küfürdür. İman var olan ilmi kabul edip bulunmayan ilmi elde etmeyi terket-medikçe sabit olmaz."

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "İşte bunlar./sözleri ile şeriatın getirdi­ği ve daha önce kendisine işaret edilen, inanılması ve gereğince amel edilmesi gereken hususlara işaret etmektedir.

"İşte bu, ilimde derinleşmiş olanların mertebesidir"sözleri de Allah Rasûlünün icmali ve tafsil? olarak nefy ve isbat (red ve kabui)e dair getirdiklerinin bilgisidir.

"Olmayan /V/m'den kastı Yüce Allah'ın yarattıklarına bildirmeyip, gizlediği ve onun elde edilmesi için çalışmalarını yasakladığı kader ilmidir. "Mevcut (var olan) ilim"den kastı ise şeriatı, şeriatın usûl ve furuû (itikadî, sert ve fıkhî) hü­kümleridir.

Allah Rasûlünün getirdiklerinden herhangi bir şey inkâr eden bir kimse kâfirlerden olacağı gibi, gayb ilmini bildiği iddiasında bulunan kimse de kâfirler­dendir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır. °0 gayb; bilendir, O kendi gaybına hiç-bir kimseyi mutta// kılmaz. Meğer ki beğenip seçtiği bir peygamber ola." jeı-cin, 72/26-27); "Saatin (kıyametin ne zaman kopacağının) ilmi şüphesiz Allah'ın nez-dindedir. Yağmuru O indirir, rahimlerde olanı O bilir, hiçbir kimse yarın ne kaza­nacağını bilemez, hiçbir nefis de hangi yerde öleceğini bilmez. Muhakkak Allah herşeyi bilendir, herşeyden haberdardır.' (Lukman, 31/34)

Bizim Yüce Allah'ın hikmetini bilemeyişimiz, bunun bize gizli kalması o hikmetin bulunmamasını, bizim o hikmeti bilmeyişimiz, var olmamasını gerektir­mez. Nitekim bizler zarardan başka bir şeylerini bilemediğimiz yılanların, akrep­lerin, haşeratın yaratılışındaki hikmeti bilememekteyiz. Bu Yüce Allah'ın, bunları yaratmadığı manasına gelmediği gibi, bunlarda bizim için belli olmayan bir ta­kım hikmetlerin bulunmamasını da gerektirmez. Çünkü bir şeyin bilinmemesi o şeyin yok olduğunun bilinmesi demek değildir.

"Biz Levh'e ve Kalem'e de iman ederiz. (Levh'e kalem ile} yazılan herşeye de."

Levh-i Mahfuz'a ve Kalem'e İman Etmek

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Daha doğrusu o çok şerefli bir Kur'ân'dır. Levh-i Mahfuz'dadır." (ei-Buruc, 85/21-22)

Sözü geçen Levh, Yüce Allah'ın bütün mahlukatın kaderlerini, ölçülerini, kendisinde yazdığı Levh'tir. Kalern'den kasıt ise Yüce Allah'ın yaratıp kendisi ile sözü edilen Levh'e ilahî takdirlerini yazdığı şeydir, Nitekim Ebu Davud'un Sü-nen'inde yer alan rivayete göre Ubade b. es-Samit -Raöıyaiiahıı ann- şöyle demiştir; Rasûlullah -saiiatiahu aleyhi veseiiemi şöyle buyururken dinledim: "Yüce Allah'ın ilk yarattığı şey Kalem'dir. Ona: Yaz diye buyurdu, o: Rabbim neyi yazayım? diye sordu. Kıyametin kopacağı ana kadar herbir şeyin takdirini yaz, diye buyurdu."1 Ebû Dâvûd 4700; Tirrnızî 2155.,

 Kalem ve Arş'ın Yaratılışları

İlk yaratılan Kalem midir, yoksa 'Arş mıdır, hususunda ilim adamlarının iki ayrı görüşü vardır. Bunları Hafız Ebu'l-A'la el-Hemedanî söz konusu etmektedir.

Bunların sahih olanına göre Arş Kalem'den önce yaratılmıştır Çünkü sahih(i Müs-lim)de yer alan rivayete göre, Abdullah b. Amr -Radıyai/ahu anh- şöyle demiştir: Râ-sulullah 'Saiiaitahu aieyn> veseüem- buyurdu ki: "Yüce Allah gökleri ve yeri yaratmadan ellibin yıl önce bütün mahlukatın kaderlerini tayin etti, Arşı da su üzerinde idi."1 Müslim 2653

işte bu buyruk, takdirin Arş'm yaratılmasından sonra meydana geldiği hu­susunda açık bir ifadedir. Takdir (kaderlerin tayini) de Kalem'ın ilk yaratılışı sıra­sında meydana gelmiştir. Bunu da az önce geçen Ubade b. es-Sarnıt -Radıyaiiahu anh- yoluyla gelen hadisten anlıyoruz. Bu hadisteki: "Allah'ın ilk yarattığı şey Ka-lem'dir...' ifadesi ya [ek bir cümledir, yahut iki ayrı cümledir. Eğer tek bir cümie ise -ki doğru olan da budur- manası şudur: Kalem, Allah'ın ilk halkettiği ve kendi­sine "yaz" diye buyurduğu yaratığıdır. Nitekim ifadenin lafzında da şöyle denil­mektedir: Allah'ın ilk halkettiği şey kalem'dir, ona: Yaz diye buyurmuştur. Buradaki •ilk" anlamındaki kelime ile "Kalem" anlamındaki kelime nasb ile okunmuştur.

Eğer iki cümle ise -ki bu rivayet "ilk" ile "Kalem" kelimelerinin ref'i iie riva­yet edilmiştir- o takdirde bu hadisi şuna yorumlamak gerekir: Kalem, bu alem arasında yaratılmış mahlukatın ilkidir. Böylelikle bu iki hadis arasında ittifak (uyumluluk) söz konusu olur. Çünkü Abdullah b. Amr'ın hadisi arşın ilahi takdir­den Önce yaratılmış olduğu hususunda açık bir nasstır. Mahlukatın takdiri ise Kalem'in yaratılması ile birlikte olmuştur. Bir başka lafızda da şöyle denilmekte­dir: 'Allah Kalem'i halkedince ona: Yaz diye buyurdu."

İşte bu Kalem, Kalem'lerin ilki, en faziletlisi ve en değerlisidir. Tefsir alim­lerinden birden çok kişi de şöyle demektedir: Bu Kalem Yüce Allah'ın: "Nün. Kaleme ve yazmakta oldukları şeylere andolsun ki...'(ei-Kaiem, 68/1-2) buyruğun­da kendisine yemin ettiği kalem'dir.

İkinci Kalem ise vahiy kalem'idir. Kendisi ile Yüce Allah'ın peygamberleri­ne ve rasûllerıne göndermiş olduğu vahyi yazdığı kalem'dir. Bu kalem'ın sahip­leri âleme hakim olan (melekler)dir. Bütün kalemler onların kalemlerine hizmet eder. Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi vesetiem- İsra gecesinde kalemlerin cızırtısını duyduğu bir yere kadar çıkartılmıştır, işte bu kalemler Yüce Allah'ın yüce ve alt âlemin her türlü işini tedbir edip, çekip çevirdiği hususlar ile ilgili olarak bildirdi­ği vahiylerin kendileri ile yazıldığı kalemlerdir.

"Yüce Allah'ın orada olacak diye yazdığı bir şeyin olmaması­nı sağlamak üzere bütün mahluka! bir araya gelip toplansa-lar, buna güç yetiremezler. Aynı şekilde Yüce Allah'ın orada olmayacak diye yazmış olduğu bir şeyin olması için hepsi bir araya gelecek olsalar, yine buna güç yetiremezler. (Çünkü) Kalem kıyamete kadar olacak şeyleri yazmış ve artık (mürek­kebi) kurumuştur."

  Kıyamete Kadar Olacaklar Kalemle Yazılmış ve Bitmiştir

Câbir -Raüıyatlahu anh-\n, RasÛlullah -Sallaltahu aleyhi vesetiem-Öen naklettiği ŞU hadis daha önceden geçmişti: Suraka b. Malik b. Cu'şum gelerek dedi ki: Ey Allah'ın Rasûlü! Şu anda yaratıimışızcasına bize dinimizi açıkla. Bugün amel ne içindir? Kalem'lerin yazıp kuruduğu ve takdirlerin kendisi doğrultusunda cere­yan ettiği bir şey uğrunda mı, yoksa gelecekte (belirlenecek) şeyler uğrunda mı? Peygamber -Saiiaitahu aleyhi veseilem- şöyle buyurdu. "Hayır. Kalem'lerin yazıp kuruduğu ve takdirlerin kendisi hakkında cereyan ettiği şey hakkındadır."1 Müslim 2648; Müsned. III. 292, 293

İbn Abbas -Radıyaiiahu anfı-dan da şöyle dediği rivayet edilmektedir: Bir-gün Peygamber -saiiaiiahualeyhi vese//em-in terkisinde idim. "Ey genç!" diye buyur­du. "Sana bazı sözler öğreteceğim, dikkat et; Allah'ı(n hükümlerini) koru ki O da seni korusun. Allah'ı koru ki O'nu yöneldiğin cihette bulasın, dilekte bulunacak olursan Allah'tan dile. Yardım isteyecek olursan Allah'tan iste. Şunu bil ki bütün ümmet (insanlar) sana herhangi bir hususta faydalı olmak için bir araya gelip toplanacak olsalar Allah'ın senin için yazmış olduğu bir şey müstesna sana, fayda sağlayamazlar ve eğer sana bir hususta zarar vermek için bir araya top-lansalar, Allah'ın senin aleyhine yazmış olduğu bir şey olması müstesna, sana zarar veremezler. (Çünkü artık) Kalemler kaldırılmış, sahifeler(in mürekkebi) ku­rumuştur." Bunu Tirmizî rivayet etmiştir ve: Hasen, sahih bir hadistir, demiştir.2 tırmizT2516; Müsned. 1,293.

Tirmizî'den başkalarının rivayetinde ise şu da vardır: "Sen Allah'ın hü kümlerini) Koru, O'nu önünde bulacaksın. Rahat ve bolluk zamanlarında Allah'ı lanı (Allah yolunda işler yap) ki zorluk ve darlık zamanında O da seni tanısın (imdadına yetişsin, yardımına koşsun.) Şunu da bil ki sana gelip çatmayan bir şey, asla sana isabet edecek değildi. Sana isabet eden bir şeyin de seni gelip bulmaması imkansızdır. Şunu bil ki yardım sabırla b.rliktedir, kurtuluşta sıkıntıyla beraberdir ve muhakkak zorlukla birlikte bir kolaylık vardır."' Müsned. l. 307

Bu hadislerde ve başkalarında "kalemler" tabiri çoğul olarak gelmiştir, iş­te bu da îlahî takdirlerin -daha önce Levh-i Mahfuz ile birlikte sözü edilen- ilk kalemin dışında, başka kalemlerinin de olduğuna bir delildir.

Sünnetin delâlet ettiği üzere kalemler dört tanedir ve bu taksim daha ön­ce sözü edilen taksimden farklıdır:

1- Birinci kalem bütün mahlukatı kapsayan umumi kalemdir. Levh ile bir­likte daha önce sözü edilen kalem budur.

2- ikinci kalem, Adem -Saiiaiiahu aleyhi ve se/iem-\ﷺ‬\ yaratılması zamanındaki kalemdir. Bu da umumi bir kalemdir, ancak AdemoğuNanna hass'tır. Bu kaleme dair Yüce Allah'ın Ademoğullannın amellerini, rızıklarını, ecellerini ve mutlulukla­rını ilk atalarını yaratmasının akabinde takdir ettiğine delalet eden bir takım âyetler varid olmuştur,

3- Üçüncü kalem meleğin, annesinin karnında bulunan cenine gönderil­diği zaman kullanılır. Melek o vakit cenine ruh üfler ve dört kelimeyi yazmakla emrolunur: Rızkını, ecelini, amelini ve mutlu yahut bedbaht olduğunu yazar,2 Buharı 3208, 3332. 6594, 7454; Müslırn 2643; Ebû Dâvûd 4708; Tirrnizî 2138, ibn Mâce 76; Müsned, 1,382,414,430. Ni­tekim bu hususta varid olmuş sahih hadisler de vardır.

4- Dördüncü kalem, kulun bulûğa ermesi halinde konulan kalemdir. Bu Kiramen katibiyn'in ellerinde bulunur, ve onunla Ademoğullannın yaptıklarını ya­zarlar. Yine bu hususta Kitap ve sünnetten buyruklar vardır.

 Herşey Bir Kader İle Olduğuna Göre Yalnız Allah'tan Korkmalı

Kul, herşeyin Allah'tan geldiğini bildiğine göre yalnızca Yüce Allah'ın huzu­runda korku ve saygı duymalı ve yalnızca O'na karşı takvalı davranmalıdır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O halde insanlardan korkmayın, Benden korkun." (et-Mâide, 5/44);" Ve yalnız Benden korkun." (ei-Bakata. s/40);' Ve yalnız Benden korkun.' (e'-Bakara, 2/üi); 'Kim Allah'a ve Rasûlüne itaat ederse, Allah'tan korkar ve O'ndan sakınırsa işte onlar kurtuluşa erenlerin fa kendileridir." fen-Nur. 34/52); "İşte O kendi­sinden korkulmaya layık olandır, bağışlamak da O'na yaraşır." (ei-Muöüessir, 74/56)

Kur'ân-ı Kerîm'de bu anlamdaki buyruklar gerçekten çoktur.

Kulun bir takım şeylerden sakınması kaçınılmaz bir şeydir. Çünkü kul, ken­disine itaat olunan bir hükümdar olsa dahi tek başına yasayamaz. Bir hükümdar bile yönetimi altındaki insanların iyiliğini düşünerek bazı şeylerden sakınmak zo­rundadır, O halde herbir insan mutlaka sakınmalı (takva sahibi olmalıjdır.

Eğer Allah'tan korkmaz ve sakınmazsa bu sefer mahlukattan korkmak ve sakınmak zorunda kalır. Bütün mahlukatın ise aynı anda bir kişiye sevgi ve nefret duymaları imkansız bir şeydir. Aksine birisinin istediğini diğeri nefretle karşılayabi­lir. Hepsini razı etmeye imkan yoktur. Nitekim Şafiî -Raüıyaiiattu anh- böyle demiştir: İnsanları razı etmek, ulaşılamayan bir amaçtır. O halde senin halini düzelten işe bak, ondan ayrılma, onun dışındaki herşeyi de bir kenara bırak, onu önemseme. Yaratıkları razı etmek ne gücün çerçevesinde olan bir şeydir, ne de emrolunmuş bir şeydir. Yaratanı razı etmek ise güç yetirilebilen ve emrolunan bir husustur.

Aynı şekilde yaratığın insana Allah'a karşı hiçbir faydası yoktur. Kul, Rab-binden korkarsa insanları razı etmek külfetinden Allah onu kurtarır. Nitekim Âişe -Radtyatiahu an/)-. Muaviye'ye böyle yazmıştır ve bu yazdığı mektup merfu olarak ri­vayet edildiği gibi yalnız ona mevkuf olarak ta rivayet edilmiştir: "Kim insanları öf­kelendirmek pahasına Allah'ı razı ederse, Allah kendisinden razı olur; insanları da kendisinden razı etmiş olur. Kim de Allah'ı gazaplandırmak suretiyle insanları razı etmeye kalkışırsa, insanlar arasından onu övenler, onu yermeye koyulurlar."1 ibn Hibbân 276; el-Kudâî, Müsnedu'ş-Şihâb 499. 500; el-Humeyüî, Müsned 266.

Allah'ı razı eden bir kimseyi Allah insanları razı etmek külfetinden kurtar­dığı gibi, ondan da razı olur. Daha sonra onlar da O'ndan razı olurlar, çünkü gü­zel akıbet takvanındır. Allah böyle bir kulu sever, insanlar da onu sever. Nitekim Buharî ile Müslim'de, Peygamber -Ssiiaiiahualeyh: veseiiem-\n şöyle buyurduğu kay­dedilmektedir: "Allah kulunu sevdi mi, Ey Cebrail diye nida eder. Ben filanı sevi­yorum, sen de onu sev. Bunun üzerine Cibril onu sever, sonra Cibril semada şöyle seslenir: Şüphesiz Allah filanı seviyor, siz de onu seviniz. Bunun üzerine semadakiler onu severler. Daha sonra o kimse için yeryüzünde kabul görme vasfı yerleştirilir."2 Buharî 3209. 6040, 7485: Müslim 2637

Peygamber buğz ve nefret hakkında da buna benzer ifadeler kullanmıştır.

(Hadis-i Şerit) her mahlukun mutlaka ya bir yaratılmıştan yahut ta yaratıcı­dan korkmasının kaçınılmaz olduğunu açıklamaktadır. Yaratılmıştan korkmanın zararı bir çok bakımdan faydalarından daha ağır basmaktadır. Allah'tan kork­mak (takva) ise dünya ve âhiret saadetinin sebebidir.

Yüce Allah kendisinden korkulmaya gerçekten layıktır. Aynı şekilde O mağfi­rette bulunmaya da ehildir. Günahları bağışlayan O'dur, hiçbir yaratılmış günahları bağışlamaya kadir değildir. Allah'tan başka hiçbir kimse de bu günahların azabın­dan kimseyi koruyamaz. O koruyandır, Ona rağmen kimse kimseyi koruyamaz

Seleften birisi şöyle demiştir: Takva sahibi bir kimse asla muhtaç olmaz, çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kim Allah'tan korkarsa ona bir çıkış yo­lu ihsan eder ve ona ummadığı bir yerden nzık verir." (et-Taiâk, 65/2-3)

Görüldüğü gibi Yüce Allah takva sahiplerine insanların darlanıp, zorlan­dıkları şeylerden bir çıkış yolu göstermeyi, ummadıkları bir yerden kendilerini n-zıkiandırmayı taahhüt etmektedir. Eğer bu gerçekleşmeyecek olursa takvada bir halel olduğunu gösterir. O bakımdan Yüce Allah'tan mağfiret dilesin, O'na tevbe etsin. Daha sonra da Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Kim Allah'a tevek­kül ederse O, kendisine yeter." (et-Taiâk, 65/31 Yani Allah o kimseye kafi gelir ve onu başkasına muhtaç kılmaz.

 Sebebleri Yerine Getirmek Tevekküle Aykırı Değildir

Bazıları tevekkülün kazanç yollarına başvurmaya ve sebebleri yerine ge­tirmeye aykırı olduğunu, işler takdir edilmiş olduğuna göre esbabı yerine getir­meye gerek bulunmadığını zannedebilir. Ancak bu yanlıştır, çünkü kazanç yolla­rına başvurmanın kimisi farzdır, kimisi müstehabtır, kimisi mubah, kimisi mek­ruhtur, kimisi de haramdır. Peygamber -sav- tevekkül edenlerin en faziletlisidır, fakat o savaşa giderken zırh giyerdi. Kazanç elde etmek için pazarlarda dolaşırdı. Öyle ki kâfirler onun hakkında: "Bu nasıl peygamberdir ki yemek yer ve pazarlarda dolaşır?" (el-Furkan. 25/7) demişlerdi.

Bundan dolayıdır ki kazanç yollarına başvurmayı tevekküle aykırı gören bir çok kimsenin ya sadaka yahut hediye suretiyle başkalarının kendilerine ver­dikleri ile rızıklannı elde ettiklerini görüyoruz. Ancak (sadaka yada hediye ve­ren) bu kimse bir vergi memuru, yahut bir güvenlik amiri ya da buna benzer (kazancı arasında çoğunlukla haram bulunan) bir kimse olabilir.

Yüce Allah'ın: "Allah dilediğini siler ve (dilediğini) bırakır. Ana kitap ise O'nun nezdindedir." (er-Rad. 13/39) buyruğunun tefsiri ile ilgili bir takım görüşlere daha önceden işaret etmiş bulunuyoruz.

Yüce Allah'ın: 'O her gün bir iştedir.' (er-Rahman, 55/S9) buyruğuna gelince, el-Beğavî şöyle demektedir: Mukaîil dedi ki: Bu âyet-i kerîme yahudilerin: Şüp­hesiz Allah cumartesi günü hiçbir şey hakkında hüküm vermez, demeleri üzeri­ne nazil olmuştur.1 Begavî Tefsiri, IV, 270

Tefsir alimleri derler ki: Hayat vermek, Öldürmek, rızık vermek, bir takım kimseleri aziz kılıp başkalarını zelil kılmak, hastaya şifa vermek, bir esiri esaret­ten kurtarmak, sıkıntı içersinde olan birisini kurtarmak, dua eden birisinin duası­nı kabul etmek, bir dilekte bulunana istediğini vermek ve bir günahı bağışlamak ve buna benzer sayılamayacak pek çok fiilleri ve yarattıklarında dilediğini yarat­ması O'nun şanındandır.2 ibn Kesir. VII. 469-470.

"Kula isabet etmeyen bir şey hiçbir şekilde ona isabet ede­cek değildi. Ona isabet eden herhangi bir şeyin de ona isa­bet etmemesi imkânsızdır."

Bu, daha önce geçen takdir olunmuş herbir şey kaçınılmaz olarak mey­dana gelir, şeklindeki gerçeğe binaen kullanılmış bir ifadedir.

"Kul şunu bilmelidir: Yüce Allah'ın yarattığı ve meydana ge­len herbir hususa dair bilgisi ezeldendir. O bakımdan O, bu­nu son derece muhkem ve kat'î bir şekilde takdir etmiş-tir.Göklerde ve yerdeki yaratıklardan hiçbir kimse bunu nak-zedemez; kimse onu bozamaz, izale edemez, değiştiremez, başka bir yere havale edemez, eksiltemez, O'na bir şey İlave edemez."

 Yüce Allah'ın Kâinata Dair Bilgisi Onların Yaratılmasından

Öncedir

Bu da, daha önce sözü edilmiş "Yüce Allah'ın kainat hakkındaki bilgisi ezeldendir ve O varlıkları yaratmadan önce bunlara dair kaderleri (ölçüleri) tak­dir etmiştir" şeklindeki ifadelere binaen söylenmiştir. Nitekim Peygamber -Satiai-lahu a/eym veseiiem- şöyle buyurmaktadır: 'Yüce Allah gökleri ve yeri yaratmadan ellibin sene öncesinden bütün mahlukatın kaderlerini takdir etmiştir, Arşı da su üzerinde idi,"1 Müslim 2653.

O halde; Yüce Allah'ın, zamanı gelince sonsuz hikmetinin gereğine uy­gun olarak varlık alemine çıkmadan önce eşyayı bildiğini görüyoruz. Varlık ale­mine de O'nun bilgisine uygun olarak ortaya çıkar. Çünkü mahlukatın sahip bu­lundukları akıl almaz pek çok hikmetler ile birlikte var edilmeleri, ancak varlıkla­rından önce hallerini bütünüyle bilen bir işi tarafından var edilmeleri ihtimalini geçerli kılabilir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Yaratan bilmez mı hiç? O Latiftir, herşeyüen haberdardır." (ei-Muik, 67/14)

Mutezile'ye mensup aşırı kimseler Yüce Allah'ın ezelden beri bilen oldu­ğunu kabul etmeyerek şöyle derler: Yüce Allah, kullar fiillerini işlemedikçe onları bilemez. Yüce Allah onların söylediklerinden pek yücedir.

imam Şafiî -yüce Allah'ın rahmeti özerine olsun- şöyle demiştir: Kaderiye ile (Al­lah'ın) ilmi(ni) ileri sürerek tartışınız. Eğer Allah'ın ilim şifalını kabul ederlerse, yenik düşerler, inkar ederlerse, küfre saparlar. Şüphesiz ki Yüce Allah belli bir kişinin güç sahibi olduğunu ve gücünün yettiği şeyleri yaptığını bilir. O bakım­dan ona da mükafat verir. Diğeri ise yine güç yetiren olmakla birlikte, güç yetir­diği şeyi yapmadığını bilir. Bundan ötürü de onu azaplandırır. Onu azaplandır-masının biricik sebebi, kudret sahibi olmakla birlikte (emrolunduğu hususu) yapmamasıdır. Yüce Allah onun bu halini bilmiştir. Güç yetiremeyen kimseye de ne emir verir, ne de güç yetiremediği şeyi yapmadığı için azaplandırır.

Şayet, "o takdirde kulun Yüce Allah'ın bilgisini değiştirmeye kadir olması gerekir. Çünkü Yüce Allah onun, o işi yapmayacağını bilmiştir. Şayet o işi yapa­bilecek gücü bulursa o takdirde Allah'ın bilgisini değiştirmeye kadir demektir" denilecek olursa şöyle cevap verilir:

Bu bir kelime oyunudur, çünkü kulun mücerred olarak bir fiili yapabilecek durumda olması, ilmin değiştirilmesini gerektirmez, ilmin değişikliğine uğradığı nı zanneden kimseler, fiilin meydana gelmesi halinde bir değişiklik olduğunu zannediyorlar. Eğer fiil meydana gelecek olursa, elbetteki Allah tarafından bili­nen husus o fiilin meydana geleceğidir, meydana gelmeyeceği değildir.

Yüce Allah'ın bir işin meydana gelmeyeceğini bilmekle birlikle, o işin mey­dana gelmesi imkansız bir şeydir. Hatta böyle bir şey meydana gelecek olursa, elbetteki Yüce Allah o işin meydana geleceğini biliyordu. Şayet meydana gelme­yecek olursa, şüphesiz ki Yüce Allah o işin meydana gelmeyeceğini biliyordu.

Bizler Yüce Allah'ın ilminin bir olay ile ilgili olarak nasıl olduğunu ancak o işin açıkça ortaya çıkmasıyla bilebiliriz. Yüce Allah'ın ilmi meydana gelene mu­tabıktır. Dolayısıyla O'nun ilminin değiştirilmesini gerektirecek bir şeyin meyda­na gelmesine imkan yoktur. Aksine ne olursa, ne meydana gelirse malûm olan (Allah'ın ilminde bilinen) da onun o durumudur. Herhangi bir iş yapmayan bir kul Allah'ın ilmini değiştiren bir iş yapmış olmaz. Aksine o, meydana gelmeyen bir işi yapabilmeye kadir bir kimse demektir. Şayet o iş meydana gelirse elbet­teki Yüce Allah o işin meydana geleceğini bilmiştir, meydana gelmeyeceğini (bildiği halde meydana gelmiş) değildir.

Denilse ki: Bir işin meydana gelmemesi ile birlikte Yüce Allah onun da meydana gelmeyeceğini bilir. Şayet kul o işi meydana getirmeye kadir olursa, ilmi de değiştirmeye kadir, olur demektir.

Burıa şöyle cevap verilir: Durum böyle değildir. Aksine kul öyle bir işi mey­dana getirme gücüne sahip olmakla birlikte, onu meydana getirmemiştir. Onu meydana getirecek olursa, Allah tarafından bilinen o işin meydana geleceği şek­lindedir, başka türlü olamaz. Kulun güç yetirebildiği bir iş meydana geldiği takdir­de, Allah tarafından bilinen de sadece o işin meydana geleceği şeklindedir.

Bu şekilde soru soran kimseler meydana gelen bir işin meydana gelme­yeceğinin Allah tarafından bilinmesi halini var sayarak soru soruyorlar. Bu ise imkansız bir varsayımdır ve böyle bir varsayım bir kimsenin; meydana gelme­mekle birlikte, meydana geldiğini varsay, demesine benzer ki bu da iki çelişik Önermeyi aynı anda kabul etmek demektir. (Bu da imkânsızdır.)

"işte bunlar inanılması gereken esaslar, marifetin temelleri, Yüce Allah'ın tevhid ve rubûbiyetini kabul etmenin kapsamı içerisindedir. Nitekim Yüce Allah Kitab-ı Kerîm'inde şöyle bu­yurmaktadır: "Ve O herşeyi yaratıp inceden inceye takdir ve ta'yin etmiştir." (ei-Furkan, 25/2); "Allah'ın emri yerini bulan bir ka­derdir." (el-Ahzab. 33/38)"

 Kader'e İman, Tevhid'in ve Allah'ın Rubûbiyetini Kabul Etme­nin Bir Gereğidir

Burada az önce sözü edilen kadere imana, Yüce Allah'ın meydana gelen bütün olay ve varlıklara dair ilminin ezeli olduğu hususuna işaret edilmektedir. Peygamber -Saiiattahu aieytıi vesellem- imanın ne olduğu hakkında soru sorana ver­diği cevabında şöyle buyurmuştur: "(İman) Allah'a, meleklerine, kitaplarına, ra-sûllerıne ve ahıret gününe iman etmendir Ayrıca hayrı ile şerri ile kadere de iman etmendir." Hadisin sonlarında da Peygamber şöyle buyurmuştur: "Ey Ömer, o soru soranın kim olduğunu biliyor musun1'" (Ömer): Allah ve Rasûlu en iyi bilendir, dedi. Peygamber şöyle buyurdu: "O, Cebrail idi, size dininizi öğret­mek için geldi." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.1 Müslim 8

'Yüce Allah'ın tevhid ve rubûbiyetini kabul etmek' sözleri şu dernektir: Yüce Allah'ın sıfatlarına iman etmedikçe, tevhid ve rububiyetin itirafı ve kabulü tamam ol­maz. Allah'tan başka bir yaratıcının varlığını kabul eden bir kimse Allah'a şirk koş­muş olur. Peki herkes kendi fiilini yaratır, diye iddia edenin durumu ne olacaktır?

ibn Abbas -ra-dan şöyle dediği nakledilmiştir: Kader, tevhid'in Bunun böyle olmasına sebeb ise: kader'e iman etmenin Yüce Allah'ın ezelî ilmine ve hitabıyla mahiukatın kaderlerini yazması ile ilminden açığa çıkardıklarına iman etmeyi de ihtiva etmesinden dolayıdır. Bu hususta Yüce Allah'ın :üz'iyyata ya da başka hususlara dair bilgisini inkar eden müşriklerden, sabiler­den, filozoflardan ve başka kesimlere mensup pek çok kişi sapıtmış bulunmaktadır. Pünkü bütün bunları yalanlamak, kaderi yalanlamanın kapsamı içerisine girer.

Yüce Allah'ın herşeye kadir olmasına gelince, genel çerçevesi ile Kaderiye'nin 'alanladığı bir husustur. Çünkü onlar kulların fiillerini yaratmadığını söyleyerek kulların iilterinı O'nun kudret ve yaratması çerçevesinin dışına çıkartmış olmaktadırlar.

Kitabın, sünnetin ve icma'ın delâlet ettiği kaderi inkâr edenler tartışmasız îlarak katıksız kaderiye'dendirler Onlar Yüce Allah'ın kulların takdirleri ile ilgili ılarak tayin ettiği Kaderini inkâr ederler. Gerek Ashab-ı Kiram'ın, gerek önder il im adamlarının Kaderiye'yi yermeye dair sözleri ile bunlar kastedilmektedir. Me­sela ibn Ömer -Hadyaitahu anh-a: Bunlar kader diye bir şey olmadığını ve meyda­na gelen olayların önceden ilahi ilim söz konusu olmaksızın meydana geldiğini iddia ediyorlar, denilince söylediği: Onlara şunu bildir ki, ben onlardan uzak ol­duğum gibi, onlar da benden uzaktırlar, sözleri bu kabildendir.

 Kader'i n İhtiva Ettiği Esaslar

Yüce Allah'ın ilmine uygun olan takdir demek olan kader, pek büyük esasları da ihtiva etmektedir;

1- Yüce Allah, takdir edilmiş olan herbir hususu meydana gelmeden ön­ce bilir. Böylelikle Onun kadim ilmi de sabit olur. Bu kabul ile Yüce Allah'ın ka­dim ilmini inkâr edenler de reddedilmiş olmaktadır,

2- Yüce Allah'ın herşeyi takdir etmiş olması bütün mahlukatm miktar ve ölçülerinin de takdir edilmiş olmasını ihtiva eder. Mahlukatm miktar ve ölçüleri ise onlara has muayyen nitelikleridir. Şüphesiz ki Yüce Allah herbir şey için belli bir kader (miktar ve ölçü) tayin etmiştir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmakta­dır: "O, herşeyi yaratıp, inceden inceye takdir ve tayin etmiştir." (ei-Furkan, 25/2)

Buna göre yaratmak takdiri de ihtiva eder. Bir şeyin bizzat takdir edilmesi ise onun için bir miktar tayin etmekle olur. Onun miktarının tayini ise var oluşun­dan öncedir. Yüce Allah, herbir mahlukun kemiyet ve keyfiyeti itibariyle kendisi­ne has takdirini yazmış olması, elbetteki muayyen ve cüzT hususlara dair bilgi­sini en ileri derecede ortaya koyar ve bu, bu hususu inkâr eden ve; O, külliyatı bilir takat cüziyatı bilmez, diyenlerin kanaatine aykırıdır. O halde kader hem ka­dim ilmi, hem de cüziyatı bilmeyi kapsamaktadır.

3- ilahi takdir aynı zamanda onun bunu haber vermiş olmasını ve mahlu­katm varlığından önce bunu ortaya koyup etraflı bir şekilde buna dair bilgileri bildirmiş olması gerçeğini de ihtiva eder. Bu da şunu gerektirmektedir: Kulların bir takım hususları var olmadan önce etraflı bir şekilde bilmeleri mümkündür. Bu da Yüce Allah'ın böyle bir bilgiye öncelikle sahip olması gerekliğine dikkatimizi çekmektedir. Çünkü kullan (kısmen de olsa) böyle bir şeyi bilebildiklerine göre kendisinin bilmemesi nasıl düşünülebilir?

4- Kader, Yüce Allah'ın dilediğini yapmakta serbest olduğunu ve takdir ettiği her bir hususun bizatihi var olması gerektiği için değil, kendi meşîet ve ira­desiyle onu yaratmış olduğunu hususunu da ihtiva eder.

5- Takdir edilen herbir hususun sonradan yaratılmış olduğuna ve daha önceleri yokken meydana geldiğine de delildir. Çünkü Yüce Allah herbir hususu önceden takdir etmiş, sonradan yaratmıştır.

"Kader hususunda kalbi hastalanan -bir nüshada: hastalıklı kalbini kaybeden- kimselere yazıklar olsun! Çünkü böyieleri vehimleriyle gaybta son derece gizli bir sırrı ortaya çıkarma­ya çalışmışlar; buna dayanarak söyledikleri ile de günahkâr bir iftiracı olup çıkmışlardır."

 Kalbin Hayat Bulması ve Hastalanması

Kalbin hayatı, ölümü, hastalığı ve şifası söz konusudur. Bu ise beden hakkındakinden daha ileri çaptadır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ölü iken kendisini (iman ile) dirilttiğimiz, insanlar arasında ona yürümesi için nur verdiğimiz kimse, içinden çıkamayacağı karanlıklarda kalan kimse gibi mi-d/ﷺ‬?" (ei-En'âm, 6/122)

Küfür ile (kalbi) ölmüş iken, iman ile dirilttiğimiz demektir.

Buna göre sağlıklı ve diri bir kalbe batıl ve çirkin şeyler arız olduğunda tabiatı gereği onlardan nefret eder, onlara buğz eder, onlara iltifat etmez. Ancak ölü bir kalp böyle değildir, böyle bir kalp güzel ile çirkin arasında fark gözet­mez. Nitekim Abdullah b. Mes'ud da böyle demiştir: Kendisi ile ma'rufu ve münkeri bilip tanıyacağı kalbi bulunmayan bir kimse helak oldu demektir.1 Taberânî, el-Mu'cemu'/-Kebîra8564

Şehvetler ve hastalığa yakalanmış kalp de böyledir. Böyle bir kalp zayıflı­ğı sebebiyle bu hastalığının ileri derecede olup olmamasına bağlı olarak, karşı karşıya kaldığı arzu ve isteklerine meyleder.

Önceden de geçtiği üzere kalbin hastalığı iki türdür: Şehvet hastalığı ve şüphe hastalığı. Bu iki hastalığın daha kötüsü şüphe hastalığıdır Şüphelerin en kötüsü ise kader ile ilgili şüphelerdir.

Kalp kimi zaman hastalanır, hastalığını da arttığı halde bu kalbin sahibi, kalbin nasıl sağlık bulacağını, bu sağlığın sebeblerini bilmeyip başka şeylerle uğraştığından dolayı bu hastalığı bilmeyebilir.

Hatta kişinin haberi olmadan kalbi ölebilir de. Bunun alameti ise çirkin iş lerin açtığı yaralardan acı duymaması, hakkı bilmemesinden rahatsız olmaması­dır. Çünkü kalp hayatta ise çirkin şeylerden ötürü acı duyar, hakkı bilmemekten ötürü de hayatta olduğu oranda ızdırap duyar:

"... Ölmüş ise yaralanmaktan ötürü acı duymaz."

Kalbin hastalığını farketmesi de mümkündür. Ancak ilacın acı tadına ve bu tada sabretmeye tahammül ona ağır gelebilir. O bakımdan o hastalığın kal­masının acısını ilacın sıkıntılarına tercih eder.

Şüphesiz ki kalbin hastalığının tedavisi hevâya muhalefet etmektir. Bu ise nefse en ağır gelen bir şeydir; arnma hastalığa bundan faydalı bir şey de yoktur,

Bazen kişi kendisini sabra alıştırır fakat sonradan azmi kırılır, ilim, basiret ve sabrının zayıflığı dolayısıyla sabrı sürekli olamaz Bu son derece güvenli bir yere götüren, korkulu bir yola koyulana benzer. Böyle bir kimse eğer bu korkulara sab­redecek olursa, korkuların biteceğini ve arkasından güvenliğin geleceğini bilir.

işte bunun güçlü bir sabra ve ulaşacağı sonuç ile ilgili son derece sağlam bir inanca ihtiyacı vardır. Sabrı ve inancı zayıflayacak olursa, yoldan geri döner, yolun sıkıntılarına katlanamaz. Hele hele yol arkadaşı da yoksa, yalnızlıktan dolayı da korkar ve bu sefer: insanlar nereye gitti? Ben de onları örnek alayım, der.

insanların çoğunun hali budur, onları helak eden de bu haldir. Samimi ve basiret sahibi bir kimse ise yol arkadaşlarının azlığından dolayı ve hatta hiç ar­kadaşı olmamaktan ötürü -eğer kalbi ilk ve önder kafilenin yol arkadaşı olduğu şuuruna sahipse- yalnızlık duygusuna sahip olmaz. O ilk kafile ki: "Allah'ın ken­dilerine nimetler verdiği peygamberler, sıddîkler, şehıdler ve salihlerle birlikte­dirler. Onlar ne iyi arkadaştırlar!" (en-Nısa. 4/69)

Ebu Şâme diye bilinen Ebu Muhammed Abdu'ﷺ‬-Rahman b. ismail'in "el-Havadis ve'l-Bidâ" adlı eserinde yer alan şu sözleri ne güzeldir: "Nerede cema­ate bağlanma emri varsa ondan kasıt, hakka sımsıkı yapışmak ve ona uymaktır, isterse ona yapışanların sayısı az. muhalefet edenler çok olsun. Çünkü ta Pey­gamber -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- ve ashabı (Allah tümünden razı olsun) dönemin­den itibaren ilk müslüman cemaatin izlediği hak yol bu idi. Onlardan sonra ge­len batıl ehlinin çokluğuna itibar edilmez."

Hasan-ı Basrî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de şöyle demiştir: "Kendisinden başka hiçbir ilah olmayan hakkı için sünnet aşırı giden ile büsbütün terkedenin izlediği yolların arasındadır. O bakımdan -Allah size rahmet eöesice- bu yol üzere sabredin. Çünkü ehl-i sünnet geçmiş dönemlerde de insanların en azı idiler. Geriye kalanlar arasında da en az sayıda olanlardır. Bunlar öyle kimselerdirler

ki, aşırı lüks içerisinde olanlarla birlikte lükse koyulmadılar. Bid'at sahibi kimse­mle beraber de bid'atlere dalmadılar, onlar Rab'lerinin huzuruna çıkıncaya ka-lar sünnetleri üzerinde direndiler. Siz de artık böyle olunuz."

Kalbin hastalığının alâmeti ona uygun düşen faydalı gıdaları terkedip za-arlı gıdalara yönelmesi, ona fayda sağlayacak ilaçları bırakıp zarar verecek açlara doğru gitmesidir.

O halde ortada dört husus vardır: Faydalı gıda, şifa veren ilaç, zararlı gı-a ve helak eden ilaç.

Sağlıklı olan bir kalp, faydalı ve şifa vereni, zararlı ve eziyet verene tercih der. Hasfa kalp ise bunun tam zıddıdır.

En Faydalı Gıda İman, En Faydalı İlaç Kur'ân

En faydalı gıda iman gıdası, en faydalı ilaç da Kur'ân ilacıdır. Bunların srbirisi asıl gıda ve ilacı bünyesinde taşımaktadır. Kim Kitap ve sünnetin dışın-a şifa arayacak olursa, o cahillerin cahili, sapıkların en sapığıdır. Çünkü Yüce lah şöyle buyurmaktadır: "De ki: 'O iman edenler için bir hidayet ve bir şifadır, ian etmeyenlerin ise kulaklarında bir ağırlık vardır ve o onlar için bîr körlüktür.' te onlar kendilerine uzak bir yerden seslenilir gibidir/er." (Fussilet, 41/44): 'ur'ân'dan mü'minler için bir şifa ve rahmet olanı kısım kısım indiririz. Zalim/e-ı ise ancak hüsranını arttırır." tei-lsra, 17/82)

"Kur'ân'dan" buyruğunda yer alan "min...dan" teb'iz (kısmilik) bildirmek n değil, cinsin beyanı içindir. (Yani Kur'ân bütün türüyle mü'minlere bir şifa-'.) Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Ey insanlar, size Rabbi-?den bir öğüt, kalplerde olanlara bir şifa, mü'minler için de bir hidayet ve rah-3i gelmiştir." (Yunus, 10/57)

O halde Kur'ân tüm kalbî ve bedeni hastalıklara tam bir şifadır. Dünya ve iretın ilacı ondadır. Ancak herkes ondan şifa bulabilecek ehliyette değildir. er hasta olan bir kimse onunla güzel bir şekilde tedavi olabilirse, samimiyet ve an ile îam bir kabul, kesin bir itikad ile ve gerekli şartlarını da yerine getirerek stalığını onunla tedavi edecek olursa, katiyyen hastalık onun karşısında dura-ız. Hem hastalıklar yerin ve göklerin Rabbi kelamı karşısında nasıl direnebilir!

O'nun kelamı eğer dağlara indirilmiş olsaydı, dağları darmadağın ederdi. 'e inseydi, parampaça ederdi. Kalp ve beden hastalıklarından olup da Yüce

Allah'ın Kitabını kavramayı nasip etmiş olduğu kimseler için tedavi yolunu, se­bebini ve ondan korunmayı göstermediği hiçbir hastalık yoktur.

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Böyle bir kimse vehmi ile son derece gizli bir gayb sırrını araştırmaya koyulmuş olur" sözleri şu demektir: Böyle bir kimse gaybı araştırmakla, vehmiyle son derece gizli bir sırrı öğrenmeye kalkışmıştır. Çünkü kader Yüce Allah'ın mahlukatındaki sırrıdır. Böyle bir kişi ise onu araştır­makla, gayba muttali olmayı amaçlamış demektir. Yüce Allah ise şöyle buyur­maktadır: "O gaybı bilendir, O kendi gaybına hiçbir kimseyi muttali kılmaz." (et-Cin, 72/26.. ve surenin sonuna kadar)

"Bu hususta"yanı kader hakkında "söyledikleri ile o günahkar" günah ka­zanmış "bir iftiracı olarak döner.'

'Arş ve Kürsî

Nitekim Yüce Allah da Kitabında böyle açıklamıştır: "Arş'ın sahibidir, Mecîd'dır." (ei-Buruc, 85/15); "O dereceleri yükseltendir, 'Arş'ın sahibidir." (ei-Mu'mîn, 40/15); "Rahman 'Arş'a istiva etti." (Tana, 20/5); "Sonra 'Arş'a istiva etti." (ei-Ara/, 7/54) ve Kur'ân-ı Kerim'de daha bir çok âyet-i kerîme'de 'Arş'tan söz edildiğini görüyoruz.

"O'ndan başka hiçbir ilah yoktur, şerefi büyük Arş'ın Rabbi O'dur." (ei-Müminûn. 23/116) "Allah O'dur ki O'ndan başka ilah yoktur. Çok büyük Arş'ın Rabbidir." (en-Nemi, 27/26): "Şu Arş't yüklenenler ve etrafında bulunanlar Rablerini hamd ile teşbih ederler, O'na iman ederler." (ei-Mu'min 40/7); "O gün de üst/erinde bulunan sekiz (melek) Rabbinin 'Arş'ını yüklenirler." (el-Hâkka, 69/17); "Melek/eh de 'Arş'ın et­rafını kuşatmış görürsün. Rablerini hamd ile teşbih eder/er." (ez-Zumer, 40/75)

Sahih'te rivayet olunmuş, sıkıntı anlarında yapılacak duada da şu ifadeler geçmektedir: "Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur. O pek büyüktür, Halım'dir. Al­lah'tan başka ilah yoktur. O büyük 'Arş'ın Rabbidir. Allah'tan başka ilah yoktur. Göklerin Rabbidir, yerin Rabbidir, kerim olan Arş'ın Rabbidir."1 Buharı 6345, 6346, 7426, 7431, Müslim 2730

Buharî'nin Sahih'inde de Rasûlullah -sav şöyle buyur­duğu kaydedilmektedir: "Allah'tan cenneti istediğiniz zaman Ondan Firdevs'i is leyiniz. Çünkü o cennetin en yükseği, cennetin en orla yendir, O'nun üstünde de Rahman'ın 'Arş'ı vardır.'1 Buharı 7423, Müsned, III, 335.

"O'nun üstünde" anlamındaki kelime zarf olarak anlaşılacak şekilde nasb ile rivayet edildiği gibi, onun tavanı Rahman'ın 'Arş'ıdır, anlamına gelecek şekil­de mübtedâ olarak ref, ile de rivayet edilmiştir.

Kelam bilginlerinden bir kesimin kanaatine göre 'Arş, bütün yönleri ile da­iresel ve her yönden kâinatı kuşatan bir yörünge şeklindedir. Kimi zaman 'Arş'a "el-Feleku'l-Atlas" ile 'el-Feleku't-Tasi' (dokuzuncu felek)' adını verdikleri de olur.

Ancak bu doğru değildir, zira şeriatte sabit olduğuna göre 'Arş'ın bacakları vardır ve melekler onu taşır. Nitekim Peygamber -sav- şöyle buyur­maktadır: "insanlar baygın düşecekler, ilk ayılan kişi ben olacağım. Bir de ne göre­yim, Musa 'Arş'ın bacaklarından birisini yakalamış. Bilemiyorum, benden önce rni ayılmış olacaktır, yoksa Tur'daki baygınlığının karşılığı mı ona verilmiş olacaktır?"2 Buhar! 2411,3408, 6518. 7428; Müslim 2773; Ebû Dâvûd 4671; Müsnect. II, 264.

; Sözlükte 'Arş hükümdara ait olan tahttan ibarettir. Nitekim Yüce Allah Bel-kıs'in arşı ile ilgili olarak: "Onun bir de büyük bir arşı (tahtı) var." (en-Nemi, 27/23) diye buyurmaktadır.

'Arş bir felek değildir. Araplar da ondan böyle bir mana anlamazlar, Kur'ân-ı Kerim'de Arapça inmiştir. O halde 'Arş meleklerin taşıdığı ve bacakları olan bir tahttır. Âlemin üzerinde kubbe biçimindedir, o bütün mahlukatın tavanı durumundadır

Allah'ın kelamını tahrif ederek 'Arş'ı mülk ve egemenliğin ifadesi olarak yorumlayanlar acaba Yüce Allah'ın şu buyruğunu nasıl açıklarlar: "O günde üst­lerinde bulunan sekiz (melek) Rabbinin 'Arş'ını yüklenir."(el-Hâkka, 69/17); "Arş'ı da su üstünde iken..."(Hud, 11/7)

Acaba bunlar: O gün Yüce Allah'ın mülkünü sekiz melek yüklenir, O'nun mülkü su üzerinde idi mi, diyorlar? Buna göre Musa -as- da mülkün ba­nklarından birisini mi yakalamış olacaktır? Hiç ne söylediğini bilen, aklı başın­da bir kimse böyle bir şey söyler mi?

Kürsî'ye gelince Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O'nun Kürsîsi gökleri ve yeri kuşatmıştır" (ei-Bakara. 2/255)

Kürsî'nin 'Arş ile aynı şey olduğu söylenmiştir. Ancak doğru olan ondan :>aşka bir şey olduğudur. Bu husus ibn Abbas –ra  yanısıra İbn Ebi Şeybe'nin Sıfatu'l-Arş kitabında ve Hâkim'in Iviüstedrek'ınde kaydettikleri gibi başkalarından da rivayet edilmiştir.

O'nun Kürsî'sinin ilmi olduğu da söylenmiştir. Bu açıklama ibn Abbas'a da nisbet edilmiştir.1 Taberî. Câmiu'l-Beyân. 5787, 5788.

Ancak ondan gelen sağlam rivayet az önce geçtiği üzere ibn Ebi Şeybe'nin naklettiği rivayettir. Bundan başka açıklamalarda bulunanların ise mücerred zan-nın dışında herhangi bir delili yoktur. Açıkça anlaşıldığı kadarıyla bu gibi açıklama­lar da 'Arş hakkında söylenen sözler gibi yerilmiş kelamcıların dağarcıklarmdandır. Kürsî olsa olsa seleften birden çok kimsenin söylediği gibi 'Arş'ın önündedir "O'nun Arş'a da, Arş'ın dışındaki varlıklara da ihtiyacı yoktur.

O herşeyi kuşatandır ve herşeyın üstündedir. Bütün mahlu-

kat ise böyle bir kuşatıcılıktan âcizdir."

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "O'nun Arş'a da, Arş'ın dışındakilere de ih­tiyacı yoktur" sözüyle ilgili olarak Yüce Allah'ın şu buyruklarını hatırlatalım: "Şüp­hesiz ki Allah âlemlere muhtaç değildir.' (aı-i imran, 3/97); 'Ey insanlar! Allah'a muhtaç olan sizlersiniz, Allah ise O, kimseye muhtaç olmayandır. Her hamde la­yık olandır." (Fâtır. 35/15)

Tahâvî'nin-Atfan ona rahmet ets/n- burada bu ifadeleri kullanmasının sebebi şu­dur: O 'Arş ve Kürsî'yi söz konusu ettikten sonra O'nun 'Arş'a da, 'Arş'ın dışındaki varlıklara da muhtaç olmadığını dile getirerek, 'Arş'ı yaratıp üzerine istiva etmesi­nin, bu ona olan bir ihtiyacından ileri gelmediğini açıklamak istemiştir. O bunu ih­tiyacı dolayısıyla yaratmamıştır, Aksine bunu gerektiren bir hikmeti vardır,

Üstte olanın, altta olanın üzerinde olması altta olanın, üstte olanı ihtiva edip onu kuşatmasını, onu taşıyor olmasını gerektirmediği gibi; üstte olanın, alt­ta olana muhtaç olmasını da gerektirmez. Yüce Rabbimiz bundan çok daha bü­yüktür, yücedir. O'nun yüceliğinin böyle bir hususu gerektirmesinden münez­zehtir, Aksine O'nun yüceliğinin gerekleri kendine has özelliklerindendir. Bu da kendi kudretiyle altta olanı taşımasıdır. Altta olanın, O'na muhtaç olmasıdır. Ken­disinin ise alttakine muhtaç olmaması ve O'nu kuşatıcı olmasıdır.

Yüce Allah 'Arş'ın üstündedir. Bununla beraber O 'Arş'ı ve 'Arş'ı taşıyan-arı kudretiyle birlikle taşır, 'Arş'a da muhtaç değildir. Buna karşılık 'Arş'ın (var :lmak için) ona ihtiyacı vardır. O 'Arş'ı da kuşatır, fakat arş onu kuşatmaz. O 'Ar­i'm sınırlarını hasretmiştir, ancak 'Arş onu hasredemez. işte bunlar Yüce Allah lakkında söz konusu olup mahlukatta bulunmayan özelliklerdir.

Allah'ın yüceliğini nefyeden Muattile şayet bu hususu bu şekilde etraflı alarak ele alınış olsalardı dosdoğru yola hidayet bulurlar, aklın indirilen vahye nutabık olduğunu anlarlar, delilin peşinden yol alırlardı. Fakat onlar delilden jzak düştükleri için yolu da kaybettiler. Bu hususta mesele imam Malik -Allah'ın ahmeti üzerine o/sun-in dediği gibidir. Ona Yüce Allah'ın: "Sonra 'Arş'a istiva etti." ei-A'raf, 7/54) buyruğu hakkında: Nasıl istiva etti? diye sorulunca şu cevabı ver-niştir: "istivanın ne demek olduğu bilinmektedir, keyfiyet ise meçhuldür."

Aynı cevab Ummu Seleme -Raöıyatiahu anh-dan mevkuf olarak da Peygamber -sav. merfu olarak da rivayet edilmektedir.

"O herşeyi kuşatandır ve O, herşeyin üstündedir." ifadesi bazı nüshalarda: O'nun üstündeki herşeyi kuşatıcıdır" şeklindedir. Ancak doğru olan birinci nüsha-iır. Bunun da anlamı şudur: O herşeyi ve herşeyin üstündekileri kuşatıcıdır, ikincı-:inin anlamı da: O 'Arş'ın üstündeki herşeyi kuşatıcıdır, şeklindedir. Bu da -doğru-.unu en iyi bilen Allah'tır ya- ya bazı müstensih'ierin yanılarak düşürdüğü bir harf onucudur, sonra bazıları bu nüshadan istinsah edegelmişlerdır, yahut ta sapık tazı tahrifçiler fesat kastıyla ve Yüce Allah'ın fevkıyyet sıfatını inkar amacıyla bile-3k düşürmüş olabilirler Yoksa 'Arş'ın bütün mahlukatın üstünde olduğuna dair leltl açıkça ortadadır. Mahlukattan O'nun üzerinde de hiçbir varlık yoktur. Dolayı-ı ile durum bu olduğuna göre; "'Arş'ın üstündeki herşeyi kuşatıcıdır" şeklindeki adesinin bir anlamı olamaz. Zira arşın üstünde kuşatılacak bir yaratık bulunma-laktadır. Buna göre doğru olan birinci şekilden başkası olamaz, anlamı da şöyle iur: Yüce Allah herşeyi kuşatandır ve herşeyin üstündedir.

Onun herşeyi kuşatıcı olmasına gelince, Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

Halbuki Allah onları arkalarından kuşatandır." (ei-8urQc, 85/20); "Uyan/k olun, mu-akkak O herşeyi kuşatandır." (Fussıief, 41/54); "Göklerde ve yerde ne varsa hepsi

Allah'ındır. Allah herşeyi kuşatıcıdır." (en-Nisa, 4/126)

Burda O'nun mahlukatını kuşatıcılığından kasıt, O'nun felek gibi olduğunu nlatrnak ve mahlukatın O'nun mukaddes zatının içinde kaldığını söylemek de-ildir. Yüce Allah bundan yücedir, münezzehtir. Bundan kasıt ancak şudur: Bu üşatıcılık azamet, genişlik, ilim ve kudret kuşatıcıltğıdır. Mahlukatın onun aza-letine nısbeti ancak bir hardal tanesi gibi olabilir. Nitekim ibn Abbas -

an/ı-dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Yedi semavat, yedi arz, onların için­dekiler ve onların aralarında bulunanlar Rahman olanın elinde ancak sizden herhangi birinizin elindeki bir hardal tanesi gibidir.

-En yüce misal elbette ki Allah'a mahsustur- bilindiği gibi bizden herhangi bir kimsenin elinde bir hardal tanesi varsa, dilerse onu avucunun içerisine alır ve avucu onu çepeçevre kuşatır. Dilerse onu altında bırakır. Her iki halde de o bu hardal tane­sinden ayrı ve farklıdır. Ondan yücedir ve bütün yönleriyle onun üstündedir.

Hiçbir vasfın azametini kuşatamayacağı o azim olanın azametini nasıl ta­savvur etmeliyiz? Eğer dilerse o bugün dahi semavatı ve arzı avucu içerisine alır ve kıyamet gününde bunlara yapacağının bir benzerini bugün yapabilir. Çünkü kıyamet gününde şu anda sahip bulunmadığı bir kudrete o vakit yeniden sahip olacak değildir. Bununla birlikte akıl Yüce Allah'ın kainatın bir takım par­çalarına -semavatının üzerinde 'Arş'ının üstünde olmakla birlikte- yakınlaşmasını yahut ta yarattıklarından dilediği kimseyi kendisine yaklaştırmasını nasıl uzak görebilir? Bunu kabul etmeyen, Yüce Allah'ı layıkı veçhiyle takdir etmiş olamaz.

Üstte Oluş

Yüce Allah'ın kainatın üstünde oluşu ile ilgili olarak da şöyle buyurulmuş-tur: "Kullarının üstünde kahir olandır O." (ei-En'âm, 6/18 ve 61); "Üstlerinde o/an Rablerînden korkarlar..." (en-Nahl, 16/50)

Ebu Hureyre –ra  rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Allah mahlukatı yaratma hükmünü verdiğinde, ken­disinin nezdinde 'Arş'ın üstünde bulunan bir kitaba şunları yazdı: Şüphesiz Be­nim rahmetim, gazabımı geçmiştir."1 Bir başka rivayette de; "Rahmetim gazabı­ma galip gelir" şeklindedir. Bu hadisi Buharî ve başkaları rivayet etmiştir.

Müslim de Peygamber sav-in Yüce Allah'ın: "O hem ilk'tır, hem âhlr'dir, hem zahir'dir, hem batın'dır." (ei-Hadid. 57/3) buyruğunu şu söz­leriyle açıkladığını rivayet etmektedir1 Buharı 3194, 7404, 7422, 7453, 7553, 7554. Müslim 2751

 "Sen ilksin, Sen'den önce hiçbir şey yok­tur, Sen âhirsin, Sen'den sonra hiçbir şey yoktur. Sen zahir'sin, Senin üstünde hiçbir şey yoktur Sen batın'sın, Sen'den öte hiçbir şey yoktur."2 Müslim 2713; EbûDâvûd 5051; Tirmizî 3397; Ibn Mâce 3873; Müsned, II, 381, 404.

Burada zahir olmaktan kasıt üstte, yukarda oluştur. Yüce Allah'ın şu buy­ruğunda da bu kelime bu anlamda kullanılmıştır: "Artık O'na zahir olamadılar." (ei-Kehf, 18/97) yani O'nun üstüne çıkamadılar.

Bu dört isim karşıt isimlerdir. Bunların ikisi Yüce Rabbimizin ezeli ve ebedi oluşu ile, ikisi de yüceliği ve yakınlığı ile ilgilidir. Kureyza oğulları günü Sâd b. Mu'az onlar hakkında savaşçılarının öldürülmesi, çoluk çocuklarının da esir alınması şek­linde hüküm vermesi üzerine Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi vesetlem- şöyle buyurmuştu: "Andolsun ki onlar hakkında yedi semanın üstünden mutlak melik (egemen olan Al­lah) in hükmü ile hüküm vermiş bulunuyorsun." Bu sahih bir hadistir, bunu el-Umevî, Meğazî'sinde rivayet etmiş olup, aslı Buharî ile Müslim'in Sahih'lerindedir.1 Buharı 3043, 3804, 4121, 6262; Müslim 1768, Müsned,

Buharî'de yer alan rivayete göre Zeyneb -Radıyai/ahu an/ı-, Peygamber -Sai-latiahu aleyhi veseitem-\ﷺ‬\ diğer hanımlarına karşı övünür ve şöyle dermiş: "Sizleri ak­rabalarınız evlendirdi, beni ise Allah yedi semanın üzerinden evlendirdi."2 Buharı 7420, Tirmizî 3213, Nesaî, VI, 80

Ömer -Radtyaitahu aofı-dan rivayete göre bir seferinde yaslı bir kadının yanın­dan geçerken, bu kadın onu durdurmuş o da onunla birlikte durup onunla konuş­maya koyulmuş. Bir adam: Ey mü'minlerin emiri: bu yaşlı kadından ötürü sen in­sanları beklettin deyince, şöyle cevap vermiş: Yazık sana, sen bunun kim olduğu­nu biliyor musun? Bu, Yüce Allah'ın şikayetini yedi semanın üstünden dinleyip ka­bul ettiği kadındır. Bu, Yüce Allah'ın hakkında: "Kocası hakkında seninle mücadele eden ve Allah 'a şikayet etmekte olan kadının sözünü elbetteki Allah işitm/ştir." (ei-Mücadeie, 58/1) buyruğunu indirdiği Havle'dir. Bu hadisi de Darimî rivayet etmiştir.3 er-Redd Ale'l-Cehmiyye, s. 26'da

Rasûlullah -saiiaitahu aleyhi veseiiem-'m hadislerini, selefin sözlerini duyan bir kimse bu sözler arasından Yüce Allah'a fevkıyyet (yukarda olus)in izafe edildiği, sayılamayacak kadar çok ifade tesbit edebilir.

Şüphe yok ki Yüce Allah, mahlukatı yarattığında onları kendi mukaddes zatı içerisinde yaratmamıştır. O bundan pek yücedir, O Ehad'dir, doğmamış ve doğurmamış oian Samed'dir. O halde onları kendi zatı dışında yaratmış olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Yüce Allah kendi nefsiyle kaim, âleme karışmamış alemle içice olmamak vasıfları ile birlikte zatı ile fevkıyyet (yukarda oluş) sıfatına sahip kabul edilmezse, bunun zıttı sıfatlara sahip demektir. Çünkü bir şeyi kabil olan o şeyden yahut onun zıtiından uzak kalamaz.

Bizler O'nun fevkıyyeti kabil olduğunu -onu nefyetmekten ötürü ziftinin sabit oluşu söz konusu olmasın diye- kabul edemeyiz, denilecek olursa şöyle cevap verilir:

Eğer Yüce Allah, uluvv (yüksekte oluş) ve fevkıyyet (yukarda oluş)u kabil değil ise, O'nun kendi başına var olan bir hakikati söz konusu olamaz. Sizler O'nun kendi başına varlığı ortada olan bir zat olduğunu ve âlem ile içice yahut karışık olmadığını, âlemin dışında var olduğunu kabul ettiğinize göre; O'nun varlığı sadece bir zihnî varlık olmasa gerektir. Aksine O'nun, zihinlerin dışında kat'î olarak varlığı söz konusudur.

Bütün akıl sahibi kimseler kesin olarak şunu bilirler: Bu şekilde bir varlığa sahip olan bir zat ya âlemin içindedir, ya âlemin dışındadır. Bunu inkâr etmek ise hiç şüphesiz kesin ve apaçık işlerin en açık ve belirgin olanını inkar etmek de­mektir. Buna dair hangi delil getirilirse getirilsin mutlaka O'nun kainattan ayrı bir varlık olduğuna dair bilgi daha açık ve daha kesinlikle ortada olan bir gerçektir.

Üstte oluş ve yukarda oluş bir kemal sıfatı olup bunda bir eksiklik yoktur, eksikliği gerektirmediğine, bir mahzur taşımadığına, Kitaba, sünnete ve icma'a aykırı olmadığına göre bunun hakikatini nefyetmek, batıl'ın ta kendisi ve kesin­likle hiçbir şer'î hükmün ifade etmediği imkansız bir iddia olur,

O halde bunu (üstte ve yüksekte olsunu} kabul etmeksizin 0:nun varlığını kabul etrnek, peygamberlerini tasdik etmek, Kitabına ve rasûlünun getirdikleri­ne iman etmek, söz konusu olmayacağına göre; bir de bunlara sağlıklı akılların, dosdoğru fıtratların, Yüce Allah'ın mahlukatının üstünde oluşuna ve kullarının fevkinde bulunuşuna dair yaklaşık yirmi tür civarında çeşitli ve muhkem nass'la-rın varid olduğunu da katacak olursak (O'nun ulviyyetini ve fevkıyyetini kabul et­meksizin bütün bunlara iman nasıl mümkün olabilir?)

Yüce Allah'ın Fevkıyyetini Ortaya Koyan Çeşitli Nass'lar

1- Bizzat fevkıyyeîi tayin eden "min:...den, dan" edatı ile birlikte açıkça fevkıyyetin zikredilmesi, Yüce Allah'ın: "Üstlerinde olan Rablerinden korkar/ar." (en-Nahl, 16/50) buyruğu gibi.

2- Bu edat olmaksızın yine fevkıyyetin (yukarda oluşun) söz konusu edil­diği buyruklar. Yüce Allah'ın: "Kullarının üstünde kahir olandır O " (ei-En'âm, 6/1 e ve si) buyruğu gibi.

3- O'na doğru yükselişin açıkça zikredildiği buyruklar; "Melekler ile Ruh O'na miktarı ellibin yıl olan bir günde yükselirler." (ei-Meâric, 70/4) buyruğu gibi. Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi vese/lem-ın da:" Onlar arasında geceyi geçiren melek­ler yukarıya çıkarlar (urûc ederler.) O da onlara... sorar."1 Buhârl 555, 3223, 7429, 7486; Müslim 632.

4- O'na doğru yükselişin (suûd) açıkça ifade edilmesi; "Güzel söz yalnız O'na yükselir (suûd)." (Fatır, 35/10) buyruğu gibi.

5- Bir takım mahlukaîı kendisine doğru yükseltip kaldırdığına dair açık ifa­deler. Yüce Allah'ın: "Bilakis Allah onu kendi nezdine kaldırmıştır." (en-Nisâ. 4/158); "Muhakkak Ben seni öldüreceğim, seni kendime yükselteceğim.' (Âi-i imran. 3/55)

6- Hem zat, hern kadr. hem şeref itibariyle uluvvun bütün mertebelerine delâ­let eden mutlak uluvv (üstünlük, yücelik) lafzının açıkça ifade edilmesi. Yüce Al­lah'ın: 'Ve O, aliyydir (en yücedir), az/ym'dir."(et-Bakara, 2/255); 'Ve O, aliyydir, pek bü­yüktür. " tSeüe: 34/23); 'Şüphesiz ki O aliyydir, hakimdir.' (eş-Ştıra, 42/51) buyrukları gibi.

7- Kitabın kendi nezdinden indirilmiş olduğunun açıkça ifade edilmesi. Şu buyruklarda olduğu gibi: "Kitabın indirilmesi mutlak galip her işi hikmet dolu Allah taraltndandır." (ez-Zümer. 39/1); "Kitabın indirilmesi hükmünde galip, en iyi bilen Al­lah'tandır." (ei-Mu'min. 40/2); "(Bu kitap) Rahman. Rahim olan tarafından indirilmiştir" (Fussiief. 41/2); "O hikmeti sonsuz, her hamde layık olan tarafından indirilmiştir." (Fussi-ter, 41/42); "De ki: Onu Ruhu'l-Kudüs (Cebrail)... Rabbinden hak olarak indirmiştir." (en-Nanı, 16/102); "Ha. Mim. Mubin Kitaba yemin olsun ki şüphesiz Biz onu mübarek bir gecede indirdik. Muhakkak Biz korkutup, uyaranlarız- O gecede hikmetli herbir iş taralımızdan bir emir ile ayrılır. Muhakkak Biz gönderenleriz." (ed-Dutıan, 44/1-5)

8- Bazı yaratıkların kendi nezdinde bulunmak özelliğine sahip olduklarını, bazılarının diğerlerine göre kendisine c'aha yakın olduğunu açıkça ifade eden buyruklar: "Şüphe yok ki Rabbin nezdındeki/er..." (ei-A'raf, 7/206); "Gök/erde ve yerde kim varsa O'nundur. O'nun yanında olanlar ise..." (ei-Enöiya, 21/19) Bu buy­rukta görüldüğü gibi genel olarak "kendisinin olanlar' ile özel olarak kulları ve emri altında bulunanlardan "nezdindekiler" arasında bir fark olduğunu vurgula­maktadır. Peygamber -Saiiaiiatıu aleyhi ve$eilem-\ﷺ‬\ Yüce Rabbin kendisi hakkında yazmış olduğu kitap ile ilgili:" O kitap O'nun nezdinde "Arş'ın üstündedir."1 sek­lindeki sözleri de bu kabildendir.

9- Yüce Allah'ın semada olduğunun açıkça ifade edilmesi. Bu ehl-i sünne­te mensub müfessirlere göre iki şekilden birisi ile açıklanır. Ya bu gibi ifadelerde­ki "fi: ...de, da" edatı "ala: üstünde, üzerinde" anlamındadır, yahut ta "sema" ile üstte oluş kastedilmektedir. Bu hususta görüş ayrılığı yoktur ve bunun dışında bir anlama yorumlanması da caiz değildir.

10- Özellikle rnahlukatın en üstünde bulunan 'Arş'a has olarak "ala: ...e, a" ile birlikte açıkça istiva lafzının kullanılması. Çoğunlukla bunun tertibe (sıraya) ve mühlete delâlet eden "sürnme: sonra" edatı ile birlikte kullanıldığı görülmektedir.

11- Yüce Allah'a ellerin kaldırılması ifadesinin açıkça kullanılması. Pey­gamber -saliaiiahu aleyhi vesetlemJn şu buyruğu gibi: "Şüphesiz Allah kulu kendisi­ne doğru ellerini kaldırdığı takdirde onları bomboş olarak geri çevirmekten haya eder."1 Müsned. V, 43S; Ebû Dâvüd 1488, TirmiZt 3551; ibn Mâce 3865. Sadece yüksekte oluş. duanın kıblesidir, demek hem kati olarak, hem de fıtrat gereği batıl'dır. Çünkü böyle bir şeyi ileride Yüce Allah'ın izniyle gele­ceği gibi dua eden herkes, zaten kendi içinde hisseder.

12- Yüce Allah'ın dünya semâsına her gece indiğinin açıkça ifade edilmesi.

13- Hissedilir (müşahhas) bir şekilde O'nun yüksekte oluşuna işaret et­mek. Nitekim O'nu, O'nun hakkında kabul edilmesi gerekenleri, O'nun için im­kansız olanları butun insanlardan daha iyi bilen (son peygamber) O'na böylece işaret etmiştir:

Hiçbir kimsenin benzeri bir topluluğun etrafında bulunmadığı, o en büyük topluluğun bir araya geldiği, en büyük günde ve en büyük yerde onlara şöyle demişti: "Sizlere benim hakkımda soru sorulacaktır. Ne diyeceksiniz?" Onlar şöyle cevap verdiler: Senin tebliğ ettiğine, görevini eksiksiz yerine getirdiğine, gereken şekilde nasihatta bulunduğuna şahitlik edeceğiz. Bunun üzerine par­mağını semaya doğru kaldırdı. Parmağını semanın da, herşeyin de üstünde olana kaldırarak; "Şahid ol Allah'ım" dedi.2 Peygamber -Sailaiianu aleyhi vesefem- Veda Haccı ile ilgili uzunca hadisin bir bölümüdür. Müslim 1218; Ebû Dâvûd 1905; Ibn Mâce 3074

Biz adeta o değerli parmağın Yüce Allah'a doğru kaldırılmış olduğunu görüyor; o şerefli dilin parmağını kaldırdığı zata "şahid ol Allah'ım" diye seslen­diğini işitiyor gibiyiz. Bizler onun apaçık bir tebliğde bulunduğuna, emrolundu-ğu şekilde Rabbinin risaletini eksiksiz yerine getirdiğine, ümmetine de son de­rece nasihatta bulunduğuna şahitlik ediyoruz.

Artık onun beyanı, tebliği, açıklaması ve izahı ile birlikte aşırıya kaçıp ol­madık sözler söylemeye ve olur olmaz, yerli yersiz izahlarda bulunmaya ihtiyaç yoktur. Âlemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun.

14- "Eyne: Nerede" lafzının açıkça kullanılması. İnsanlar arasında Yüce Allah'ı en iyi bilen, ümmetine en samimi olarak öğüt veren, doğru manayı en fasih bir şekil­de açıklayan o yüce peygamberin hiçbir şekilde batıl bir anlam vehmettirmeyen 'eynallah: Allah nerede?'3 Müslim 537 lafzını birden çok yerde kullanmış olması buna örnektir.

15- Rabbinin semada olduğunu söyleyen kimse lehine Peygamber -satiai-

lahu aleyhi vese!tem-\n iman sahibi olduğuna dair şahitlikte bulunması.

16- Yüce Allah'ın Firavun hakkında, onun Musa'nın ilahı olduğunu gör­mek maksadıyla semaya doğru yükselmek istediğini haber vermesi ve böylelik­le Fıravu'nun, Musa -A/eyhi$$elam-\n haber vermiş olduğu, O'nun semavatın üze­rinde olduğunu yalanlamaya kalkışması. Bu maksatla Firavun söyle demişti: "Ey Hamanl Benim için yüksek bir kule yap. Belki o yollara ulaşırım, göklerin yolları­na. Sonunda belki Musa'nın ilahının yanına çıkarım. Doğrusu şu ki ben onu ya­lancı san/yorum." (ei-Mu'min, 40/36-37)

O halde Cehrniye'den olup Yüce Allah'ın yüceliğini kabul etmeyenler

Fir'avnî'dirler. O'nu kabul edenler ise Musa ve Muhammed'in yolundadırlar.

17- Peygamber -saiiaiiahu aleyhi ve$e!iem-\ﷺ‬\ namazın hafifletilmesi maksadıyla Mi'raç gecesinde Musa -Aieyhisse/am- ile Rabbi arasında defalarca gidip geldiğini haber vermiş olması. Her seferinde Rabbine doğru yükseliyor, sonra da Musa -Aieyhisseiam-a dönüyordu ve bu bir kaç defa tekrarlanmıştır.

18- Cennet ehlinin Yüce Allah'ı göreceklerine delalet eden Kitap ve sün­netteki pek çok nass ile Peygamber -ssiiaiiahu aleyhi vesel/em-m onu arada bulut bulunmaksızın güneşi ve ondördündeki ay'ı gördükleri gibi göreceklerini haber vermesi. Onlar, O, yüce zatı ancak onların üstünde olduğu halde göreceklerdir.

Yüce Allah'ın yukarda oluşunun inkârı, ancak görüleceğinin inkarı ile mümkün olabilir.

Bundan dolayı Cehmiye'ye mensup olanlar her ikisini de inkâr etmişlerdir. Ehl-i sünnet ise her ikisini de tasdik edip kabul etmişlerdir. Görmeyi kabul edip, yukarda oluşu kabul etmeyenler ise ikisi arasında bir yerde kalmıştır. Ne bunlar­dan olmuş, ne ötekilerden olabilmişlerdir,

işte bu tür deliller eğer birer birer serdedilmeye kalkışılacak olursa, yak­laşık bin delil kadar olur. Bunu te'vi! etmeye kalkışan kimsenin bütün bunlara ayrı ayrı cevap vermesi gerekir. Hepsine cevap vermek bir tarafa, bunların bir bölümüne dahi sağlıklı ve doğru cevap vermek imkanı nereden bulunacak ki?

Selefin Uluvv (Yukarda Oluş) Sıfatının Kabulünü Ortaya Ko­yan Bazı Sözleri

Yüce Allah'ın uluvv (üstünlük, yücelik) sıfatını kabule dair selefin sözleri oldukça çoktur. Bunlardan bazıları şunlardır:

Şeyhu'l-islam Ebu ismail el-Ensarî "el-Faruk" adlı eserinde senedini kay­dederek Ebu Mutî' el-Belhî'den şunu nakletmektedir: Ebu Mutî', Ebu Hanife'ye:

Ben Rabbimin semada mı yoksa yerde mi olduğunu bilmiyorum, diyen bir kim­senin durumu hakkında soru sormuş. Ebu Hanife'de: Bu kimse kâfir olur demiş­tir. Çünkü Yüce Allah: "Rahman Arş'a istiva etti." (Tahâ. 20/5) diye buyurmaktadır. O'nun Arş'ı ise yedi semanın üstündedir. Ben: Eğer O Arş'ın üzerindedir, dediği halde bilemiyorum Arş semada mıdır, yoksa yerde midir? diyecek olursa (duru­mu ne olur) diye sordum. Yine: O kâfirdir, çünkü o Yüce Allah'ın semada oldu­ğunu inkar etmiş olur. O'nun semada olduğunu inkar eden de kâfir olur, dedi. Başkası da şunu da ilave etmektedir: Çünkü Allah a'lâ'yı illiyyindedır. O'na yu­karıdan dua edilirken, eller yukarıya kaldırılır aşağıya indirilmez.

Ebu Hanife'nin mezhebine müntesib olanlardan bunu kabul etmeyenlerin bu reddedişlerine iltifat edilmez. Çünkü ona Mutezile'den ve başkalarından onun kabul ettiği itikadî esasların birçoğunda ona muhalefet eden pek çok ke­simler intisab etmiştir. Malik, Şafiî ve Ahmed'e de inandıkları bazı hususlarda onlara muhalefet eden bir takım kimseler de inîisab edebilirler. Ebu Yusuf'un, Bisr el-Merîsî'nin Yüce Allah'ın Arş'ın üzerinde olduğunu inkar etmesi üzerine tevbe etmeye çağırması olayı oldukça meşhurdur. Bunu Abdu'ﷺ‬-Rahman b. Ebi Hatim ve başkaları rivayet etmişlerdir,

Her kim "fevk: yukarda oluş"u kullarından daha hayırlı ve onlardan daha faziletli, O'nun Arş'tan daha hayırlı ve daha faziletli olması anlamına yorumlaya­cak olur ve bu sözleri: Emir vezirin fevkındedir, dinar dirhem'in fevkındedir söz­lerine benzetecek olursa, şunu belirtelim ki bu selim olan akılların nefret ettiği, sağlıklı kalplerin tiksindiği bir açıklama şeklidir.

Çünkü bir kimsenin doğrudan Allah kullarından hayırlıdır ve Arş'mdan ha­yırlıdır demesi, o kimsenin kar soğuktur, ateş sıcaktır, güneş kandit'den daha aydınlıktır, sema evin tavanından daha yukarıdadır, dağ çakıldan daha ağırdır, Allah'ın Rasûlü filan yahudı'den daha faziletlidir, sema arzın üstündedir demesi kabilinden bir sözdür. Böyle bir ifadede Yüce Allah'ı ne temcid, ne ta'zim söz konusudur, ne de övmek. Aksine bu gibi ifadeler en bayağı, en sıradan ve en çirkin ifadeler arasındadır.

Cinlerin ve insanların benzerini meydana getirmek için bir araya gelecek olsalar dahi biri diğerine yardımcı olsa bile benzerini getiremeyecekleri Allah'ın kelamına bu kabil ifadeler nasıl yakıştırılabilir? Hatta bu gibi ifadelerde çokça kullanılan meselde görüldüğü gibi, şanı eksiltmek dahi söz konusudur:

"Görmez misin ki kılıcın kadrini düşürmektir, Kılıç asadan daha keskindir, denildiği vakit."

Mesela bir kimse, mücevher balığın pulundan, soğanın kabuğundan daha üstündür, diyecek olsa akıl sahibi herkes aralarındaki pek büyük farklılıktan dola yi bu söze güler. İşte yaratan ile yaratılmış arasındaki fark bununla kıyas edil­mekten bile çok daha büyüktür. Ancak eğer batıl peşinde bulunan bir kimseye karşı bir delil getirmek maksadıyla konum bu kabilden söz söylemeyi gerektiriyor­sa durum farklıdır. Nitekim Yusuf es-Sıddiyk -Aieyhis$etam-\n şu sözleri bu kabilden­dir: 'Darmadağınık bir çok rabler mi hayırlıdır, yoksa bir tek olan ve herşeyi hükmü ve iradesi a/tında tutan Allah mı?" (Yusuf, 12/39} Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu tür­dendir: " Allah hem daha hayırlıdır, hem de daha kalıcıdır." (Tâhâ, 20/73)

Fevkinde oluşun bu anlamı, her bakımdan söz konusu olan mutlak fevkı-yetin kapsamı içerisindedir. Yüce Allah, herşeye galip gelmek (Kahhâr) fevkıye-tı, değer ve üstünlüğünün fevkıyeti, zatının fevkıyeîi ile yukardadır. Bu fevkıyetle-rin bir bölümünü kabul ederken, diğer bir bölümünü reddeden bir kimse fevkı-yetin kemal derecesini eksiltmiş demektir,

Yüce Allah'ın yüceliği fuluvv) de her yönüyle mutlaktır. Eğer hayır kasıt, makam ve mevki üstünlüğüdür, mekansal bir üstünlük değildir, denilecek olursa şunu belirtelim ki; mevki (el-mekâne) mekanın müennes halidir. Müennes olan da hem lafız, hem mana itibariyle müzekker'in bir fer'ıdir ve ona tabidir. Zihinde mevzu bahis olan misal ve örneklik yüceliği, hakikat manasıyla yüceliğe tabidir. Eğer bu örnek hakka mutabık ise haktır, değilse batıldır.

Bundan kasıt kalplerdeki üstünlüktür ve kalplerde O herşeyden üstündür, denilecek olursa şöyle cevap verilir:

O gerçekten de böyledir. Böyle bir üstünlük özü itibariyle O'nun herşey­den üstün oluşuna da mutabıktır. Eğer O, bizatihi herşeye üstün olmazsa, O'­nun kalplerdeki üstünlüğü gerçeğe de mutabık olmaz. Tıpkı üstün olmayan bir varlığı üstün olarak değerlendirme halinde olduğu gibi.

Yüce Allah'ın Yukarda Oluşunun (Uluvv) Aklî Delilleri

Yüce Allah'ın yukarda oluşu (uluvv) sem'î delillerle sabit olduğu gibi, akıl ve fıt­rat ile de sabittir. Ulııvv'ünün aklî bakımdan sübutu çeşitli şekillerde ortaya konulabilir;

1- iki varlıktan herbirisi ya diğeri ile içıçedir ve sıfatlarda olduğu gibi onun varlığı ile var olabilmektedir. Yahut ta kendi başına vardır ve diğerinden ayrıdır; gerçeği kesindir ve apaçık bir bilgidir.

2- Yüce Allah kainatı ya kendi zatı içerisinde yaratmıştır, yahut ta zatı dı­şında yaratmıştır. Birincisi batıl'dır. Evvela böyle bir şeyin batıl olduğu ittifakla kabul edilmiştir, ikinci olarak böyle bir şeyi kabul edecek olursak, o takdirde Yü­ce Allah'ın değersiz, adi şeylere ve pisliklere de -haşa- mekân olması gerekir.

Yüce Allah bundan çok yücedir, pek büyüktür.

ikinci durum ise, kainatın Yüce Allah'ın zatı dışında olmasını gerektirmek­tedir. Bu durumda kainat O'ndan ayrıdır. O halde O'nun kainattan ayrı olduğu da kaçınılmaz bir sonuçtur. Çünkü "O alem ile bir arada değildir" derken aynı zamanda "O alemden ayrı da değildir" denilmesini akıl kabul edemez.

3- Yüce Allah'ın kainatın içinde de, dışında da olmaması O'nun büsbütün varlığını reddetmeyi gerektirir. Zira böyle bir şeyi akıl kabul edemez. O halde, O ya kainatın içinde vardır, ya kainatın dışında. Birincisi batıldır, o halde ikincisi ger­çek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu da O'nun kainattan ayrı olmasını gerektirir.

Allah'ın Yüceliğinin Fıtrat İle İsbatı

Yüceliğinin fıtrat ile isbatına gelince, bütün insanlar tabiatları ve selim kalpleri ile dua ettikleri vakit ellerini yukarıya kaldırırlar. Yüce Allah'a yalvarıp ya-kardıklannda kalpleriyle de yukarı ciheti kastederler.

Muhammed b. Tahir el-tvlakdisî'nin naklettiğine göre Şeyh Ebu Ca'fer el-Hemedanî, imamu'l-Haremeyn diye bilinen Üstad Ebu'l-Meâlî el-Cuveyhî'nin meclisinde hazır bulunuyorken, Ebu'l-Meâlî Yüce Allah'ın "uluvv sıfatı"nı nefyet­me hakkında açıklamalarda bulunuyor ve şöyle diyormuş: Allah ezelden beri Arş yokken dahi vardı ve şu anda O önceden nasıl var idiyse öylece vardır.

Bunun üzerine Şeyh Ebu Ca'fer şöyle dedi. Sayın Üstad, bize şu kalpleri­mizde hissettiğimiz zorunlu hal hakkında haber verir misin? Allah'ı tanıyan her­kes "ya Allah!" dedikçe mutlaka kalbinde zorunlu olarak bir yücelik hissi duyar Sağa da, sola da dönmez. Biz kendi içimizden böyle bir zorunlu hali nasıl ber­taraf edebiliriz?

Bunun üzerine Ebu'l-Meâlî eliyle başına vurarak, kürsüden indi, zannede­rim ağladı da, dedi el-Cüveynî inerken şöyle diyordu: el-Hemedanî beni şaşkı­na çevirdi, el-Hemedanî beni şaşkına çevirdi.

Şeyh şunu kastetmişti; Bu Yüce Allah'ın kullarında fıtri olarak yerleştirdiği bir histir. Onlar bunu bir öğretmenden öğrenmemişlerdir, bunu kalplerinde Yüce Allah'a yöneldiklerinde hissettikleri bir zaruret olarak görmektedirler ve onlar bu zarureti uluvv'de (yüce oluşta) görmektedirler.

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-. 'Mahlukatı O'nu kuşatmaktan âciz düşür­müştür" sözlerine gelince; yani onlar ne bilgileriyle, ne görmeleriyle O'nu kuşa-tamazlar. Bunun dışındaki diğer kuşatma şekillerinin hiçbirisiyle de kuşatamaz-lar. Aksine O herşeyi kuşatandır ve hiçbir şey O'nu kuşatamaz.

"Bizler deriz ki: Muhakkak Allah ibrahim'i haiil edinmiş, Musa ile özel bir şekilde konuşmuştur. Buna iman eder, tasdik eder ve teslimiyetle kabul ederiz."

 Yüce Allah'ın Kelam ve Muhabbet Sıfatlan

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah İbrahim'i hali! (dost) edinmiştir." (en-Nisa. 4/125): "Allah Musa ile de konuştu." (en-Nısa, 4/164)

Hülle (halii, dost edinme), muhabbetin kemal derecesidir.

Cehmiyye her iki cihetten de muhabbetin hakikatini kabul etmezler. Çün­kü onların iddiasına göre muhabbet ancak seven ile sevilen arasındaki bir ilişki halinde söz konusu olur. Kadim iie muhdes (sonradan yaratılmış) arasında ise muhabbeti gerektirecek böyle bir ilişki söz konusu değildir. Onlar aynı şekilde -önceden de geçtiği üzere- konuşmanın hakikatini de inkar etmişlerdir.

islam'da bu bid'ati ilk olarak ortaya koyan kişi ise hicri ikinci yüzyılın başların­da el-Câ'd b. Dirhem olmuştur. Irak ve doğu bölgelerinin emiri Halid b. Abdullah el-Kasrî Vâsıfta onu kurban gibi boğazlamıştır. Kurban bayramı günü insanlara hutbe irad etmiş ve şöyle demişti: Ey insanlar, kurbanlarınızı kesiniz, Allah keseceğiniz kurbanları kabul etsin. Ben de el-Ca'd b. Dirhem'i kurban diye keseceğim. Çünkü o Yüce Allah'ın İbrahim'i halil edinmediğini ve Musa ile de özel bir şekilde konuşmadı­ğını iddia etmektedir. Daha sonra Halid minberden indi ve el-Ca'd'ı kesti.1

O, çağdaşı tabiîn alimlerinden aldığı fetva ile bunu yapmıştı. Dine ve bu dinin mensuplarına geçen bu hizmeti dolayısıyla Allah onu mükâfatlandırsın.

Daha sonra el-Cehm b. Safvan, Ca'd'ın bu görüsünü almış, bunu açıkça ortaya koymuş ve bu görüşü esas alarak başkaları ile tartışmıştır. Cehmiyye de ona izafe edilmiştir. el-Cehm'i de Horasan emiri Selm b. Ahvez öldürmüştür.

Daha sonra bu görüş Amr b. Ubeyd'in izinden giden Mutezile'ye intikal et-Tiişîir. Onların da bu görüşleri Me'mun'un halifeliği döneminde güç kazanmış ve 3u İslam m önder ilim adamları bu hususta mihnete maruz kalıncaya ve bu hu­susta onlara muvafakat etmeye davet edildikleri zamana kadar devanı etmiştir.

Ayet-i kerîme'nin delalet ettiği gerçeğe Sahihfi Buharî)deki hadisler de ielâlet etmektedir. Ebu Said el-Hudrî, Peygamber – sav  şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Eğer ben yeryüzü insanlarından bir halil edi­necek olsaydım, şüphesiz Ebu Bekir'i halil edinirdim. Fakat sizin bu arkadaşınız Allah'ın halilıdir."1 Buhâfi 3654; Müslim 2382, 2383; Tirmizl 3656; ibn MSce 93; Müsned, l, 377, 379, 409, 433 Bununla kendi şahsını kastediyordu

Bir başka rivayette de şöyle denilmektedir: "Ben herbir halile, halillik et­mekten uzak olduğumu bildiririm. Eğer yeryüzü insanlarından bir halil edinecek olsaydım, elbetteki Ebu Bekir'i halil edinirdim."2 Müslim 532.

Bir başka rivayette de1 "Muhakkak Allah ibrahim'i halil edindiği gibi, beni de hali! edinmiştir."3 Müslim 532

Böylelikle Peygamber -Saitaiiahu aleyhi veseilem- yaratılmışlardan herhangi bir kimseyi kendisine halil edinmesinin uygun olmadığını ve eğer böyle birşey mümkün olsaydı, insanlar arasında buna en layık kişinin Ebu Bekr es-Sıddiyk olacağını açıkça belirtmektedir, Bununla birlikte o kendi zatını bir takım kimsele­ri sevmekle de nitelendirmiştir. Mesela Muaz'a: "Allah'a yemin ederim, gerçek­ten ben sent seviyorum."4 Ebu Dâvûd 1522; Müsned, V. 245, 247 demiştir. Ensar'a da böyle söylemiştir. Zeyd b. Harise de Rasûlullah -Sailaitahu aleyhi vesetiem-\n sevdiği kişilerdendi, oğlu Üsame de ve buna benzer başkaları da böyleydi. Amr b. el-'As ona: İnsanlar arasında en çok kimi seviyorsun, diye sorduğunda, Âişe'yi diye cevap vermişti. Ya erkeklerden deyince, bu sefer: Babasını diye cevap vermişti.5 Buharı 3662. 4358; Müslim 2384; Tirmizî 3885

 Halillik Muhabbet'ten Daha Özel Bir Makamdır

Böylelikle halillığin mutlak olarak muhabbetten daha özel bir makam ol­duğu anlaşılmaktadır. Halillik derecesinde sevilen kimse bu tür sevginin kemali dolayısıyla başka bir sebebten ötürü değil, bizzat kendisi kendisi olduğundan ötürü sevilir. Zira başka bir sebebten ötürü sevilen kimse böyle olmayan kimse­ye göre sevgide daha geri bir mertebede dernektir.

Halillik kemal derecesinde bir sevgi olduğu için ne başkasının ortaklığını kabildir, ne de başkası ile birlikte söz konusu olabilir. Çünkü halillikte, tevhidin ve muhabbetin kemali söz konusudur.

Önceden de geçtiği gibi Peygamberimiz -Saiiaiiahu aleyhi veseilem-, ibrahim -Allah'ın salat ve selamı üzerine olsun- hakkında sabit olan halillik mertebesinde onunla ortak olduğu gibi, Musa -Allah'ın salat ve selamı üzerine olsun- için sabit olmuş, teklim (özel konuşmak) konumunda da aynı şekilde onunla ortaktır. Nitekim bu husus isra hadisinde açıkça sabit olmuştur.

"Meleklere, peygamberlere, rasûllere indirilen kitaplara iman ederiz. Onların hepsinin apaçık hak üzere olduklarına da şa­hitlik ederiz."

 Meleklere, Kitaplara ve Peygamberlere İman

Bunlar imanın esaslarıdır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O peygamber kendisine Rabbinden indirilene iman etti, mü'minier de. Onların herbiri Allah'a, 0'-nun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine inandı..."(ei-Bakare.. 2/285); "Yüzlerinizi doğu ve batı'ya döndürmeniz iyilik demek değildir, fakat as// iyilik Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaba, peygamberlere iman edenin... kidir."(ei-Bakara, 2/177)

Görüldüğü gibi Yüce Allah imanı, bu esaslara iman diye tarif etmiştir. Bu esaslara iman edenleri de mü'min diye adlandırmıştır. Nitekim şu buyruğunda da bu esasları inkar edenleri de kâfirler olarak adlandırmıştır: "Kim Allah'ı, me­leklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkar ederse artık o hiç şüphesiz uzak bir sapıklığa düşmüştür." (en-Nisa. 4/130)

Sahih olduğu Buhari ve Müslim tarafından ittifakla kabul edilen ve Cibril hadisi diye bilinen hadiste Cebrail'in Peygamber -Saiiaitahuaieyrıi vesei/em-e imana dair soru sorması üzerine şöyle buyurmuştu: "(iman) Allah'a, meleklerine, kitap­larına, rasûlüne ve ahiret gününe iman etmendir. Ayrıca hayrı ile şerri ile kadere inanmandır."1Buharı 50, 4777; Müslim 8,9; Ebû Dâvûd 4695; Tirmızi 2610: Mesaî, VIII, 101-103: ibn Mâce 63, 64;Müsned. l, 28,51,52, II, 426.

İşte bütün peygamberlerin ve rasûllerin -Allah'ın salat ve selamlar üzerlerine ol­sun- ittifakla tebliğ ettiği iman esasları bunlardır. Bu esaslara ancak peygamber­lere tabi olanlar gerçek anlamıyla irnan eder.

 Ehl-i Sünnet'in İnancı Peygamberlerin Getirdiklerine Tabî Ol­maya Dayanır

Ehl-i sünnetin iman esasları peygamberlerin getirdiklerine tabi olmaktan ibarettir.

Dinin aslı daha önceden de açıklandığı gibi Rasûlün getirdiklerine iman etmektir. Bundan dolayı Bakara suresinin son iki âyet-i kerîme'si bu temel esaslan ihtiva ettiklerinden ötürü başkalarının sahip olmadığı büyük bir önem taşırlar. Buharî ile Müslim'de, Ebu Mes'ud Ukbe b. Amr, Peygamber -sav-den şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Kim bir gecede Bakara su­resinin sonundan iki âyet-i kerîme okuyacak olursa, o iki âyet ona yeter."' Buhâtî 4008, 5008, 5009. 5040, 5051; Müslim 808.

Müslim'in Sahihinde de ibn Abbas -ra-dan şöyle dediği riva­yet edilmektedir: Cebrail, Peygamber - sav yanında oturuyor-ken üst taraftan bir ses işitti. Başını kaldırdıktan sonra şöyle dedi: Bu, semanın bugün (ilk olarak) açılan bir kapısıdır. Bugünden başka asla açılmış değildir.

O semadan bir melek indi, onun hakkında da şunları söyledi: Bu yeryüzü­ne (ilk defa) inen bir melektir. Bugünden önce asla inmiş değildir. (Melek gelip) selam verdi ve dedi ki: Sana verilen iki nurun müjdesini veriyorum. Bunlar senden önce hiçbir peygambere verilmiş değildir: Fatihatu'l-Kitab ile Bakara suresinin sonları, Bunlardan okuduğun herbir harfin (karşılığı) mutlaka sana verilir."2Müslim 806

Ebu Talib el-Mekkî de şöyle demektedir: imanın rükünleri yedi tanedir. -Bu beş esas ile birlikte- kadere iman ve cennet ile cehennem ateşine iman et­mektir.

Bu doğrudur, buna dair deliller sabit, muhkem ve katî'dir. Tevhid ve risa-lete dair delillere daha önceden değinmiş bulunuyoruz.

 Melekler ve Yapmakla Görevli Oldukları işler:

Melekler semavat ve arz ile görevlidirler. Kainattaki herbir hareket melek­lerden ortaya çıkar. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Her bir işi yürüt­mekle görevli olan me/eklere (andolsun.)" (en-Nâziât, 79/5); "Herbir emri paylaştı­ranlara ki..." (ez-Zariyat, 5l/i)

Bunlar ise iman ehli ile rasûllere tabi olanlara göre meleklerdir. Peygam­berleri yalanlayıp, yaratıcıyı inkar edenler ise bunlar yıldızlardır, derler.

Kitab ve sünnet çeşitli tip meleklerin varlığını göstermektedir. Bu meleklerin çeşitli yaratıklarla görevli olduklarına delalet etmektedir. Aynı şekilde Yüce Allah'ın dağlara melekler görevlendirdiği gibi; bulutlara ve yağmurlara, nutfenin hilkati ta­mamlanıncaya kadar işlerini yürütmek üzere rahimlere melekler görevlendirdiğine, kulun amelini tesbit etmek, saymak ve yazmak üzere melekler görevlendirdiğine, ölüm ile ilgili kabirde soru sormakla görevli, yıldızların hareketlerini düzenlemekle görevli, güneş ve ay'la görevli melekler olduğuna delâlet etmektedir.

Yine Kitab ve sünnete göre cehennem ateşi, onu yakmak, oradakileri azaplandırmak ile melekler görevlendirdiği gibi; orayı korumak üzere de melek­ler görevlendirmiştir. Yine cennet ile cennetin imarı ile bahçe ve araçlarıyla da melekler görevlendirmiştir.

Melekler Allah'ın en büyük ordularıdır. Bunlardan kimisi; "Ardarda gönde­rilenler, şiddetlice esenler, iyice yayanlar, tam anlamı ile ayırd edenler, zikri (vahyi) getirip bırakanlar" dır.(ei-Murselat, 77/1-5)

Kimisi kâfirlerin ruhlarını şiddetlice söküp çıkaranlar (en-Naziat), kimisi mü'minlerin ruhlarını yumuşaklıkla çıkaranlar, dalıp yüzenler, alel acele koşanlar (bk en-Naziât 79/1-4}

Kimisi saf saf duranlar, haykırarak sürenler, zikir okuyup duranlardır. (Bk.

es-Sâffât, 37/1-3)

Bütün burada çoğul müennes kullanılması tekili "fırka, taife ve cemaat" olarak gelen fırkalar, taifeler ve cemaatlere delâlet etmelerinden dolayıdır.

Kimi melekler rahmet, kimileri azab melekleridir. Arş'a taşımakla görev­lendirilmiş melekler vardır, gökleri namaz, teşbih ve takdis ile ma'mur etmekle görevlendirilmiş melekler vardır ve bunun dışında Yüce Allah'tan başka hiç kim­senin sayısını bilemediği çok çeşitli tür melekler vardır.

Melek Kendisini Elçi Gönderenin Emrini Yerine Getiren Bir Rasûldür

"Melek" lafzı, onun kendisini elçi olarak gönderenin emrini yerine getiren bir elçi olduğu anlamını zaten hissettirmektedir. Onların elinde emir namına hiç­bir şey yoktur. Emir bütünüyle bir ve tek, gücü herşeye galip, kahhâr olan Al­lah'ındır. Onlar Yüce Allah'ın emrini yerine getirirler sadece: "Söz/eri ile onun önüne geçemezler, onlar O'nun emri gereğince iş görürler. Onların dnündekini de, arkalanndakinl de bilir. O'nun razı olduğu kimselerden başkasına şefaat et­mezler. Onlar korkusundan titrerler." (et-Enbiya. 21/27-28); "Üstlerinde olan Rablerin­den korkarlar ve yalnız emrolunduklarını yaparlar." (en-Nahl, ıe/50)

O halde onlar ilahi ikrama mazhar olmuş kullardır. Onlardan kimi saf saf durur, kimi teşbih eder dururlar. Aralarından belli bir makam ve mevkiT bulunma­yan hiçbirisi yoktur ve onların hiçbirisi bu konumundan daha öteye gitmez. Her-birisi kendisine emrolunan bir iş ifa eder. Bu işte kusurlu hareket etmez ve onun dışına çıkmaz. O'nun nezdinde bulunanlar onların en yüce ve üstün mertebede olanlarıdır: "O'nun yanında olanlar ise O'na ibadete karşı büyüklenmezler ve usanmaz/ar. Gece ve gündüz aralıksız teşbih ederler." (ei-Enbiyâ, 21/19-20)

Onların başı Cibril, MikSil ve İsrafil adındaki üç melektir. Bunların her üçü

de hayat ile görevlidirler.

Cibril kendisiyle kalplerin ve ruhların hayat bulduğu vahiy ile görevli olan melektir.

Mikâit ise arzın, bitkilerin ve canlıların kendisiyle hayat bulduğu yağmur ile görevli olan melektir.

İsrafil ise yaratıkların ölümlerinden sonra tekrar kendisiyle hayat bulacak­ları Sur'da üfürrnekle görevli olan melektir.

O halde melekler Allah'ın yarattıkları arasında ve emri hususunda elçilik yaparlar. Kendisi ile kulları arasında elçidirler. Onlar, O'nun nezdınden aldıkları emir ile kainatın herbir yerine inerler ve ilahi emirlerle O'na yükselirler. Artık "gökler onlardan dolayı gıcırdamaktadır. Gıcırdamak ta onun hakkıdır, çünkü Al­lah için kıyamda, yahut ruku'da ya da secde de duran bir meleğin bulunmadığı dört parmaklık bir yer dahi yoktur."1TirrniziÎ. 2312; ibn Mâce 4190; Müsned, V, 173. Hergün yetmişbin melek el-Beytu'l-Ma'-mur'a girerler ve tekrar bir daha oraya girmek için onlara sıra gelmez.2Buhari ve Müsiim ile diğer kaynaklarda yer alan uzunca "isrâ Hadisi'ndert bir bölüm.

Meleklerden ve Mertebelerinden Söz Eden Buyruklar

Kur'ân-ı Kerîm, meleklerden, çeşitlerinden ve mertebelerinden söz eden buyruklarla dolup taşmaktadır. Kimi zaman Yüce Allah onları kendi adı ile birlikte zikreder. Onların salavât getirmelerini, kendisinin salavâtıyla beraber anar ve on­ların şereflerine işaret etmek istediği yerlerde o melekleri kendisine izafe eder.

Bazen onların 'Arş'ın etrafında dolup taştıklarını, 'Arş'ı taşıdıklarını söz ko­nusu eder ve günahlardan uzak olduklarını bildirir.

Bazen ikram ve kerem sıfatlarıyla yakınlaştırılmış olmakla ve yücelikle nite­lendirir. Tertemiz olmakla, güçlü ve ihlas'la Allah'a ibadet etmekle vasfeder. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onların herbiri Allah'a, O'nun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine inandı." (et-bakara, 2/285); "Allah kendisinden başka hiçbir ilah ol­madığını, adaleti ayakta tutarak açıkladı. Melekler de, ilim sahipleri de (buna iman ettiler.)" (aı-i imran, 3/18); "O sizi karanlıklardan nura çıkarmak için, size salat getirendir, melekler de." (ei-Ahzab, 33/43); "Şu 'Arş'ı yüklenenler ve etrafında (tavaf­ta) bulunanlar, Rablerini hamd ile teşbih ederler, O'na iman ederler, mü'rnınlere de mağfiret dilerler." (ei-Mu'mm, 40/7); "Melekleri de 'Arş'ın etrafını kuşatmış görür­sün, Rablerini hamd ile teşbih ederler." (ez-Zumer, 39/75); "Bilakis onlar mükerrem kullardır." (ei-Enbiya, 21/26); 'Şüphe yok ki Rabbın nezdındekiler O'na ibadet etmek­ten asla büyülenmezler, O'nu teşbih ederler ve yalnız O'na secde ederler," (ei-A'raf, 7/206); "Şayet büyüklenmek ister/erse Rabbinin yanında bulunanlar hiç usan­madan O'nu gece ve gündüz teşbih eder, dururlar. ~ (Fussi/et, 41/38); "Çok şerefli ya­zıcılar vardır." (ei-infıtar, 82/11); "Emrine itaatkâr, oldukça değerli (melekler)." (Abese, so/16); "Mukarreb olan (melek)ier O'nu müşahede ederler." (ei-Mutaffıfin, 83/21); "On­lar (itaatin dışına çıkmış şeytanlar) Mele-i a 'la 'yi dinleyemezler." (ss-Salfat, 37/8)

Nebevî hadisler de aynı şekilde meleklerden söz eden ifadelerle dolup taşmaktadır, işte bundan dolayı meleklere iman etmek, imanın esaslarını teşkil eden beş esastan birisi olmuştur.

Nebi ve Rasûllere İman Etmek

Nebilere ve rasûllere gelince, Yüce Allah'ın kitab-ı kerîrn'inde ismini ver­diği rasûllere iman etmekle yükümlüyüz. Ayrıca sayılarını ve isimlerini, kendileri­ni gönderen Yüce Allah'ın dışında hiçbir kimsenin bilmediği, bunların dışında bir çok rasûller ve nebî'ler gönderdiğine de iman etmekle yükümlüyüz.

Bunların hepsine icrnalî olarak iman etmeliyiz. Çünkü peygamberlerin sa­yıları hususunda herhangi bir nass gelmiş değildir. Yüce Allah şöyle buyurmak­tadır: "Kıssalarını sana daha önce anlattığımız peygamberlere de, kıssalarını sa­na anlatmadığımız peygamberlere de (vahyettîk.)" (en-Nisâ, 4/164); "Ando/sun Biz senden önce de peygamber/er gönderdik. Onlardan kiminin kıssaların/ sana anlattık, kiminin de kıssalarını sana anlatmadık." (el-Mu'min, 40/78)

Bize düşen ise onların Yüce Allah'ın kendilerine emrettiği şekilde kendile­ri ile gönderilen mesajların tamamını tebliğ ettiklerine ve onların bunu kendileri­ne peygamber olarak gönderildikleri herhangi bir kimsenin bilmemek iddiasın­da bulunamayacağı ve ona muhalefet etmesinin de helal olamayacağı bir şekil­de açık ve seçik beyan ettiklerine iman etmekle yükümlüyüz,

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Peygamberler üzerinde apaçık tebliğden başka bir görev var mı?" (en-Nahl, 16/35); "Eğer yüz çevirirlerse sana düşen ancak açıkça bir tebliğden ibarettir." (en-Nam, 16/82); "O'na itaat ederseniz, hidayet bulursunuz. Peygambere düşen de ancak apaçık tebliğdir." (en-Nur, 24/54); "Peygambere de itaat edin, eğer yüz çevirirseniz peygamberimize düşen ancak apaçık tebliğdir." (et-Teğabun, 64/12)

Ulu'l-Azm Peygamberler

Ulu'l-Azm rasûllere gelince; bu hususta farklı görüşler vardır. Bunların en

güzeli el-Bağavî ve başkalarının ibn Abbas ve Katade'den naklettikleri şu görüş­tür; Bunlar Nuh, İbrahim, Musa, isa ve Muhammed -Allah'ın sala: ve selamlan üzerlerine o/sui7-dir. ibn Abbas dedi ki: Bunlar Yüce Allah'ın şu buyruklarında sözü edilen peygamberlerdir: "Hani Biz peygamberlerden senden, Nuh'tan, İbrahim'den, Musa'dan ve Meryem oğlu isa'dan ahîdlerinî almıştık." (ei-Ahzab, 33/7); "O. 'dini dosdoğru tutun, onda ayrılığa düşmeyin' diye dinden Nuh'a tavsiye ettiğimizi, ibrahim, Musa ve İsa 'ya tavsiye ettiğimizi size de şeriat yaptı." (es-$ura. 42/13)

Muhammed -Sai/aiiahu aleyhi veseitem-e iman etmeye gelince, bu onu tasdik etmektir. Onun getirmiş olduğu şer'î hükümlere icmalen ve tafsilen tabi olmaktır.

Kitaplara İman

Peygamberlere indirilmiş kitaplara imana gelince, Yüce Allah'ın Kıtab-ı Kerîrn'inde ismen zikrettiği Tevrat, İncil ve Zebur'a iman ederiz. Bizler Yüce Al­lah'ın bunların dışında çeşitli peygamberlere indirmiş olduğu başka kitaplarının olduğunu da iman ederiz. Bunların isim ve sayılarını Allah'tan başkası bilemez.

Kur'ân'a iman etmeye gelince, bu da onu ikrar ve kabul etmektir, içindeki hükümlere tabi olmaktır. Bu ise Kur'ân'ın dışındaki kitaplara iman etmeye ek bir özelliktir. Bizler Allah'ın peygamberlerine indirilmiş olan kitapların Allah tarafın­dan geldiğine, onların hak olduklarına, bir hidayet, bir nur, bir beyan ve bir şifa olduklarına iman etmekle yükümlüyüz.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Deyin ki: 'Biz Allah'a ve bize indirile­ne... ve bütün peygamberlere Rablerı tarafından verilen/ere iman ettik.'" (ei-Baka-ra, s/136); "Elif, Lam, Mim. Allah (O'dur ki) O'ndan başka hiçbir ilah yoktur. Diridir ve kayyumdur, O sana kitabı hak ile ondan önceki/eri doğrulayıcı olarak indirdi. Tevrat, incil'i de indirdi... Furkan'ı da indirdi." (aı-i i/man, 3/1-4); "O peygamber ken­disine Rabbinden indirilene iman etti." (ei-Bakara, 2/286); "Hala onlar Kur'ân 'ı gere­ği gibi düşünmeyecekler mi? Eğer o Allah'tan başkasından gelseydi, elbette içinde birbirini tutmayan bir çok şeyler bulurlardı." (en-Nisa, 4/82) ve buna benzer Yüce Allah'ın bu kitapları kelam'ı olarak indirmiş olduğuna ve bunların kendi ka­tından indirilmiş olduğuna delil teşkil eden bir çok âyet-i kerîme daha.

Bu buyruklarda hem kelam sıfatı, hem de uluvv (yükseklik, yücelik) sıfatı isbat edilmektedir.

Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "İnsanlar tek bir ümmetti. Allah da peygamberleri müjdeleyici ve korkutucular olmak üzere gönderdi, beraberlerin­de. ,. hak ile kitabı da indirdi." (ei-Bakara, 2/213); "Halbuki o hiç şüphesiz pek azız (güçlü) bir kitaptır. Önünden de, arkasından batıl ona erişemez. (Çünkü o) hıkmeti sonsuz, her hamde layık olan tarafından indirilmiştir." (Fussıiet, 41/41-42); "Kendilerine ilim verilenler bilirler ki: Rabbınden sana indirilen hakkın ta kendisi­dir. " (Sebe; 34/6); "Ey insanlar: Size Rabbinizden bir öğüt, kalplerde olanlara bir şi­fa, mü'minler için de bir hidayet ve rahmet gelmiştir" (Yunus. ıo/57}; "De ki: 'O iman edenler için bir hidayet ve bir şifadır." (Fussıiet, 11/44); "O halde Allah'a, O'nun peygamberlerine ve indirdiğimiz nur'a (Kur'ân'a) iman edin." (et-Teğabun, 64/8)

Buna benzer buyruklar Kur:ân-ı Kerîm'de oldukça çoktur.

"Biz kıblemiz ehlini, Peygamber -saitatiahü aleyhi ve seiiem-\ﷺ‬\ getir­diklerini itiraf edenler olarak kaldıkları, söylediği ve haber ver­diği herşeyi tasdik ettikleri sürece müslümanlar ve mü'minler olarak adlandırırız."

 Ehl-i Kıble

Rasûlullah -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem- şöyle buyurmuştur: "Kim bizim kıldığı­mız namazı (aynen) kılar, kıblemize yönelir ve kestiğimizi yerse işte müslüman odur. Bizim lehimize olan onun da lehinedir, bizim yükümlülüğümüz aynen onun için de söz konusudur."1

Tahâvî -Allah ona rahmet elsin- bu sözleriyle İslam ile imanın bir olduğuna, müslüman olan bir kimsenin helal görmediği sürece herhangi bir günahı işledi­ğinden ötürü islamın dışına çıkmayacağına işaret etmektedir.

"Kıblemiz ehli" ifadesinden kasıt da müslüman olmak iddiasında bulunan ve kıbleye yönelen kimselerdir. İsterse çeşitli hevâlara (yanlış fırkalara) mensup kimseler­den yahut ta m'asiyet işleyenlerden olsun. Elverir ki rasûlün getirdiklerinden herhangi bir şeyi yalanlamasın, ileride Tahâvî'nin -Allah ona tahmet etsin-; "Bizler kıble ehlinden her­hangi bir kimseyi helal görmediği sürece herhangi bir günah dolayısıyla tekfir etmeyiz" sözleri ile "İslam ve iman aynı şeydir, iman ehli imanın aslı hususunda biribirlerine eşit­tirler" sözleri açıklanırken bu iki hususa dair daha geniş açıklamalar da gelecektir.

"Allah'ın zaîı hakkında ileri geri konuşmayız, Allah'ın dini hakkında da tartışmalara girmeyiz."

 Allah hakkında ileri geri konuşmak ve dini hakkında tartışmak

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- burada keianYcıların batıl sözlerinden uzak durmaya, onların sahip oldukları bilginin yerilen türden olduğuna işaret etmekte­dir. Çünkü onlar bilgisizce ve kendilerine gelmiş bir delil olmaksızın Yüce Allah hakkında konuşmaktadırlar; "Onlar ancak zanna ve nefislerin hevâsına uyarlar. Halbuki andolsun ki Rablerinden kendilerine hidayet gelmiştir. " (en-Necm, 53/23)

Ebu Hanife -Yüce Allah'ın rahmen üzerine olsun- şöyle dediği nakledilmekte­dir: Yüce Allah'ın zatı hakkında hiçbir kimsenin bir söz söylememesi gerekir. Ak­sine O'nu kendi zatını vasfettiği şekilde nitelendirmelidir.

"Allah'ın dini hususunda tartışmaya girişmeyiz" sözleri şudemektir: Bizler hevâ ehlinin şüphelerini öne sürerek, hak ehli ile -onları tartışmalara sokmak ve o tartışmalara yönlendirmek maksadıyla- tartışmayız. Çünkü bu bir anlamda ba-tıl'a çağırmak, hakkı karıştırmak ve İslam dinini ifsad etmektir.

"Kur'ân hakkında mücadele etmez, onun âlemlerin Rabbinin kelamı olduğuna tanıklık ederiz. Onu er-Ruhu'l-Emin indir­miştir, Rasûllerin efendisi Muhammed -Satiaitaho aleyhi ve $ettem-e öğretmiştir. O, Yüce Allah'ın kelâmıdır, yaratıkların hiçbir sö­zü ona denk olamaz. Onun mahluk olduğunu söylemeyiz, müslüman cemaate muhalefet etmeyiz."

 Kur'ân Hakkında Tartışmanın Yasaklanışı

Kendisi "Kur'ân hakkında mücadele etmeyiz" sözleri ile şunu kastetmiş olabilir: Bizler sapıkların Kur'ân hakkında söz söyleyip, anlaşmazlığa düştükleri gibi ve hakkı bertaraf etmek, maksadıyla batıl'ı öne sürerek tartıştıkları gibi tartış­mayız. Aksine biz şöyle deriz: "O âlemlerin Rabbinin sözüdür, onu Ruhu'l-Emin indirmiştir..."

Şunu da kastetmiş olabilir: Bizler sağlam senetlerle sabit kıraatler hakkın­da tartışmaya girişmeyiz. Bunun yerine Kur'ân-ı Kerîm'1 sabit olmuş ve sahih yolla gelmiş bütün rivayetlerle okuyabiliriz.

Her iki mana da haktır. İkinci anlamın doğruluğuna da Abdullah b. Mes'ud -ra- gelen şu rivayet tanıklık etmektedir: Ben bir adamın Kur'ân-ı Kerîmin bir âyetini Rasûlullah -sav- işittiğim okuyu­şun hilâfına okuduğunu duydum. Onu elinden tutup Rasûlullah -Saüaiiahu aleyhi vesei/em-e götürdüm ve ona bu durumu anlattım. Yüzünden bundan hoşlanmadı­ğını tesbit ettim. Şöyle buyurdu: "ikiniz de güzel okudunuz, ihtilâfa düşmeyiniz. Sizden öncekiler ihtilâfa düştüler de helak oldular."1Buhârî 2410, 3476. 5062; Müsned. l, 393

Peygamber -sav-, ihtilâf edip anlaşmazlığa düşenlerin her birisinin diğerinin sahip olduğu hakkı inkâr etmesi anlamındaki ihtilâfı ya­saklamıştır. Çünkü o buyruğu okuyanların herbirisınin okuyuşu güzeldi. Bu tür ihtilafı yasaklamasına gerekçe olarak da bizden öncekilerin anlaşmazlığa dü­şüp, helak olmalannı göstermiştir. Bundan dolayı Huzeyfe -ra-, Os­man -ra-a şöyle demişti: Bu ümmeti yetiş, kendilerinden önceki üm­metlerin ihtilâfa düştükleri gibi ihtilâfa düşmesinler.2Buhari 4987.

Bunun üzerine Osman -ra- da bütün insanları doğru ve uygun şekilde bir kıraat etrafında topladı. Ümmet ise sapıklık üzere bir araya gelip, söz birliği etmekten yana korunmuştur. Yapılan bu işte farz olan bir iş terkedilmediği gibi, haram olan bir iş de işlenmemiştir. Çünkü Kur'ân'ın yedi harf üzere okunması caizdi, vacib değildi. Yüce Allah'tan gelmiş bir ruhsat idi. Onları seçip beğendik­leri herhangi bir kıraate uygun olarak okuma tercihini yapmakta serbest bırakmıştı.

Nitekim Kur'ân surelerini tertib ile okumak ve sıralamak onlar için nass ile vacib kılınmış bir şey değildir. Bundan dolayı Abdullah b. Mes'ud'un Mus­haf'ının tertibi, Osman -ra- emriyle tertib edilen Mushaf'ın tertibin­den farklı idi. Başkalarının Mushaf'ı da bu şekildeydi. Surelerinin âyetlerinin ter­tibine gelince, bu nass ile tesbit edilmiş bir tertibdir.

Surelerden farklı olarak bir âyeti öne almak, bir başkasını geriye bırak­mak yetkileri yoktu,

Ashab-ı Kiram ümmetin tefrikaya düşüp ihtilâf edeceklerini görünce eğer belli bir kıraat etrafında toplanmayacak olurlarsa biribirleriyle savaşacaklarını tesbit edince, Ashab-ı Kiram onları belli bir kıraat etrafında bir araya getirip, topladılar. Selefe mensub ilim adamı ve kıraat alimlerinin büyük çoğunluğunun görüşü budur. Bu açıklamayı ibn Cerir1Câmiu'l-Beyân, l, 56-59. ve başkaları yapmıştır.

"Biz onun âlemlerin Rabbınin kelâmı olduğuna tanıklık ederiz' sözleri İle ilgili açıklamalar bundan önce geçen": Ve şüphesiz Kur'ân Allah'ın kelam'ıdır. Söz olarak ve keyfiyetsiz bir şekilde O'ndan geldi..." sözleri açıklanırken geçmiş bulunmaktadır.

Tahavî'nin: 'Onu Ruhu'l-Emirı indirmiştir" sözlerinde kasıt Cibril -Aieyhisse-/am-dır. Ona "ruh" adının verilmesi, kalplere hayat veren vahyi insanlar arasından rasûllere taşıyanın o oluşundan dolayıdır. O emindir, hem de gerçekten ve tam anlamıyla bir emin'dir. Allah'ın salat ve selamları üzerine olsun. Nitekim Yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır: "Onu Ruhu't-Emin indirdi. Uyarıcılardan olasın diye kalbin üzere, apaçık bir Arapça ile.' (eş-Şuara, 26/193-^5); 'Şüphe yok ki o çok şe­refli bir elçinin (getirdiği) sözüdür. Büyük bir güç sahibi, 'Arş'ın sahibinin nez-dinde yüksek bir mevki sahibi olan elçinin sözü hem orada kendisine itaat edi­lendir, oldukça emindir.'(et-Tekvir. 31/19-21)

Buradaki buyruklar Cibril –as- vasfı ile ilgilidir. Ancak: "Muhak­kak ki o şerefli bir elçinin (okuduğu) sözüdür. O bir şair sözü de değildir.' (ei-Hak-ka, 69/40-41) buyruklarından farklıdır, çünkü burada geçen "elçi: rasûl"den kasıt, Muhammed –sav-

"Onu Rasûllerin efendisine öğretmiştir" ifadesi açıkça Cibril'in Kur'ân'ı Peygamber efendimize öğrettiğini ifade etmektedir. Bu sözleriyle Karmati'lerin ve onların dışındaki çeşitli fırkaların "peygamber Kur'ân'ı kendi nefsinde bir il­ham olarak tasavvur etmiştir" şeklindeki vehmi kanaatlerini çürütmek kastıyla di­le getirmiştir.

"Onun mahluk olduğunu söylemez ve müslüman cemaate muhalefet et­meyiz" sözlerinde de Kur'ân-ı Kerîm'in mahluk olduğunu söyleyenlerin müslü­man cemaate muhalefet ettiklerine dikkat çekmektedir. Ümmetin selefinin ta­mamı Kur'ân-ı Kerîm'in mahluk olmayıp, hakikat manasıyla Allah'ın kelamı oldu­ğunu ittifakla kabul etmektedirler.

Hatta onun "ve biz müslüman cemaate muhalefet etmeyiz" sözleri mutlak olarak kabul ediiir yanı bizler müslüman cemaatin üzerinde ittifak etmiş olduğu bütün hususlarda onlara muhalefet etmeyiz, çünkü müslüman cemaate muhale­fet etmek bir haktan sapıştır, bir delalettir ve bir bid'attir.

"Kıble ehlinden hiçbir kimseyi bir günah sebebiyle -helâl ka­bul etmediği sürece- tekfir etmez ve: İman ile birlikte günah işleyene günahı zarar vermez, demeyiz."

 Tekfir Meselesi

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- "Kıble Ehli" ifadesiyle daha önce "biz kıblemiz ehline, müslümanlar ve mü'minler deriz" sözlerinde anılan kimseleri kastetmek­tedir. Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- bu sözleriyle ne olursa olsun herbir günah se­bebiyle günahkârı tekfir eden Haricilerin kanaatlerinin reddine işaret etmektedir.

Şunu bilelim ki tekfir edip etmemek meselesi fitne ve mihnetin pek büyük olduğu bir bahistir. Burada çokça tefrikaya düşülmüş, hevâlar ve görüşler farklı­laşmıştır. Tarafların konu ile ilgili delilleri birbiriyle çatışmaktadır.

Allah'ın rasûlü ile göndermiş olduğu hatta gerçek anlamda ya da kendi ka­naatlerine göre muhalefet eden değişik görüş ve bozuk inanca sahip kesimlerin tekfiri hususunda insanlar iki uç nokta ile orta yoldadırlar Bu konuda da tıpkı amelî büyük günah işleyenlerin tekfiri hususundaki ihtilaf gibi ihtilâf etmişlerdir.

Bir kesim: Biz kıble ehline mensup hiçbir kimseyi tekfir etmeyiz deyip ge­nel olarak tekfir'i kabul etmemektedir. Bununla birlikte Kıble Ehli arasında müna­fıklar da vardır ve onlar arasında Kitabı, sünneti ve icmaı yahudi ve hristiyanlar-dan daha ileri derecede inkâr eden daha şiddetli kâfirler vardır. Onlar arasında imkan bulduğu takdirde, bu küfürlerini kısmen açığa vuranlar da bulunur. Buna rağmen onlar kelime-i şehadet'i söylediklerini de izhar ederler.

Yine/müslümanlar arasında görüş ayrılığı söz konusu olmaksızın kabul edilen bir gerçek de şudur: Kişi açık ve mütevatir farzları, açık ve mütevatir ha­ramları ve buna benzer kati hükümleri açıktan açığa inkâr edecek olursa tevbe etmesi istenir. Tevbe ederse kabul edilir, aksi takdirde kâfir ve mürted olarak öl­dürülür. Münafıklık ve mürted'lik ise bid'at ve günah işleyen kimseler arasında bulunma ihtimali yüksektir.

Nitekim el-Hallâl "es-Sünne" adlı eserinde senedini kaydederek Muhammed b Sîrin'in şöyle dediğini zikretmektedir: İnsanlar arasında en çabuk irtidad eden­ler, hevâlarının peşinden giden kimselerdir. Onun görüşüne göre şu âyet-i kerîme

bu gibi kimseler hakkında inmiştir: "Âyetlerimize dalanları gördüğün zaman onlar başka bir söze daiıncaya kadar kendilerinden yüz çevir..." (et-En'âm, 6/68)

İşte bu sebebten dolayı önder ilim adamlarından pek çok kimse mutlak olarak bizler hiçbir günah sebebiyle kimseyi tekfir etmeyiz, demekten kaçınmış, bunun yerine şöyle demek yolunu tercih etmişlerdir: Biz Haricilerin yaptıkları gibi her günah sebebiyle, günahkarları tekfir etmeyiz.

Umumi nefy ile umumun nefyi arasında ise fark vardır. Yapılması gereken ise her günah dolayısıyla tekfir eden haricilerin sözlerinin aksine umumu nefyet­mektir, işte -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- Tahâvî bu ifadelerinde "helal gör­medikçe" sözü ile bundan dolayı bir kayıt getirmiştir.

TahâvTnirv. "Bununla birlikte bizler iman ile birlikte hiçbir günah, işleyeni­ne zarar vermez... demeyiz" sözlerine gelince, o bu sözleriyle Mürcie'nin kana­atlerini reddetmektedir. Çünkü onlar: Küfür ile beraber hiçbir itaatin faydası ol­madığı gibi, iman ile birlikte hiçbir günahın da zararı olmaz demektedirler.

İşte bunlar (Mürcie) bir tarafta, Hariciler ise bir taraftadırlar. Hariciler de biz her günah yahut ta büyük her günah dolayısıyla müslümanın kâfir olduğuna hükmederiz, derler. Büyük günah dolayısıyla imanı boşa çıkar ve beraberinde iman namına birşey kalmaz, diyen Mutezile de aynı kanaati paylaşmaktadır. An­cak Hariciler imandan çıkan küfre girer derken. Mutezile imandan çıkar ancak küfre girmez. İşte, el-Menziletu Beyne'l-Menzıleteyn (iman ile küfür arası) bu demektir. Onlar imandan çıktığını söylemekle böyle bir kimsenin cehennemde ebedi kalacağını da söylemiş olmaktadırlar,

Kelam, fıkıh ve hadis ehlinin pek çoğu ameller ile ilgili olarak bu kanaati paylaşmamaktadırlar. Ancak onlar bid'at özelliğini taşıyan, itikadî meselelerde -bu görüşlerin sahipleri te'vilcı olsalar dahi- şöyle derler: Bu görüşe sahip her­kes kâfir olur.

Onlar bunu söylerken hata eden müçtehıd ile başkası arasında da fark gözetmezler. Ya da bu kesimlere mensup olanlar bid'atçı olan herkesin kâfir ol­duğunu da söylerler.

Ancak böyleleri umumi isbat hususunda pek büyük bir durumla karşı kar­şıya Kalırlar. Çünkü mütevatir nasslar açıkça şunu göstermektedir.:Kalbinde zer­re kadar imandan eser bulunan herkes cehennem ateşinden çıkacaktır, işte bu delilleri kabul eden vaadedici nasslar berikilerin delil olarak ileri sürdükleri teh­dit edici nasslarla çatışmaktadır.

Burada maksat şudur: Bid'atler bu türdendirler. Kişi zahiren ve batınen mü'min olmakla birlikte ya içtihad ederek yahut kusurlu davranıp günaha gir­mek suretiyle hataya düştüğü bir te'vilde bulunur. Böyle bir kimse hakkında sırf bundan ötürü imanı boşa çıkmıştır, denilemez. Ancak buna (küfrüne) dair serî bir delilin bulunması hali müstesnadır.

Hatta bu tür iddia Hariciler'le Mutezili'lerin görüşleri türündendir. Bizler bununla birlikte böyle bir kimse kâfir olmaz da demeyiz. Aksine adıl olan yol or­ta ve mutedil olan yoldur. O da şudur: Allah Rasûlünün sabit olduğunu belirttiği bir hususu nefyetmeyi yahut nefyettiği hususu sabit kabul etmeyi yahut yasak­ladığını emri ya da emrettiği hususu yasaklamayı ihtiva eden batıl bid'at ve ha­ram olan görüşler ile ilgili olarak hak olan ne ise o söylenir ve nassların bu hu­susta delalet ettiği tehdit ne ise o tesbit edilir. Bunların da küfür olduğu beyan edilir ve: Bu (peygamberin bildirdiklerinin tam aksini belirten) görüşleri kabul eden kâfirdir denilir ve benzeri şeyler söylenir. Tıpkı can ve mal hususlarında zulmün söz konusu olduğu hallerde tehdidin söz konusu edildiği gibi.

Diğer taraftan ehl-i sünnetin meşhur bir çok ilim adamı Kur'ân-ı Kerîm'in yaratılmış olduğunu, Allah'ın âhirette görülmeyeceğini, Allah'ın eşya'yı meydana gelmeden önce bilmeyeceğini söyleyenlerin kâfir olduğunu belirtmişlerdir. Ebu Yusuf -Allah'ın rahmeti üzenne oisun-dan şöyle dediği nakledilmiştir: Bir süre Ebu Ha-nife -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- ile tartıştım, sonunda ikimiz şu kanaate vardık: Kur'ân yaratılmıştır, diyen kimse kâfirdir.1

 Belli Bir Kimsenin Tekfir'i

Belli kimsenin tekfir edilmesine gelince, şayet: Siz o kimsenin tehdide ma­ruz kalan kimselerden olduğuna ve kâfir olduğuna şahidlik eder misiniz? diye so­rulacak olursa, böyle bir kimse hakkında ancak şahitliğin yapılabileceği belli bir husus bulunması halinde şahitlik ederiz. Çünkü muayyen bir kimseye Yüce Al­lah'ın mağfiret etmeyip ona merhamet etmeyeceğine, aksine onu cehennemde ebediyyen bırakacağına dair şahitlikte bulunmak, haddi aşmanın en büyük bir şeklidir. Çünkü böyle bir hüküm kâfir olarak ölenin, ölümden sonraki hükmüdür.

Bundan dolayı Ebu Davud Sünen'inde Edeb bölümünde: "Bağyin yasak­lanışı bahsi" diye bir başlık açmış ve bu başlık altında Ebu Hureyre -ra -dan galen şu rivayeti kaydetmiştir: Ben Rasûlullah -sav şöyle buyururken dinledim: Israiloğulları arasında kardeş olmuş iki kişi vardı. Onlardan birisi günah işlerdi, diğeri ise olanca gayretiyle ibadet ederdi. Gayret­le ibadet eden kişi diğerini sürekli günah üzere görür dururdu. Ona bu işten

vazgeç, derdi. Yine bir gün bir günah işlemekte olduğunu gördü ve ona1 Vaz­geç, dediği halde bu sefer adam: Beni Rabbimle başbaşa bırak, sen benim üzerime bir bekçi mı gönderildin? Bu sefer öbürü şöyle dedi: Allah'a yemin ederim, Allah sana mağfiret etmeyecektir yahut ta seni cennete sokmayacaktır. Yüce Allah ruhlarını kabzetti, her ikisi de âlemlerin Rabbinin huzurunda bir ara­ya geldiler. Gayretle ibadet eden bu kimseye: Sen Beni biliyor muydun, yoksa sen Benim elimde bulunana kadir miydin? Günah işleyene de: Haydi git rahme­timle cennete gir, dedi. ibadet eden kimse hakkında da: Bunu alın cehenneme götürün, diye buyurdu. Ebu Hureyre dedi ki: Nefsim elinde olana yemin olsun ki o dünyasını da ahiretini de mahveden bir söz söylemişti." Bu hasen bir hadistir.1Ebu Dâvûd 4901

Çünkü muayyen şahsın hata eden, günahı bağışlanmış bir müctehid ol­ması mümkün olabildiği gibi, elindeki nassların dışında bulunan bir takım nass-lann kendisine ulaşmamış kimselerden olması da mümkündür. Onun pek büyük bir imanı ve Allah'ın rahmetine mazhar olmasını gerektiren bir çok iyilikleri de bulunabilir. Nitekim Yüce Allah: "Ölecek olursam (beni yakınız) ve öğütünüz, sonra külümü savurunuz" diyen kimseye de mağfirette bulunmuştur. Allah'ın bu­na mağfiret etmesinin sebebi onun sahip olduğu Allah korkusu idi.2Buhâtî 3481, 75Û6; Müslim 2756. O bununla birlikte Yüce Allah'ın tekrar kendisinin azalarını bir araya getirip yeniden dirilte­ceğine kadir olmayacağını zannediyor yahut bu hususta şüphe ediyordu. An­cak onun ahiret hakkındaki bu belirgin olmayan kanaati böyle bir kimseyi bizim dünya hayatında -onu bid'atinden engellemek ve tevbe etmesini istemek mak­sadıyla- cezalandırmamıza mani değildir.

Diğer taraftan herhangi bir söz bizatihi küfür ise; bu söz küfürdür denilir. O sözü söyleyen kimsenin kâfir olması ise bir takım şartların bulunmasına ve bir takım engellerin olmamasına bağlıdır. Bunların bu şekilde olabilmesi ise ancak o kimsenin münafık ve zındık olması halindedir. Müslüman olduğunu açığa vu­ran kıble ehlinden herhangi bir kimsenin kâfir olması ancak münafık ve zındık olması halinde düşünülebilir.

Yüce Allah'ın Kitabı da bunu açıkça ortaya koymaktadır. Çünkü Allah insanla­rı üç kısma ayırmıştır. Bir kışını müşriklerden ve kitap ehlinden olan kâfirlerdir, bunlar şehadet kelimesini ikrar ve kabul etmezler. Bir kısım içte de, dışta da mü'min olan­lardır, üçüncü kısım ise zahiren imanı ikrar edip, batınen kabul etmeyenlerdir.

İşte bu üç kısım el-Bakara suresinin baş tarafında söz konusu edilmiştir. Bizzat kâfir olmakla birlikte şehadet kelimesini ikrar eden kimse, ancak zındık olur. Zındık da münafığın ta kendisidir.

İşte burada her iki kesimin de yanlışlığı ortaya çıkmaktadır, içten içe bid'at olan bir görüşü kabul eden herkesin kâfir olduğunu söyleyen kimse, batı-nen münafık olmayan bir takım kimselerin de kâfir olduğunu kabul etmek zorun­da kalır. Bu gibi kimseler halbuki batında Allah'ı ve Rasûlünü severler. Allah'a ve Rasûlüne -günahkâr olsalar dahi- iman ederler.

Nitekim Sahih-ı Buharî'de sabit olan rivayete göre Ömer -Raa'ıyaiiahu anh-\n azadlısı Eşlem ondan şunu rivayet etmektedir: Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem-döneminde Abdullah adında bir adam vardı. Bu kimsenin lakabı (essek anlamı­na): Himar idi. Bu Rasûlullah -Sallallahualeyhi veseilem-\ güldürürdü. Rasûlullah -Sallal-lahu aleyhi veseilem- de içki içtiğinden dolayı ona sopa cezası vurmuştu. Yine bir gün getirildi, tekrar peygamber ona sopa vurulmasını emretti. Orada bulunanlar­dan birisi: Allah'ım ona lanet et, bu adam (bundan dolayı) ne kadar da çok bura­ya getiriliyor, dedi. Bunun üzerine Rasûlullah -Salla/lalın aleyhi veseliem- şöyle buyur­du: "Hayır, ona lanet etme, çünkü o Allah'ı ve Rasûlünü seven birisidir."1 Buharı 6780

iste bu pek çok taife ve ilim ve din önderleri hakkında kesin olarak bilinen bir husustur. Buna rağmen bunlar Cehmiye, Mürcie, Kaderiye, Şia ya da Hari­cilerin bir takım görüşlerini de kabul edebilmektedirler. Fakat ilim ve dinde imam olan kimseler bütünüyle bu bid'ati işlememektedirler. Aksine bunun sade­ce bir bölümünü işlemektedirler.

Bid'at ehlinin kusurlarından birisi de biribirlerini tekfir etmeleridir, ilim ehli­nin övülmeye değer özelliklerinden birisi de; onların hata ettiklerini söylemekle birlikte tekfir'e yanaşmamalarıdır.

 Bazı Nass'larda Bir Takım Günahlara "Küfür" Denilmesinin Açıklaması

Burada Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin- sözleri ile ilgili olarak açıklanması gereken bir husus vardır. O da şudur: Sari' bir takım günahları "küfür" diye ad­landırmıştır. Mesela, Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah'ın indirdikleriyim hükmetmeyenler onlar kâfirlerin îa kendi/eridir." (ei-Maide, s/44)

Peygamber -Sallallahu aleyhi veseilem- de şöyle buyurmuştur: "Müslümana sövmek fasıklıktır. Onunla (öldürmek kastıyla) çarpışmak da küfürdür." Bu hadisi İbn Mes'ud -Rzüıyaiiatnj anh- rivayet etmiş, Buharî ve Müslim'de kitaplarında itti­fakla kaydetmişlerdir.2 Buharı 48, S044, 7076; Müslim 64.

Yine Peygamber -Sallallahu aleyhi veseliem- şöyle buyurmaktadır: "Benden sonra biriniz diğerinizin boynunu vuran kâfirler olarak gerisin gen dönmeyi­niz."1 Buhari 4403, 6166. 6785, 7077; Müslim 66, 120.; "Bir adam kardeşine Ey kâfiri diyecek olursa, onlardan birisi bu unvanı alır."2 Buhârî6103 Bu iki hadis de İbn Ömer -Raüıyaiiahu anh-dan gelmekte olup Buharî ve Müslim tarafından ittifakla rivayet edilmişlerdir.

Yine Peygamber şöyle buyurmaktadır: "Dört husus vardır ki bunlar kimde bulunursa o halis münafık olur. Bunlardan birisine sahip olan kimsede de onu terkedinceye kadar münafıklık özelliklerinden birisi bulunur: Konuşursa yalan söyler, söz verirse sözünde durmaz, ahdettiği vakit yerine getirmez ve tartışırsa haddi aşar." Abdullah b. Amr -Radıyaliahu ann- yoluyla gelen bu hadis de Buharî ve Müslim tarafından rivayet edilmiştir.3 Buhârî 34, 2459, 31 73; Müslim 58

Peygamber -sav- bir başka hadiste şöyle buyurmakta­dır: "Zina eden, zina ettiği vakit mü'min olarak zina etmez. Hırsızlık yapan, hır­sızlık yaptığında mü'min olarak hırsızlık yapmaz. İçki içen, içki içtiğinde mü'min olarak içmez. Bundan sonra da tevbe arz olunur."4 Buhâfî2475, 5578, 6772, 6810; Müslim 57.

Bir başka hadiste de şöyle buyurulmaktadır: "Müslüman ile küfür arasın­daki sınır namazı terketmektır." Bu hadisi de Müslim, Câbir -ra- yoluy­la gelen rivayetle kaydetmektedir.5 Müslim 82

Peygamber buyuruyor ki: "Kim bir kâhine gider de onu tasdik ederse ya­hu! bir kadına arkadan yaklaşırsa Muhammed -Sallallahualeyhi veseiiem-e indirilene küfretmiş olur."6 Ebû Dâvûd 3904; Tirmizî 135. Bir başka hadiste şöyle buyurulmaktadır: "Allah'tan başkasının adı ile yemin eden küfretmiş olur." Bu lafzıyla bu hadisi Hakim rivayet etmiştir.7 Müsned. II, 69, 87, 125; Ebû Dâvûd 3251; Tirmizî 1535, Hâkim, el-Mûstedrek, l, 18.

Bir diğer hadiste de şöyle buyurulmaktadır: "Ümmetim arasında iki husu­siyet vardır ki bunlar küfürdür: Neseb'lere dil uzatmak ve ölüye ağıt yakmak."8 Müslim 67, Müsned. II. 377. 441, 496. ve buna benzer daha bir çok nass.

Buna verilecek cevaba gelince; Ehl-i sünnetin tümü büyük günah işleyen kimsenin -Hariciler gibi- bütünüyle dinden çıkartacak şekilde kâfir olmayacağını it­tifakla kabul etmişlerdir. Çünkü kişiyi dinden çıkartacak şekilde kâfir olursa, o tak­dirde her durumda öldürülmesi gereken bir mürted olur. Kısas hakkına sahip kimsenin, onu affetmesi de kabul edilmez. Zina, hırsızlık ve içki içmek hallerinde de hadlerin uygulanması diye bir şey söz konusu olrnaz. Ancak böyle bir görüşün ba­tıl ve fasit olduğu İslam dininin ihtiva ettiği hükümlerden kesin olarak bilinmektedir.

Yine ehl-i sünnet ittifakla şunu kabul ederler: Büyük günah işleyen bir kimse Mutezile'nin dediği gibi iman ve islam'dan çıkmaz küfre de girmez, kâfir­lerle birlikte cehennemde ebedi kalmayı da hakketmez. Çünkü Mutezile'nin de bu husustaki görüşü batıldır. Zira Yüce Allah büyük günah işleyen kimseleri mü'minler arasında saymıştır.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ey iman edenler! Öldürülenler hakkın­da üzerinize kısas yazıldı... fakat kime kardeşi tarafından bir şey affolunursa ar­lık örfe uyarak istesin...'(et-Bakara, 2/178) Görüldüğü gibi burada katili iman eden­ler arasından çıkartmamış, onu kısas talep etme hakkına sahip olan kimsenin kardeşi olarak nitelendirmiştir. Surdaki kardeşlikten kasıt ta hiç şüphesiz din kardeşliğidir.

Bir başka yerde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer mü'minlerden iki grup birbirleri ite çarpışırlarsa onların aralarını düzeltin... mü'minler ancak kar­deştirler, o halde iki kardeşinizin arasını düzeltin." (ei-Hucurat. 49/9-10)

Kitap ve sünnetin nassları ile icma, zina eden, hırsızlık yapan, zina iftirasın­da bulunan kimsenin öldürülmeyeceğine delalet etmektedir Bilakis bunlara had uygulanır. Bu da bu günahları işleyen kimselerin rnürted olmadıklarının delilidir.

Sahih(i Buharı) de sabit olduğuna göre Peygamber -Sai/aüahu aleyhi vesellem- şöyle buyurmuştur: "Her kimin yanında bir dünya malı yahut bir şey do-layısı ile bir haksızlık bulunmakta ise dirhem ve dinar'ın bulunmayacağı bir vakit gelmeden önce bugün o kimseden helallik dilesin. (Çünkü o gün haksızlık ya­panın) şayet salih bir ameli varsa yaptığı haksızlık kadarıyla ondan alınır. Eğer hasenatı yoksa bu sefer haksızlık yaptığı kimsenin kötülüklerinden alınır, ona bı­rakılır, sonra da cehenneme atılır.'1Buhârî 2449, 6534; Tirmızî 2419.

Bununla zalim bir kimsenin bir takım hasenatının bulunduğu ve maz-lum'ün hakkını o hasenattan alacağı sabit olmaktadır.

Aynı şekilde Sahih(i Müslim) de sabit olduğuna göre Peygamber -saiiaiiahu aleyhi vesellem- şöyle buyurmuştur: "Siz kendi aranızda müflis diye kime dersiniz, onlar: Aramızda müflis dirhemi, dinarı bulunmayan kimsedir. Şöyle buyurdu: Müflis Kıyamet günü dağlar gibi iyilikleri olduğu halde gelip de şuna sövmüş, ötekinin malını almış, berikinin kanını akıtmış, bir diğerine iftirada bulunmuş, ötekini doğmuş olarak gelen bundan dolayı da onun iyiliklerinden (öbürünün le­hine) eksiltilip, yine onun iyiliklerinden (başkasının hakkı karşılığında) alınan kimselerdir. Nihayet iyilikleri üzerindeki haklar bitmeden tükenecek olursa, .öbürlerinin günahlarından alınır, onun üzerine bırakılır, sonra da cehenneme atı­lır." Bu hadisi de Müslim rivayet etmiştir.1 Müslim 2581.

Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Çünkü iyilikler, kötülükleri giderir." (Hud, 11/114) işte bu şuna delildir: Mü'min kimse kötülük işlemekle birlikte o gü­nahlarını silecek iyilikler de yapar.

Burada ahiretteki hüküm itibariyle Mutezile'nin görüşü Harıci'lerinkine uy­gundur. Onlar da büyük günah işleyen kimsenin cehennemde ebedi kalacağını ka­bul etmektedirler. Ancak Hariciler büyük günah işleyene kâfir deriz derken, Mutezi­le biz buna fasık deriz, demektedirler. Aralarındaki görüş ayrılığı sadece lafızdadır

Ehl-i sünnet de büyük günah işleyen kimsenin o günah hakkındaki tehdi­di -bu hususta varid olmuş nasslar'da olduğu üzere- hakkettiğini ittifakla kabul ederler. Yoksa Mürcie'nın belirttiği gibi iman ile birlikte hiçbir günahın zararı yoktur, küfür ile birlikte de hiçbir itaatin faydası yoktur demezler. Mürcie'nin delil diye kullandığı vaad nassları ile Haricilerle Mutezile'nin delil olarak kullandıkları vaid (tehdit) nassları bir araya getirilecek olursa, her iki görüşün de yanlışlığı or­taya çıkar. Bu kesimlerin sözlerinde hiçbir fayda yoktur. Tek fayda, her bir kesi­min açıklamasından, karşı görüşü savunan diğer kesimin izlediği yolun yanlışlı­ğını açıkça anlayabiliyor olmamızdır.

Bir Takım Ameller Hakkında Küfür Lafzını Kullanmak Lafzı Bir İhtilaftan İbarettir

Ehl-i sünnet arasında bu hususta ittifak bulunmakla birlikte bir yanlışlık do­ğurmayacak şekilde kendi aralarında lafzi bir ayrılık içerisindedirler. O da şudur: Küfrün mertebeleri var mıdır, bir küfür diğerine göre daha aşağıda olabilir mi? Nitekim imanın da mertebeleri var mıdır? Bir iman diğerine göre daha aşağıda olabilir mı, hususunda da görüş ayrılıkları vardır.

Bu husustaki görüş ayrılıkları neye irnan denileceği hususundaki ayrılıkların­dan ortaya çıkmıştır, iman söz ve amel olup artar ve eksilir mi, yoksa eksilmez mı?

Ancak kendi aralarında Yüce Allah'ın ve Rasûlünün kâfir diye adlandırdı­ğı kimseye bizim de kâfir diyeceğimizi ittifakla kabul etmektedirler. Zira Yüce Allah, Allah'ın indirdiğinden başkasıyla hükmeden kimseye kâfir derken az önce sözü edilenlere de Rasûlü kâfir demişken, bizim bu kimseler hakkında kâfir de­mememiz imkansız bir şeydir.

Ancak iman, söz ve amel'dir, artar ve eksilir diyenler; böyle bir küfür itıka-dî bir küfür olmayıp amelî bir küfürdür derler ve bunlara göre küfrün çeşitli mer­tebeleri vardır. Kimi küfür, kimisine göre daha aşağıdadır. Nitekim bunlara göre imanda da aynı durum söz konusudur.

iman tasdik'ten ibarettir. Ameller imanın kapsamı içerisine girmez, küfür de inkar demek olup her ikisi de ne artarlar, ne eksilirler, diyenler ise bu husus­ta şöyle derler: Bu gibi küfürler hakiki değil, mecazi küfürdür. Çünkü hakiki kü­für kişiyi dinden çıkartan küfürdür.

Aynı şekilde bir takım amellere iman adının verilmesi hakkında da bu tür açıklamalarda bulunurlar. Yüce Allah'ın: "Allah sizin imanınızı boşa çıkartacak değildir" (el-Bakara, 2/U3) buyruğundaki "iman, beytu'l-makdis'e doğru dönerek kıldıkları namaz" demektir.1Buhâri 40, 4486

Namaza iman adı mecazen verilmiştir. Çünkü namazın sahih olabilmesi ima­na bağlıdır. Yahutta namaz imanın delili olduğundan dolayı bu ismi alınıştır. Zira na­maz, namazı eda eden kimsenin mü'min olduğuna delildir, işte bundan dolayı kâfir bizim narnaz kıldığımız gibi namaz kılarsa müslüman olduğuna hüküm verilir.

Günahkar kimseler eğer zahiren ve batınen Allah Rasûlünün getirdiklerini

ikrar ile kabul ediyorlarsa -onlardan tevâtüren nakledilene göre- tehdide maruz kimseler olduklarında hiçbir görüş ayrılığı yoktur. Fakat yanlış görüşler. Haricî ve Mutezile mensupları gibi -bunların cehennemde ebedi kalacaklarını söyleyenle­rin görüşleridir. Bundan da daha kötüsü karşılıklı taassubları ve kendi kanaatle­rine muhalefet eden kimseler hakkında söylenemeyecek şeyleri söylemeleri, onları kötü bir şekilde ayıplamalarıdır.

Bizler kâfirlerle tartışma halinde bile adaletle emrolunduğumuza, onlarla en güzel yol hangisi ise o şekilde mücadele etmemiz istendiğine göre böyle bir ayrılık dolayısıyla birbirimize karşı nasıl adaletli olmayız? Yüce Allah ise şöyle buyurmaktadır: "Bir topluluğa olan kininiz sizi adaletsizliğe sürüklemesin, adil olun. Çünkü o takvaya daha yakın olarıdır "(ei-Maıde. 5/8}

Burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. O da şudur: Allah'ın in­dirdiklerinden başkası ile hükmetmek, bazen kişiyi dinden çıkartan bir küfür olabilir. Bazen de küçük ya da büyük bir masiyet olabilir. Küfür olması halinde ya az önce sözü edilen görüşlere göre ya mecazi ya da küçük bir küfür olur. Bu da hükmedenin durumuna göre değişir.

Eğer o Allah'ın indirdikleriyle hükmetmenin gereksiz olduğuna inanır ve bu konuda serbest olduğu kanaatini taşıyorsa, yahut o hükmün Allah'ın hükmü olduğuna kesin inanmakla birlikte onu küçümsüyor ise bu büyük küfürdür.

Saye! Allah'ın indirdikleriyle hükmetmenin farziyetine inanmakla ve o olay ile ilgili Allah'ın hükmünü bilmekle birlikte -cezayı hakkettiğini itiraf etmekle be­raber- Allah'ın hükmünü terkederse böyle bir kimse asi günahkardır ve buna mecazi küfür yahut küçük küfür ile kâfir olmuş denilir.

Şayet o muayyen meselede Allah'ın hükmünü -bütün gayretini ortaya koy­mak ve Allah'ın hükmünü bilmek maksadıyla bütün çabası ile çalışmakla birlikte-bilemeceyek olup da bu hususta hata ederse; böyle bir kimse hata etmiş ve ya­nılmış bir kimse demektir, içtihadı dolayısıyla bir ecir alır, hatası da bağışlanır.

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-, "Biz iman ile birlikte hiçbir günahın onu işleyen kimseye zarar vermeyeceğini söylemeyiz" sözünden kasıt, Mürcie'nın kanaatine muhalefeti ortaya koymaktır. Onların bu husustaki şüpheleri daha önceden geç­miş bir takım kimselere de arız olmuştur. Sahabe bu kanaatlerinden vazgeçmedik­leri takdirde bu görüşe sahip olanların öldürüleceğini ittifakla kabul etmişlerdir.

Kudame b. Maz'un ve bir topluluk haram kılınmasından sonra içki içmişler ve Yüce Allah'ın, "iman edip, salih amel işleyenlere sakınır, iman eder ve şalin amel işledikleri, sonra da sakınıp iman ettikleri, sonra yine sakınıp ihsanda bulun­dukları takdirde tattıklarından dolayı bir vebal yoktur." (el-Maide, 5/93) âyetini te'vil ile içki içmişlerdi. Ömer b. el-Hattab -ra-a bu husus anlatılınca Ali b. Ebi Talib ve sair ashab ile birlikte eğer içkinin haram olduğunu kabul edecek olurlar­sa onlara sopa cezası verileceğini, helal olduğu üzerinde ısrar ettikleri takdirde ise öldürüleceklerini ittifakla kabul etmişlerdi. Ömer -Hadıyalianu ann- da Kudame'ye şöyle demişti: Sen îamamiyle yanlış bir kanaattesin, eğer gerçekten sakınan ve iman eden, salih amel isleyen bir kimse olsaydın, hiç içki içmezdin.

Çünkü bu âyet-i kerîrne'nin nüzul sebebi şudur; Yüce Allah içkiyi haram kıldığında -ki bu Uhud'dan sonra olmuştu- kimi ashab şöyle demişti: içki içme­ye devam ederken (önceden) vefat etmiş arkadaşlarımızın durumu ne olacak? Bunun üzerine Yüce Allah bu âyet-i kerîmeyi indirdi 1Tirmizi 3050, 3051

Bu âyetle de haram kılınmamış olduğu o halde bir şeyler içmiş olanın durumunu açıklayarak eğer mü'min, takva sahibi ve şalin amel işleyenlerden bi­risi ise bundan dolayı vebal altında olmayacağını belirtti. Nitekim Beytu'l-Mak-dis'e yönelerek namaz kılmakla emrolunanların hali de buydu

Diğer taraftan bu yanlış te'vıl ile içki içmiş bulunanlar yaptıkları işten piş­man oldular, hata ettiklerini öğrendiler ve tevbelerinin kabul edilip, edilmeyece­ğinden yana ümitsizliğe düştüler. Ömer -ra- da Kudame'ye şu mektu­bu yazdı: 'Ha, Mim. Kitabın indirilmesi hükmünde galip, en iyi bilen Allah'tandır. O günahları bağışlayan, tevbeleri kabul edendir." (et-Mu'min, 40/1-3) Bilemiyorum senin iki günahından hangisi daha büyük? Önce haram kılınmış bir şeyi helal kabul etmen mi, yoksa daha sonra Allah'ın rahmetinden ümit kesmen mi?

İşte Ashab-ı Kiram'ın ittifakla kabul ettiği bu husus, islamın önder ilim adamları tarafından da ittifakla kabul edilmiştir.

"Mü'mınler arasından ihsan edicileri (yüce Allah'ın) affedece­ğini, onları rahmetiyle cennete girdireceğini ümit ederiz. Bu­nunla birlikte onlar hakkında (azab görmeyeceklerine dair) emin olmayız. Onların cennetlik olduklarına şahitlik etmeyiz. Günahkârlarına mağfiret diler ve onlar için korkarız, hiçbir ümitlerinin olmadığını söylemeyiz."

Korku ile Ümit Arasında Bulunmak

Mü'min olanın, kendisi ve başkaları hakkında -Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-söylediği şekilde- inanması gerekir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "işte onlar da Rablerine hangisi daha yakın olacak diye yol ararlar. Onun rahmetini umar, azabın­dan korkarlar. Çünkü Rabbinin azabı gerçekten sakını/maya değer." (ei-isra. u/57)\ 'Eğer gerçek mü'minlerseniz onlardan korkmayın, Benden korkun.' (Ai-i imran, 3/175); " Ve yalnız Benden sakınınız." (ei-Baksra, 2/4;);" Ve yalnız Benden korkunuz." (ei-Bakara. 2/40); "O halde insanlardan korkmayın, Benden korkun." (el-Maide, 5/44)

Yüce Allah kendisinden korkanlardan övgü ile söz ederek şöyle buyur­maktadır: "Şüphe yok ki Hablerinden korkuları sebebiyle titreyenler, Rab/erinin âyetlerine iman edenler, Rablerine ortak koşmayanlar, verdiklerini verirlerken

Rab/erinin huzuruna dönecekler diye kalpleri ürperenler... işte bunlar hayırlarda yarışırlar, onlar bu iş/erde ellerini çabuk tutanlardır.' (eı-Mu'minun, 23/57-61;

Ahmed b. Hanbel'in Müsned'i ile Tirmizî'de kaydedildiğine göre, Âişe -8a-dıya/iahu anr*- şöyle demiştir: Ey Allah'ın Rasûlü dedim; "Verdiklerini verirlerken Ftablerinin huzuruna dönecekler diye kalpleri ürperenler" (ei-Mu'mtn, 23/60) buyru­ğunda sözü edilen kimse, acaba zina eden, içki içen ve hırsızlık yapan kimse midir? Şöyle buyurdu: 'Hayır, ey Sıddıyk'ın kızı. Oruç tutan, namaz kılan, sadaka veren, bununla birlikte kendisinden kabul olunmayacağından korkan kimseden söz edilmektedir;1Tirrnizi3175, Ibn Mâce 4198; Müsned, VI, 159,205.

el-Hasen -Radıyatiahu anh- şöyle demiştir: Allah'a yemin ederim ki onlar ita­atlerle amel ettiler. Bu konuda gayretlerini ortaya koydular, bununla birlikte yüz­lerine çevirteceğinden de korktular.

Gerçekten mü'min, bir taraftan iyilikte bulunurken diğer taraftan korkar, münafık ise kötülük işlerken aynı zamanda kendisini güvenlik altında hisseder.

Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz iman edenler, hicret edip de Allah yolunda cihad edenler (var ya): işte onlar Allah'ın rahmetini umarlar. Allah günahları bağışlayandır, merhamet edendir." (ei-Bakara, 2/218)

Burada dikkat etmemiz gereken husus şudur: Yüce Allah bu itaatlerde bulunmakla birlikte, onların ümitli olduklarını da söz konusu etmektedir. Ümit an­cak Yüce Allah'ın hikmetinin gerektirdiği Şer! ve kaderi sebebleri yerine getir­mekle birlikte söz konusu olur. Çünkü O'nun, mükafat ve ihsanı hep hikmetledir. Eğer bir kimsenin gelirinden faydalanmayı ümit ettiği bir arazisi varsa bu kişi o araziyi ihmal edip orayı sürmez, lohum ekmezse bununla birlikte arazisini süren, eken ve ona gerekliği gibi bakan kimsenin elde ettiği gelire sahip olmayı ümit ederse, insanlar böyle birisini akılsızların akılsızı kabul eder.

Aynı şekilde bir kimse evlenmeksizin çocuğunun olacağını hüsn-ü zan ederek ümit edenin yahut ta ilim talep etmeksizin ve bu uğurda tam bir gayret ortaya koymaksızın çağının en alimi olacağını umanın ve benzeri temennilerde bulunanın durumu ise, şüphesiz ki hiçbir itaatte bulunmaksızın Yüce Allah'ın emirlerini yerine getirerek, yasaklarından sakınarak O'na yakınlaşmaya çalış­maksızın, en yüksek mertebelere ulaşacağını kuvvetle ümit eden ve bu hususta hüsn-ü zan besleyen kimsenin durumu da aynen böyledir.

Bir şeyler ümit eden kimsenin şunu bilmesi gerekir ki; bu ümidi bir takım hususları da yerine getirmesini gerektirir:

1- Ümit ettiği şeyi sevmelidir,

2- Onu elden kaçırmaktan korkmalıdır,

3- İmkan ölçüsünde onu ele geçirebilmek için çalışmalıdır.

Bunlardan hiçbirisinin de bulunmadığı bir ümide gelince, bu kuruntular kabindendir. Ümit etmek bir başka şeydir, kuruntularda bulunmak başka şey­dir. Ümit eden herkes korkar ve korktuğu takdirde de umduğunu elde geçire­mez korkusuyla izlediği yolda mümkün olan en büyük hızla yol almaya çalışır.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Doğrusu Allah kendisine şirk koşulma­sın/ mağfiret etmez, ondan başkasını da dilediğine bağışlar." (en-Niss, 4/48 ve 116)

Müşrik'in mağfirete nail olması ümit edilemez. Çünkü Yüce Allah onun mağfiret edilmeyeceğini belirtmiştir. Onun dışında kalan günahlar ise Allah'ın dilemesine bağlıdır, dilerse Allah o kimseye günahını bağışlar, dilerse onu azapiandırır.

Büyük günahlar ile küçük günahlar arasındaki farka dair iiırn adamlarının sözleri farklı farklıdır. İleride Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-. "Muhamrned ümme­tinden büyük günah sahipleri cehennem ateşinde ebediyyen kalmayacaklardır" sözleri açıklanırken buna değinilecektir.

Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. O da şudur; Bir kimse büyük günah işlemekle birlikte bazen öyle haya eder, öyle korkar ve o gü­nahı öyle büyük görür ki bu hali büyük günahını küçük günahlar seviyesine indirir.

Bazen de küçük günah işlemekle birlikte az haya, aldırışsızlık, korkuyu terketmek ve onu önemsememek dolayısıyla o küçük günah büyük günahlar arasına katılabilir. Bu hususu belirleyecek olan ise kalbin halidir ve bu mücerred fiilde bulunmaktan ayn bir şeydir. İnsan bu açıdan kendi durumunu da, başka­sının durumunu da bilebilir.

 Günahın Cezasını Düşürmesi Mümkün Olan Sebebler

Aynı şekilde pek büyük ihsanda bulunmuş kimselere başkalarının affedil­medik günahları affedilebilir. Çünkü kötülükler işlemiş olan kimsenin -yaklaşık on dolayında- bir takım sebeplerden ötürü cehennem cezası düşer. Bu sebeb-ler de Kitap ve sünnetin incelenmesi ile tesbit edilmiş sebeblerdir.

• 1- Tevbe etmek' Yüce Allah: "Tevbe eden müstesna" (Meryem, 19/60) ile (ei-25/70), "Tevbe edenler müstesna..."diye buyurmaktadırlar. (ei-Bakara, 2/160)

Nasûh tevbe ise katıksız ve halis ievbe demektir. Tevbe bir takım günah­lara has değildir. (Bütün günahlardan tevbe mümkündür.) Tevbe dolayısıyla gü­nahtan sorumlu olunmayacağı ümmet arasında görüş ayrılığı bulunmayan hu­suslardandır. Tevbe dışında bütün günahların bağışlanmasına sebep teşkil eden hiçbir şey yoktur.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "De ki: 'Ey nefisleri aleyhine ileri giden kullarım! Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin, çünkü Allah bütün günahları mağfi­ret eder.' Muhakkak o çok mağfiret edendir, rahmet edendir." lez-zomer, 39/53) Bu, tevbe edenler hakkındadır, bundan dolayı Yüce Allah: "Ümit kesmeyin" diye bu­yurduktan sonra: "Rabbinize dönün..." (ez-Zümer, 39/54) diye buyurmaktadır.

• 2- İstiğfar. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlar istiğfar edip durur­ken de Allah onları azaplandıracak değildir." (ei-Enfai, 8/33) Ancak kimi yerde is­tiğfar tek başına söz konusu edilirken bazen tevbe ile birlikte söz konusu edil­mektedir. Tek başına söz konusu edildiği takdirde tevbe de onun kapsamı içeri­sindedir. Nitekim tek başına tevbe zikredildiği yerde, istiğfarı da kapsar ve tev­be istiğfarı da ihtiva eder, istiğfar da tevbeyi kapsar. Onların herbiri mutlak ola­rak kullanıldığı takdirde, diğerini de kapsamına alır. İki lafızdan biri diğeriyle bir­likte kullanıldığı takdirde ise istiğfar, geçmiş günahların kötülüklerinden korun­mayı talep etmek demek olur, îevbe de günahtan dönüp gelecekte âmellerinin korktuğu kötülüklerinden korunmayı istemeyi ifade eder.

Bunun bir benzeri de "fakir" ve "miskin" kavramlarıdır. Bu iki lafızdan bin tek başına kullanılırsa, ötekini kapsar. Bir arada zikredilecek olurlarsa, herbirisi-nin kendine göre bir anlamı olur. Yüce Allah: "On fakiri (miskini) doyurmak..." (ei-Maıoe, 5/89); "O zaman altmış yoksul (miskin) doyurmalıüır." (ei-Mücade/e, 58/4), "Şa­yet onları gizler ve fakirlere (miskinlere) verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlı­dır." d\ye buyurmaktadır. (et-Bakara. 2/271}

Bu âyet-i kerîmelerde her iki isimden birisinin tek başına kullanılması halin­de, az bir şeye sahip olanı da: hiçbir varlığı olmayanı da kapsadığında görüş ayrı­lığı yoktur Ancak Yüce Allah'ın1 "Sadakalar (zekatlar) ancak fakirlere ve miskinle­re... dir." (et-Tevbe, 9/60) buyruğunda birlikte zikredildiklerinden; o zaman bu lafzın bi­risi ile -her ne kadar hangisiyle hangisi kastedildiği noktasında görüş ayrılığı varsa da- az malı bulunan, diğeri ile hiçbir malı bulunmayan kimse kastedilmektedir.

ism ve udvân (günah); bir (iyilik) ve takva, fasıklık ve isyan kavramları da böyledir. Aradaki anlam benzerliği açısından küfür ve nifak da bu kabilden görü­lebilir. Küfür daha genel bir mana taşır, küfür tek başına zikredilecek olursa nifak'ı da kapsar. Hep birlikte zikredildikleri takdirde herbirisinin ayrı bir anlamı olur. İle ride Yüce Allah'ın izniyle açıklaması geleceği üzere iman ve islâm da böyledir.

• 3- Hasenat (iyilikler): Çünkü bir hasenat on misli ile mükâfatlandırılır Seyyıe (günah) ise misliyle ceza görür. Birer birer kazandığı kötülükleri, onar onar kazandığı iyiliklerini bastıran kimsenin vay haline! Yüce Allah şöyle buyur­maktadır: "Çünkü iyilikler kötülükleri giderir." (Hûd, 11/114) Peygamber -Saiiai/ahu aieym veseilem- de: "Kötülüğün arkasından iyiliği yetiştir ki onu silsin"1Tırmizî 1987; Müsned, V, 153. 158 diye buyur­maktadır.

• 4- Dünyevî musibetler: Peygamber -sav- şöyle buyur­maktadır: "Mü'mine isabet eden herhangi bir hastalık, yorgunluk, gam, keder, üzüntü hatta bir tarafına batan bir dikeni dahi, mutlaka Allah günahlarının keffareti kılar."2Buhârî 5641, 5642; Müslim 2573.

Musibetlerin bizzat kendileri, günahların keffaretine sebebtir. Onlara sabr etmekle kul sevap kazanır. Musibetlere tahammülsüzlük ve bunlardan tiksinmek dolayısıyla da kul günah kazanır. Sabretmek ve tahammülsüzlük göstermek ise, musibetin dışında başka birer durumdur.

Musibet kulun fiili değildir, Allah'ın fiilidir ve kulun günahına karşılık Al­lah'ın bir cezasıdır, onunla günahları keffaret olur, Kişi ancak yaptığı işler dolayı­sıyla mükâfat görür ya da günah kazanır. Sabır ve tahammülsüzlük ise kulun fiil-lerindendir. Bununla birlikte bazen kulun ameli olmaksızın sevap ve mükafat ha­sıl olabilir. Bunun başkasının hediyesi yahut ta sebebsiz olarak Yüce Allah'ın bir lütfü olarak elde edilmesi mümkündür. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: ' Ve O, kendi nezdinden pek büyük bir ecir verir.' (en-Nisâ, 4/40)

Hastalığın bizzat kendisi geçmişin bir cezası ve keffâretidır. Çoğu zaman ecir (mükâfat)den, günahların bağışlanması anlaşılmakla birlikte, onun manası bu değildir. Bu onun bir sonucudur.

• 5- Kabir azabı: İleride Yüce Allah'ın izniyle buna dair açıklamalar gele­cektir.

• 6- Mü'minlerin hayatta iken de, ölümden sonra da kişiye dua etmeleri ve mağfiret istemeleri.

• 7- Ölümden sonra kişiye yapılan bağışlar. Bir sadakanın sevabı, oku­nan bir Kur'ân'ın yahut yapılan bir haccın ve buna benzer bir amelin sevabı gi­bi. Yüce Allah'ın izniyle buna dair açıklamalar da ileride gelecektir.

• 8- Kıyamet gününün sıkıntılı halleri ve dehşetli durumları.

• 9- Buhârî ile Müslim'de sabit olan şu hadiste belirtildiği gibi: "Mü'minler Sırat'tan geçtikten sonra cennet ile cehennem arasındaki bir köprü üzerinde durdurulurlar. Birinin diğerindeki hakkı kısas yoluyla alınır Nihayet tertemiz edi­lip, arındırıldıktan sonra cennete girmeleri için onlara izin verilir.'Buhârî 2440, 6535; Musned, III, 13, 57, 63, 74.^

• 10- Daha önce şefaat bahsinde ve şefaatin kısımlarında açıklandığı üzere şefaatçilerin şefaati.

• 11- Şefaatsiz olarak da merhametliler merhametlisinin affetmesi. Nite­kim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bunun dışında kalanları da dilediğine ba­ğışlar." (en-Nisâ, 4/48 ve 116)

Eğer kişi Yüce Allah'ın -günahlarının büyüklüğü dolayısıyla- mağfiret et­mek istemediği kimselerden ise; artık kimsenin tertemiz olan imanı, masiyetleri-nin pisliklerinden arınması için körüğe maruz kalmaktan başka yolu kalmaz. Ta ki cehennem ateşinde kalbinde zerre ağırlığından çok çok daha küçük bir mik­tarda dahi imanı bulunan hiçbir kimse, hatta -daha önce Enes -Radıyaiiahu anh-yoluyla gelen hadiste belirtildiği üzere- la ilahe illallah diyen hiçbir Kimse kalma-yıncaya kadar.

Durum böyle olduğuna göre Rasûlullah -sav-in cennetlik olduklarına dair şahitlik ettiği kimseler dışında ümmet arasında muayyen herhangi bir kimse için kafi olarak cennetliktir, demeye imkan kalmaz. Ancak bizler iyilikte bulunanlar namına ümit besleriz ve {günahları dolayısıyla) da onlar için korkarız.

"Güven duymak ve ümit kesmek İslam dininden çıkmaya se­bebtir. Hak yol ise ehl-i kıblenin yolu olan ikisi arasıdır."

Korku ile Ümit Arasında Olmak

Kulun korku duyan ve ümit eden bir halde olması gerekir. Övülmeye de­ğer ve samimi korku (havf), kişi ile Allah'ın haram kıldıkları arasında engel olan­dır. Bu sınırı aşacak olursa o takdirde kişinin ümitsizliğe ve ye'se düşmesinden korkulur.

Övülmeye değer ümit (recâ) ise Yüce Allah'tan bir nur üzere Allah'a itaat ile amel eden kimsenin ümit edişidir. Böyle bir kimse Yüce Allah'ın mükâfatını umar ya da bir günah işleyip o günahından Allah'a îevbe ettikten sonra onun mağfiretini ümit edenin halidir.

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz îman eden/er, hicret edip de Allah yo/unda cihad edenler; işte onlar Allah'ın rahmetini umarlar Allah günahları bağışlayandır, Rahimdir.'(ei-Bakara, 2/218)

Ancak kışı kusurlu hareket etmeyi ve günah işlemeyi sürdürüp giderse, herhangi bir amelde bulunmaksızın Allah'ın rahmetini de umarsa, bu bir alda­nış, gereksiz bir temenni ve yalancı ümit (recâ)dır.

Ebu Ali er-Rûzban -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- der ki: Korku ve ümit (havi ve recâ) bir kuşun iki kanadı gibidir. Eşit oldukları takdirde kuş da dengede durur ve güzel bir şekilde uçar. Bu kanatlardan birisi eksik olursa, uçuşunda da ek­siklik olur. Her ikisi de olmazsa, bu sefer kuş, ölüm sınırına doğru yaklaşır.

Yüce Allah korku ve ümit halinde olanlardan şu buyruğunda övgü ile söz etmektedir: "(Böyle bir kimse mi) yoksa âhiretten korkarak, Pabbinın rahmetini umarak, gece saat/erinde kıyamda durarak, secde ederek itaatte bulunan kim­se mi (hayırlıdır)?" (ez-zumer, 49/9);" Yanlan yataklarından uzak kalır. Rablerine kor­karak ve ümit ederek dua eder/er." (es-secüe, 32/16}

Ümit korkuyu gerektirir, zaten böyle olmasa tam bir güvenlik duygusu ha­sıl olur. Korku da ümidi gerektirir, böyle olmazsa tam bir ümitsizlik ve ye's hali söz konusu olur. Bir kimseden korkulacak olursa, sürekli ondan kaçılır. Yüce Al­lah müstesna. Çünkü O'ndan korkan, kaçıp O'na sığınır. O halde havf sahibi Rabbinden kaçan ve yine O'na sığınan kimse demektir.

"Menâzilu's-Sâirîn" adlı eserin müellifi -yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun-: "Re­câ, müridin en zayıf (aşağı) mertebesidir" demektedir. Ancak onun bu sözü tar­tışma götürür. Aksine recâ ve havf (ümit ile korku) sözü edilen şekilde mürid'in en şerefli mertebelerindendir. Sahîh'de, Peygamber –sav- şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Aziz ve celil olan Allah şöyle buyuruyor: " Ben kulumun yanında, kulumun hakkımdaki zannı gibiyim. O bakımdan Benim hakkımda nasıl istiyorsa, öyle zanda bulunsun.'1 Müsned, 111.491; IV, 106.

Müslim'in, Sahih'inde de Câbir –ra- şöyle dediği kaydedil­mektedir: Ben Rasûlullah –sav- vefatından üç gün önce şöyle buyururken dinledim: "Sizden her kim olursa olsun, ölüm esnasında mutlaka Rabbi hakkında hüsn-u zan besleyerek ölsün."2Müslim 2877; EbûDâvûd 3113; ibnMâce. 4167, Müsned III, 293

işte bundan dolayı şöyle denilmiştir: Kul, hastalık dönemlerinde sağlık dönemlerinin aksine ümidi korkusundan daha ağır basmalıdır. Sağlık dönemin­de ise korkusu ümidinden daha ağır basmalıdır.

Kimi ilim adamı da şöyle demiştir: Her kim yalnızca sevgi ile Allah'a iba­det ederse, o kimse zındık'tır Her kim yalnızca korku ile Allah'a ibadet ederse, o kimse Harurî (haricı)dır. Kim sadece recâ ile O'na ibadet ederse o kimse Mür-ciî'dır. Kim hem sevgi, hem korku, hem de recâ ile O'na ibadet ederse işte o mü'min ve muvahhiddir.

feî ﷻ‬

"Kul kendisini imana girdiren bir şeyi inkâr etmedikçe, iman-

dan çıkmaz."

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- bu sözleriyle, büyük günah işlemekle kul imandan çıkar, şeklindeki Harici'lerle Mutezile'nin görüşlerinin reddedildiğine işaret etmektedir. Bu ifadeler aynı zamanda daha önce söylediği: "Kıble ehline mensup bir kimse, helal kabul edilmedikçe herhangi bir günahtan ölürü tekfir edilmez" sözlerini pekiştirmektedir. Bu hususa dair açıklamalar önceden geç­miş bulunmaktadır.

"İman dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Rasûllullah -saiiaiiahü aleyhi ve sefen-den sahih olarak gelen şeriat ve beyan (açıklamaların tamamı haktır. İman birdir, iman ehli imanın esası bakımın­dan birbirlerine eşittir. Aralarında fazilet ve üstünlük farkı, haşyet, takva, hevâya muhalefet ve evlâ olanı yapmaya de­vam etmekle onaya çıkar."

 İman'ın Mahiyeti

Neye iman denileceği hususunda pek çok görüş ayrılıkları vardır; Malik, Şafiî, Ahmed, Evzaî, ishak b. Raheveyh ve diğer hadis ehli alimler ile Medine alimleri -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- Zahirîler ve bir kısım kelamcılar imanın kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve azalarla amel olduğunu söylemişlerdir.

Bizim mezhebe mensub bir çok kimse de Tahâvî'nin sözünü ettiği şekilde imanı dil ile ikrar ve kalp ile tasdik olarak kabul etmişlerdir.

Aralarından: Dil ile ikrar zaid bir rükün'dür, asli bir rükün değildir, diyenler de vardır. Ebu Mansur el-Maturidî -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun- bu kanaattedir. Bu görüş Ebu Hanife -Radıyaiiatıu antı-dan da rivayet edilmektedir.

Kerrâmiye ise imanın sadece dil ile ikrardan ibaret olduğu kanaatindedir. Onlara göre münafıklar da imanı kâmil mü'mindir Ancak Yüce Allah'ın tehdit etti­ği azabı hakkederler. Bu görüşlerinin ne kadar tutarsız olduğu açıkça ortadadır.

el-Cehrn b. Safvân ile Kaderiye'nin önderlerinden birisi olan Ebu'l-Huseyn es-Saiihî ise imanın kalp ile bilip tanımak olduğu kanaatindedirler. Bunun yanlışlı­ğı ise öncekinden daha açıktır. Çünkü buna göre Firavun ve kavminin mü'min ol­maları icab eder. Zira onlar Musa ile Harun (ikisine de salat ve selam olsunjın doğru söylediklerini biliyorlardı ve ona iman etmemişlerdi. İşte bundan dolayı Mu­sa -Aieyhisse/am- Firavun :a şöyle demişti: "Andolsun ki bun/an birer ibret olmak üze­re gök/erin ve yerin Rabbinden başka kimsenin indirmediğini bilmişsindir." (ei-isra. 17/102); "Kalpleri onlara inandığı halde, zulümle büyüklenme/eri sebebi ile onları inkar etliler. Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak." (en-Neml, 27/14}

Kitab ehli de Peygamber –sav- peygamberliğini kendi öz çocuklarını tanır gibi tanıyorlardı. Fakat ona iman etmediler, aksine onu inkar eden kâfirler oldular, ona düşmanlık ettiler. Nitekim Ebu Talib de aynı şekilde bunlara göre mü'mındir, çünkü o şöyle demiştir:

"Ben bildim ki Muhammed'in dini,

Yeryüzündeki dinlerin en hayırlısıdır.

Eğer kınanmaktan yahut bana sövüleceğinden çekinmemiş olsaydım,

Bunu gönül hoşluğuyla kabul ettiğimi ve açıkladığımı görecektin."

Hatta İblis dahi el-Cehm'e göre imanı kâmil bir mü'mindir, çünkü o Rabbini bilmeyen birisi değildi. Aksine o Pabbini bilen birisiydi. "Dedi ki: Rabbim, diriltile­cekler! güne kadar bana mühlet ver." (ei-H/cr, 15/36); "Ftabbim, beni azdırdığın için..." (ei-Hicr, 15/39); "Dedi ki: izzetin hakkı için hepsini mutlaka azdıracağım." (SSd, 38/32)

Cehm'e göre küfür de yüce Rabbi bilmemektir Halbuki ondan daha çok Rabbini bilmeyen kimse de yoktur. Çünkü o Yüce Allah'ı mutlak varlık olarak kabul etmiş ve bütün sıfatlarını selbetmiştir, bundan daha büyük bir cahillik de olamaz. Buna göre bizzat kendisinin kendisi hakkındaki tanıklığıyla, kendisi de kâfir olur.

Bütün bunlardan çıkan sonuç şu ki: İman ya kalp, dil ve diğer azalar ile birlikte kaim'dir. Nitekim selefin cumhur'unu teşkil eden üç imam ve diğerleri -az önce geçtiği gibi- bu kanaattedir,

Azalar dışında kalp ve dil ile kaim'dir. Tahâvî'nin, Ebu Hanife'den ve onun mezhebini kabul edenlerden -Allah'ın rahmet/özerlerine olsun- naklettiği gibi.

Yahut sadece dil ile kaim'dir, Kerramiye'nin görüşü gibi.

Yahut ta sadece kalp ile kaim'dir, bu da ya Cehm'in dediği gibi marifettir (bilip tanımaktır) yahut ta Ebu Mansur el-Maturidî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de­diği gibi tasdik'tir. Kerrâmiye ile Cehm b. SaEvan'ın sözlerinin tutarsızlığı açıkça görülmektedir.

İman'ın Mahiyeti Hususunda Ebu Hanife İle Sair İmamlar Ara­sındaki Görüş Ayrılığı Şekilden İbarettir

Ebu Hanife ile ehl-i sünnet'in diğer imamları arasındaki ayrılık şekildedir. Çünkü amellerin azalarla yapılması, kalp ile imanın bir gereğidir yahut ta iman­dan bir parçadır. Bununla birlikte büyük günah işleyen kimsenin imandan çık­madığını da ittifakla kabul etmektedirler. Aksine böyle bir kimsenin durumu Al­lah'ın meşîetine kalmıştır. Allah dilerse onu azaplandırır, dilerse onu affeder. O halde buradaki görüş ayrılğı lafzîdir ve buna bağlı olarak bir tarafın itikadının bozuk olması sonucunu doğurmaz.

Namaz kılmayı terkedenin kâfir olduğunu kabul edenler ise bu hususa başka bir takım delilleri de ilave etmektedirler. Yoksa Peygamber -sav- zina edenin, hırsızlık yapanın, içki içenin, başkasının malını talan edenin mü'min olmadığını belirtmiş olmakla birlikte bunun, bu gibi kimselerden iman adının tamarniyle zail olmasını gerektirmeyeceği de ittifakla kabul edilmiştir.

Ehl-i sünnet arasında şu hususta görüş ayrılığı yoktur: Yüce Allah kullarından söz ve amelde bulunmalarını istemiştir. Sözden kasıt kalp ile tasdik, dil ile ikrardır, işte iman söz ve amel'dir ifadesi mutlak olarak kullanıldığında anlamı budur. Ancak kullardan istenen bu hususu iman adı kapsamakta mıdır, yoksa iman bunlardan sa­dece birisi midir? Yani o. yalnızca sözden ibaret midir? Amel ondan ayrı bir şey olup -her ikisi hakkında mecazen kullanılsa dahi- tek başına zikredıldiği takdirde iman adının ameli kapsamadığı söylenebilir mi? işte anlaşmazlık noktası buradadır.

Ehl-i sünnet alimlerinin icma ile kabul ettiklerine göre; Bir kimse kalbi ile tasdik eder, dili ile ikrar eder ve azalarıyla amelden imtina ederse, Allah'a ve Rasûlüne isyan etmiş, âhiret azabı ile tehdidi haketmıştir.

Ancak ameller iman denilen şeyin kapsamı içerisine girmez diyen kimse­ler arasında şöyle diyenler vardır: iman tek bir şey olduğuna göre benim ima­nım Ebu Bekr es-Sıddîk ve Ömer (Attan ikisinden de razı olsun) imanı gibidir. Hatta benim imanım peygamberlerin, rasûllerin, Cibril ve Mikail'in (hepsine selam olsun) imanı gibidir, derler.

Ancak böyle diyenlerin bu sözleri bir aşırılıktır. Çünkü iman ile küfrün du­rumu görmekle körlüğe benzer. Şüphesiz ki gözleri görenlerin, görme kuvveti ya da zayıflığı arasında farklılık vardır. Kimisi aydınlıkta iyi görmez, kimisi alaca karanlıkta gözleri kamaşır. Kimisi kalınca çizgileri görebilir, kimisi ince çizgileri ancak mercekle ve benzer bir aletle görebilir. Kimisi ancak oldukça yakından görebilir, kimisi tam bunun aksinedir.

şte bundan dolayıdır ki -Allahu a'iem- Tahâvî şöyle demiştir: "İman ehli imanın aslında birbirine eşittirler." O bu sözleriyle eşitliğin imanın aslında oldu­ğuna işaret etmektedir. Ancak bu her bakımdan bir eşitliği gerektirmez, bir nur farkı vardır. La ilahe illalfah'ı kabul edenlerin kalplerinde Yüce Allah'tan başka hiçbir kimsenin tesbit edemeyeceği kadar farklılık vardır. Kimisinin kalbinde bu kelimenin nuru güneş gibidir, kimisinin kalbinde parlak bir yıldız gibidir, kimisi­nin kalbinde büyük bir meşaleyi andırır, kimisinin kalbinde apaydınlık bir kandili, kimisinin kalbinde de zayıf bir çıra gibidir.

İşte bundan dolayı kıyamet gününde iman ehlinin nurları bu miktarda sağlarında ve önlerinde ortaya çıkacaktır. Bu nurları kalplerindeki iman ve tev-hıd'in ilim ve amel nuruna göre olacaktır.

Bu kelimenin nuru ne kadar çok ve büyük ise gücü oranında şüphe ve arzuları yok eder. Öyle ki iman nuru bazen ne kadar arzu, şüphe ve günahla karşı karşıya kalırsa mutlaka onu yok edecek hale gelebilir. İşte bu tevhid'ınde sadık oian kimsenin halidir. Onun imanının seması, attığı taşlarla herbir hırsıza

karşı korunmuştur.

Bu gerçeği anlayan bir kimse Peygamber -sav: "Mu­hakkak Allah Yüce Allah'ın rızasını arayarak la ilahe illallah diyen kimseye ce­hennem ateşini haram kılar."1Buhâri 425. buyruğu ile "La ilahe illallah diyen cehennem ate­şine girmez"2Müslim 29 buyruğunu ve bu kabilden varid olmuş diğer hadislerin ne anlama geldiğini çok iyi kavrar. Halbuki bu tür hadisler pek çok kimse tarafından müşkıl (anlaşılması zor) olarak değerlendirilmiştir. Hatta kimisi bu tür hadisleri mensuh zannetmiş, kimisi bunların emir ve nehiylerin varid oluşundan önce söylenmiş olduğunu sanmış, bazıları buradaki cehennem ateşini müşrik ve kâ­firlere ait ateş diye yorumlamış, bazıları da cehennem ateşine girmeyi ebedi kalmak üzere girmekle ve buna benzer şekillerle yorumlamak zorunda kalmıştır.

Safî1 (Peygamber aleyhi's-salatu ve's-selam), bunun sadece dil ile söy­lenmekle elde edileceğini bildirmiş değildir. Bu İslam dininden anlaşılan zorunlu gerçeklerden birisidir.

Şüphesiz ki münafıklar dilleriyle la ilahe illallah'ı söylerler, fakat onlar di­ğer inkarcıların da altında cehennem ateşinin en alt bölgesindedirler. Çünkü ameller şekilleri ve suretleri itibariyle birbirinden üstün olmazlar. Ameller arasın­daki üstünlük, kalplerde bulunanın üstünlüğü ile değişiklik gösterir.

Şimdi terazinin bir kefesine konulan kelime-i tevhidin yazılı olduğu parça ile onun karşısında herbirısi gözün alabildiğine kadar uzayıp giden ve doksandokuz ayrı sicilin (âmel sahifelerinin)karşı kefede konulduğunu, buna karşılık kelime-i tev­hidin yazılı olduğu parçanın ağır basarak diğer doksandokuz sicilin hafif bastığını anlatan ve bu şekilde kelime-i tevhidi söyleyen kimsenin azab edilmeyeceğini bil­diren hadis1Sahih bir hadis olup, ilende kaynakları göster ilecektir üzerinde dikkatle düşünmemiz gerekmektedir. Bilindiği gibi -pek ço­ğu cehenneme girmeyi hak etmiştir- her muvahhid'in böyle bir belgesi olacaktır.

Yine yüz kişinin katilinin kalbinde bulunan2 Buhârî 3470: Müslim 2766 iman hakikatleri üzerinde dü­şünelim. Bu kimse beraber yasamak üzere yola koyulduğu kasaba yolunda ölüm sekerâtı halinde iken bile; göğsüyle kendisini gideceği o kasabaya doğru itmeye çalışacak hale getirmiştir.

Fahişe bir kadının, ayağından ayakkabısını çıkartıp, su birikintisinden bir köpeğe su taşıyıp sulaması esnasındaki kalbinde bulunan imanı ve bundan do­layı Allah'ın ona mağfiret etmesini de iyice düşünelim.3. Buharı 3467; Müslim 2245.

Akıl da aynı şekildedir. Akılda üstünlük kabildir, fakat asıl akıl itibariyle in­sanlar deli olmamak ve akıllı oimak bakımından biribirlerine eşittirler, ama biri diğerinden daha akıllıdır.

Farz ve haram kılmak da aynı şekildedir. Bazı farzlar diğerlerinden daha kuvvetlidir, bazı haramlar da diğerlerine göre daha aşağıdır, doğrusu da budur.

Bazılarının akıl ve hükümlerin vücubunda da böyle bir eşitlik olacağını söylese

dahi, durum dediğimiz gibidir.

İcmalî ve Tafsili Bakımdan İman'm Artışı

icmalî ve tafsili bakımdan imanın artışına gelince; bilindiği gibi ilkin farz kılınanlar ile Kur'ân'ın nüzulünün tamamlanmasından sonra farz kılınanlar aynı değildir. Rasûlün haberinin ulaştığı kimseler hakkında farz olduğu şekilde tafsili bir iman, herkes hakkında vacib olmayabilir. Necaşî ve benzerleri gibi.

Kalp ve azaların amelde bulunmasını gerektiren amel ve tasdik ile imanın fazlalığına gelince, elbetteki bu, tasdikin kapsamı içerisinde bulunmayan an­lamdan daha mükemmel bir mertebedir. Yani bildığiyle amel eden bir kimse, bildiğiyle amel etmeyenden daha mükemmeldir. Eğer lazım olan bir şey mey­dana gelmezse bu onu gerektiren şeyin zayıflığını gösterir.

Musa -Aieyhisseiam-a kavminin buzağıya taptıkları haberi ulaşınca Tevrat levhalarını atmadı. Onların buzağıya taptıklarını görünce levhaları yere bıraktı. Bu onun Yüce Allah'ın kendisine vermiş olduğu haberde şüphe ettiğinden ötürü değildi, fakat haber verilen kimse, haber verenin doğruluğunu kesinlikle bilmek­le birlikte, bizzat görmesi halinde olduğu gibi, kendisine verilen haberi gereği gibi canlandıramaz.

Nitekim ibrahim el-Halîl de -Allah'ın salat ve selamı üzerine olsun- böyle demişti: "Rabbim ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster, inanmadın mı yoksa? diye buyuran­ca, o da: inandım, fakat kalbimin mutmain olması için soruyorum (demişti.)" (ei-Bakara, 2/260)

Aynı şekilde mesela bir kimseye hac ve zekat farz olsa, o kimsenin mu-

hatab olduğu bu emirleri bilip iman etmesi ve başkası için ancak icmali bir şe­kilde inanılması vacib olan bu hususu, Allah'ın kendisine farz kılmış olduğuna inanması gerekir; ona bu hususa tafsili olarak iman etmek düşer.

İlk İslam'a girme halinde de insanın durumu budur. Öncelikle onun icmalî bir ikrarda bulunması gerekir. Daha sonra namaz vakti girdi mi namazın farziye-îine iman ederek onu eda etmesi gerekir. Kısacası insanlar emrolundukian iman bakımından birbirlerine eşit değildirler

Kalbinde herhangi bir şehvet (arzu) ve şüphenin karşı koyamayacağı tür­den kat1? bir tasdîk bulunan bir kimsenin herhangi bir masiyeî işlemeyeceğinde şüphe yoktur. Çünkü böyle bir şehvet ve şüphenin yahut ta birilerinin hasıl olma­ması halinde isyan da söz konusu olmaz. Bunlardan birisi ya da ikisinin bulunması

halinde ise kişinin kalbi işlemekte olduğu masiyet ile meşgul olur. O vakit kalbin­den tasdik kaybolur, tehdit hatırlanmaz olur ve böylelikle isyanda bulunulur, işte bundan dolayı -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- Peygamber -sav-: "Zina eden. zina ettiği vakit mü'min olarak zina etmez"1 Müslim 57; Ebû Dâvûd 4689; Tirmizî 2625; ibn Mâce 3936; diye buyurmuştur. Çünkü kişi zina ettiğinde zinanın haram oluşu dolayısıyla kalbindeki tasdik kaybo­lur. İman aslı itibariyle kalbinde kalsa bile. Daha sonra bu tasdik tekrar gen döner.

Gerçek şu ki takva sahibi kimseler Yüce Allah'ın şu buyruğunda nitelen­dirdiği şekildedirler: "Takva sahiplerine şeytandan bir vesvese gelirse iyice dü­şünürler. Bakarsın ki onlar görüp bilmişler bile." (ei-A'raf, 7/201)

Leys, Mücahid'den naklen şöyle demektedir: Burda sözü edilen kişi bir günah işlemeyi içinden geçirdikten sonra Yüce Allah'ı hatırlayarak, O'nu terke-den kimsedir. Şehvet ve gazab bütün kötülüklerin başlangıç noktasıdır. Kişinin basireti açılıp, hakkı görünce o verdiği karardan geri döner. Daha sonra Yüce Allah: "Kardeşlen ise onları sapıklığa sürükler, sonra da el/erini yakalarından çek-mezler." (ei-A'raf, 7/202) diye buyurmaktadır. Yani şeytanların kardeşleri, şeytanları sapıklıkta sürekli kılmaya çalışırlar ve sonra da onları bir türlü bırakmazlar.

ibn Abbas -Radıyaiiahuanh- şöyle demiştir: Ne insanlar kötülükten el çekerler, ne de şeytanlar onları bırakırlar. Eğer basireti açılmayacak olursa, kalbi körlük içerisinde kalmaya devam eder. Şeytan da onun azgınlığında sürekli kalmasını sağlar, Şayet kalbinde tasdik var ise işte kendisi ile basiretin açıldığı nur budur. işte kalbinden çıkıp ayrılan haşyet ve korku da budur. Bu şuna benzer: insan gözlerini kapatırsa etrafını görmez, körlük olmasa dahi. Kalp de günahların oluş­turduğu perde ile örtülürse bu hale düşer, hakkı göremez olur. Kâfirin körlüğü tü­ründen bir körlük olmasa dahi. İşte bu mana Peygamber -Satıatiahu aleyhi veseiiem-e kadar ulaşan merfu bir senet ile şöylece dile getirilmiştir: "Kul zina ettiği vakit iman ondan çekilip, alınır. Eğer tevbe ederse tekrar ona geri iade olunur."2 Ebû Dâvûd 4690

 İman'ın Artıp Eksilmesi

Bu hususta ehl-i sünnet arasındaki ihtilaf lafzî bir ihtilaf olduğuna göre her iki kesimin diğerine karşı gösterdiği bir haksızlıktan ve bundan dolayı ayrılığa düşmekten başka hiçbir sakıncası yoktur. Diğer bir sakıncası da bunun yerilmiş kelam ehline mensub Mürcie ve benzerlerinin bir takım bid'at görüşlerinin, fasıklı-gın ve masiyetlerin ortaya çıkmasına sebeb teşkil etmesidir. Çünkü bu tutuma saBazılarının akıl ve hükümlerin vücubunda da böyle bir eşitlik olacağını söylese dahi, durum dediğimiz gibidir.

 İcmalî ve Tafsili Bakımdan İman'ın Artışı

İcrnalî ve tafsili bakımdan imanın artışına gelince; bilindiği gibi ilkin farz kılınanlar ile Kur'ân'ın nüzulünün tamamlanmasından sonra farz kılınanlar aynı değildir. Rasûlün haberinin ulaştığı kimseler hakkında farz olduğu şekilde tafsilî bir iman, herkes hakkında vacib olmayabilir. Necaşî ve benzerleri gibi.

Kalp ve azaların amelde bulunmasını gerektiren amel ve tasdik ile imanın fazlalığına gelince, elbetteki bu, tasdikin kapsamı içerisinde bulunmayan an­lamdan daha mükemmel bir mertebedir. Yani bildiğiyle amel eden bir kimse, bildiğiyle amel etmeyenden daha mükemmeldir. Eğer lazım olan bir şey mey­dana gelmezse bu onu gerektiren şeyin zayıflığını gösterir.

Musa -Aleyhisselam-a kavminin buzağıya taptıkları haberi ulaşınca Tevrat levhalarını atmadı. Onların buzağıya taptıklarını görünce levhaları yere bıraktı. Bu onun Yüce Allah'ın kendisine vermiş olduğu haberde şüphe ettiğinden ötürü değildi, fakat haber verilen kimse, haber verenin doğruluğunu kesinlikle bilmek­le birlikte, bizzat görmesi halinde olduğu gibi, kendisine verilen haberi gereği gibi canlandıramaz.

Nitekim ibrahim el-Halîl de -Allah'ın salat ve selamı özerine olsun- böyle demişti: "Habbim ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster, inanmadın mı yoksa? diye buyurun-ca, o da: inandım, fakat kalbimin mutmain olması için soruyorum (demişti.)"

Aynı şekilde mesela bir kimseye hac ve zekat farz olsa, o kimsenin mu-hatab olduğu bu emirleri bilip iman etmesi ve başkası için ancak icmalî bir şe­kilde inanılması vacib olan bu hususu, Allah'ın kendisine farz kılmış olduğuna inanması gerekir; ona bu hususa tafsilî olarak iman etmek düşer.

ilk islam'a girme halinde de insanın durumu budur. Öncelikle onun icmalî bir ikrarda bulunması gerekir. Daha sonra namaz vakti girdi mi namazın farziye-iirıe iman ederek onu eda etmesi gerekir. Kısacası insanlar emrolundukları iman rakımından birbirlerine eşit değildirler.

Kalbinde herhangi bir şehvet (arzu) ve şüphenin karşı koyamayacağı tür­ben kati bir tasdîk bulunan bir kimsenin herhangi bir masiyet işlemeyeceğinde ?üphe yoktur. Çünkü böyle bir şehvet ve şüphenin yahut ta birilerinin hası! olma-Tiası halinde isyan da söz konusu olmaz. Bunlardan birisi ya da ikisinin bulunması

halinde ise kişinin kalbi işlemekte olduğu masiyet ile meşgul olur. O vakit kalbin­den tasdik kaybolur, tehdit hatırlanmaz olur ve böylelikle isyanda bulunulur, işte bundan dolayı -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- Peygamber -sav-. "Zina eden, zina ettiği vakit mü'min olarak zina etmez"1Müslim 57; Ebû Dâvûd 4639, Tırmizî 2625, ibn Mâce 3936; Nesai Vlll, 64, 65, 313: Müsned, II, 243, 317, 376, 386, 479. diye buyurmuştur. Çünkü kişi zina ettiğinde zinanın haram oluşu dolayısıyla kalbindeki tasdik kaybo­lur, iman aslı itibariyle kalbinde kalsa bile. Daha sonra bu tasdik tekrar geri döner.

Gerçek şu ki takva sahibi kimseler Yüce Allah'ın şu buyruğunda nitelen­dirdiği şekildedirler: "Takva sahiplerine şeytandan bir vesvese gelirse iyice dü­şünürler. Bakarsın ki onlar görüp bilmişler bile." (ei-A'raf. 7/201)

Leys, Mücahid'den naklen şöyle dernektedir: Burda sözü edilen kişi bir günah işlemeyi içinden geçirdikten sonra Yüce Allah'ı hatırlayarak, O'nu terke-den kimsedir. Şehvet ve gazab bütün kötülüklerin başlangıç noktasıdır. Kişinin basireti açılıp, hakkı görünce o verdiği karardan geri döner. Daha sonra Yüce Allah: "Kardeşleri ise onları sapıklığa sürükler, sonra da ellerini yakalarından çek-mezier." (ei-A'raf, 7/202} diye buyurmaktadır. Yani şeytanların kardeşleri, şeytanları sapıklıkta sürekli kılmaya çalışırlar ve sonra da onları bir türlü bırakmazlar.

ibn Abbas -ra}- şöyle demiştir: Ne insanlar kötülükten el çekerler, ne de şeytanlar onları bırakırlar. Eğer basireti açılmayacak olursa, kalbi körlük içerisinde kalmaya devam eder. Şeytan da onun azgınlığında sürekli kalmasını sağlar. Şayet kalbinde tasdik var ise işte kendisi ile basiretin açıldığı nur budur, işte kalbinden çıkıp ayrılan haşyet ve korku da budur. Bu şuna benzer: insan gözlerini kapatırsa etrafını görmez, körlük olmasa dahi. Kalp de günahların oluş­turduğu perde ile örtülürse bu hale düşer, hakkı göremez olur. Kâfirin körlüğü tü­ründen bir körlük olmasa dahi. işte bu mana Peygamber -sav-e kadar ulaşan merfu bir senet ile şöylece dile getirilmiştir: "Kul zina ettiği vakit iman ondan çekilip, alınır. Eğer tevbe ederse tekrar ona geri iade olunur."2

 İman'in Artıp Eksilmesi

Bu hususta ehl-i sünnet arasındaki ihtilaf lafzî bir ihtilaf olduğuna göre her iki kesimin diğerine karşı gösterdiği bir haksızlıktan ve bundan dolayı ayrılığa düşmekten başka hiçbir sakıncası yoktur. Diğer bir sakıncası da bunun yerilmiş kelam ehline mensub Mürcie ve benzerlerinin bir takım bid'at görüşlerinin, (aşıklı­ğın ve rnasiyetlerin ortaya çıkmasına sebeb teşkil etmesidir. Çünkü bu tutuma sahip bir kimse; ben gerçekten müslümanırn, iman ve islamı kamil bir kimseyim, Al­lah'ın velilerinden birisiyim, der ve işlediği masiyetlere aldırmaz, işte bu anlama gelecek şekilde Mürcie şöyle demiştir: "iman ile birlikte hiçbir günahın o günahı işleyene bir zararı yoktur", ancak bu görüşün kat'î olarak batıl olduğu ortadadır.

İmam Ebu Hanife -A/tah ondan razı otsun- şarî'in Keiam'ında yer alan deliller ile birlikte imanın sözlük anlamı itibariyle ihtiva ettiği gerçek manayı göz önünde bulundurmuştur. Diğer imamlar -Allah'ın rahmeti özerlerine olsun- ise yalnızca şarî'in örfünde imanın gerçeğinin ne olduğunu göz önünde bulundurmuşlardır. Çünkü şarî' tasdik'e bir takım vasıf ve şartlar daha katmış bulunmaktadır. Namaz, oruç, hac ve benzerlerinde olduğu gibi.

 Ebu Hanife'nin Kanaatini Kabul Edenlerin Delilleri

Hanefî mezhebine mensub ilim adamlarının Ebu Hanife -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- lehine delillerinden bir kısmı şöyledir: iman, sözlükte tasdikten ibarettir. Nitekim Yüce Allah Yusuf -as- kardeşlerinin şu sözleri söyle­diklerini bize haber vermektedir: "Bununla birlikte sen bize iman edici değilsin."

(Yusuf, 12/17)Yani sen bizi tasdik etmiyorsun, demektir.

Hatta aralarından dil bilginlerinin bu hususta icma ettiğini iddia edenler dahi vardır. Diğer taraftan bu sözlük anlamı -ki bu da kalb ile tasdiktir- kulun üze­rinde yerine getirilmesi gereken Allah'ın bir hakkıdır. O da Rasûlullah -Saiiaitahu aleyhi veseiiem-\ Allah'tan getirdiği bütün hususlarda tasdik etmektir. Buna göre Al­lah Rasûlünün, Allah'tan getirmiş oldukları hususlarda tasdik eden bir kimse, ken­disi ile Allahu Teala arasında mü'mindir. Dil ile ikrar ise, dünyada islam ahkamının ona uygulanması için bir şarttır. Bu önceden de geçtiği gibi, iki görüşten birisidir. Çünkü böyle bir iman küfrün ziftidir, küfür ise yalanlamak ve inkar etmek demek­tir. Bunlar da kalp ile olurlar, o halde onların ziftini teşkil eden (iman) da böyledir.

Yüce Allah'ın: "Kalbi iman ile dolu olduğu halde zorlanan müstesna ol­mak üzere..." (en-Nahl, 16/106) buyruğu imanın yerinin kalp olduğunu, dil olmadığı­nı açıkça ortaya koymaktadır. Diğer taraftan eğer iman kavi ve amelden oluşan bir şey olsaydı, onun bir bölümünün zail olmasıyla tümden zail olması gerekirdi. Çünkü amel imana atfedilmiştir, atf ise (atfedilen ile kendisine atf olunanın) farklı olmasını gerektirmektedir. Yüce Allah ise Kur'ân-ı Kerîm'in bir çok yerinde "iman edenler ve salih amel işleyenler" diye buyurmaktadır.

Bu görüşü savunanların "iman sözlükte tasdikten ibarettir" şeklindeki gö­rüşlerine, tasdik ile iman kelimelerinin eş anlamlı olmadıkları belirtilerek itiraz edilmiştir. Bir yerde bunların eş anlamlı oldukları doğru görülse bile; mutlak ola-

rak eş anlamlı olmayı gerektirdiğini neye dayanarak söyleyebiliriz?

Aynı şekilde islam ile irnan'ın eş anlamlı olduğu iddiasına da itirazlar yapıl­mıştır. Bunların eş anlamlı olmadıklarını gösteren hususlar arasında şu da vardır; Haber veren kimseyi tasdik eden kişi hakkında "onu tasdik etti" denilir ama  ile  : Ona iman etti, denilmez. Bunun yerine : Ona inandı, denilir. Nitekim

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: ":Lut O'na inandı, iman etti." (el-Ankebut, 29/26); "Musa'ya kavminden bir takım gençler dışında, kimse iman etmedi." (Yunus, 10/33); " •Allah'a inanır ve mü'minlere (sözlerine) inanır." (et-Tevbe. 9/61)

Görüldüğü gibi bu fiilin "be" harfi ile geçiş yapması ile "lam" harfi ile geçiş yapması arasında bir fark vardır. Birincisi haber verilen şey ile ilgili kullanılırken, ikincisi haber veren hakkında kullanılır. Burada "sen bizi tasdik edici değilsin" ifadesinde "lam" harfi ile geçiş yapılabilmesi bu kanaati reddetmek için yeterli değildir. Çünkü böyle bir manada "lam" harfi, âmilin amel gücünü pekiştirmek içindir. Tıpkı -ilgili bahislerde açıklandığı üzere.-ma'mül'ün tekaddüm etmesi ya­hut âmilin ism-i fail ya da mastar olması gibi.

Hulasa; hiçbir zaman -ona inandım- anlamında: denilmeyeceği gi­bi;  da denilmez. Bunun yerine sadece  ile  Ona ik­rarda bulundum, denilmesi gibi. Buna göre (iman ettim) tabirinin  diye açıklanması  diye açıklanmasından daha uygundur. Bununla birlikte aralarında bir fark da vardır, çünkü aralarındaki fark, mana itibariyle sabittir. Çünkü ister görülebilen, ister görülemeyen (gayb) hakkında haber veren herbir kimseye dilde; : Doğru söyledin" de denilir, ": Yalan söyledin" de denilir. Mesela sema bizim üstümüzdedir, diyen kimseye doğru söyledin denilir­ken tasdik kökünden gelen fiil kullanılır.

İman lafzına gelince, iman lafzı ancak gaib'ten haber vermek halinde kul­lanılır. Mesela güneş doğdu, diyen kimse hakkında; biz onu tasdik ettik, denilir ama; ona iman ettik, denilmez. Çünkü iman etmekte asıl mana "emn ve itimad (güvenmek ve güven duymak)"dır. Bu da ancak gaibe dair haber vermek halin­de söz konusu olur. Ancak gaib olan husus hakkında haber veren kimseye iman etmek söz konusudur. Bundan dolayı ne Kur'ân-ı Kerîm'de, ne de başka

sözlerde  ifadesi ancak bu türden olan anlatımlar hakkında kullanılır.

Zira tasdik lafzının zıttı olarak tekzıb (yalanlama) kullanıldığı gibi, iman lafzı karşısında bu kökten bir lafız kullanılmayıp bunun karşıtı olmak üzere küfür kökü kullanılır. Küfür ise yalanlamaya has bir tabir değildir. Hatta bir kimse: Ben senin doğru sözlü (sadık) olduğunu biliyorum, ancak sana uymuyorum. Aksine düşmanlık ediyorum, buğzediyorum ve muhalefet ediyorum, diyecek olsa, böy­le birisinin küfrü daha büyük çapta olur.

Böylelikle imanın tasdikten ibaret olmadığı, küfrün de sadece yalanla­maktan ibaret olmadığı ortaya çıkmaktadır. Hatta eğer küfür varsa tekzib olabil­diği gibi, bazen tekzib olmaksızın muhalefet ve düşmanlık da olabilir, iman da aynı şekildedir. Tasdik, muvafakak, dostluk (muvalat) ve inkıyad (itaat) ile birlik­te bulunur. İmanda mücerred tasdik yeterli değildir, O hafde İslam da "iman" adının kapsamı içerisinde bir parçadır.

Bunların eş anlamlı oldukları kabul edilecek olsa dahi, tasdik fiillerle de olur. Nitekim Sahih'de Peygamber -sav- şöyle buyurduğu sa­bittir: "Gözler zina eder, zinaları bakmaktır. Kulaklar zina eder, zinaları işitmek­tir... fere ise bunu tasdik eder yahut yalanlar.""1Buhârî 6243, 6612; Müslim 2657; Musrıed, II. 276; Ebû Dâvûd 2152

Hasan-ı Basrî -Allah'ın rahmeti üzenne olsun- der ki: iman hoş şeyler istemek, te­mennilerde bulunmak değildir. Lakin o, kalbe yerleşen ve amel ile tasdik edilendir.2 ibn Ebi Şeybe, el-Musannet, XI, 22

Eğer iman tasdik diye anlaşılırsa, bu özel bir tasdik çeşididir. Namaz ve benzeri tabirlerde olduğu gibi. Nitekim daha önceden buna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır. Bu, lafzı nakil (başka manaya taşımak) olmadığı gibi, onu tağyir (değiştirme) de değildir. Çünkü Yüce Allah bize mutlak olarak bir imanı emretmiyor, aksine niteliklerini belirttiği ve mahiyetini açıkladığı özel bir şekilde iman etmeyi emretmektedir.

iman demek olan tasdik'in asgari hali, genel tasdik'in bir çeşidi olmasıdır. O halde iman ve tasdik, umum ve husus bütün durumlarda birbirine mutabık değildir. Aksine iman şâri'in dilinde umum ve hususdan meydana gelir. Tıpkı in­sanın konuşan bir hayvan olmakla nitelendirilmesi gibi, Yahut ta kalb ile yapılan tam bir tasdik, kalbin ve azaların gerektirdiği bir takım amelleri de gerekli kılan bir tasdiktir, işte bunlar eksiksiz bir imanın gerekleridir. Gerektiricinin bulunmaması, gerekli olanın da bulunmamasının bir delilidir.

Biz diyoruz ki- Bu gerekli olan şeyler kimi zaman lafzın ad olduğu şeylerin kapsamına girer, kimi zaman bu kapsamın dışına çıkar. Yahut ta lafız sözlük an­lamı üzere kalmaya devam eder. Ancak şarî' buna bir takım hükümler de katmış ya da şarî' bu lafzı mecazî anlamı ile kullanmıştır. O takdirde bu serî bakımdan hakikat, sözlük bakımından mecazi bir mana taşır ya da şarî bu lafzın anlamını nakletmiş olabilir. İşte bunlar bu yolu izleyenlerin bu husustaki görüşleridir.

Bu görüşün sahipleri şunu da söylerler: Allah Rasûlü bize imanın muhte­vasını göstermiş ve bize bundan neyi kastettiğini kesin olarak öğretmiştir. Me­sela tasdik ettiği söylenen ancak gücü yetmekle birlikte diliyle iman ettiğini te­laffuz etmeyen, namaz kılmayan, oruç tutmayan, Allah'ı ve Rasûlünü sevmeyen,

Allah'tan korkmayan, hatta Allah Rasûlüne buğzeden, ona düşmanlık ederek onunla savaşan bir kimse asla mü'mın değildir

 Amellerin İmanın Kapsamına Girdiğini Gösteren Hadisler

Ondan öğrendiklerimize göre kurtuluş ve umduğunu elde edebilmek, ihlâs ile birlikte şehadet kelimelerini söylemeye ve gereklerince amel etmeye bağlıdır. O şöyle buyurmuştur: " iman yetmiş küsur şubedir. Bunun en üstünü la ilahe illallah demektir, en ait mertebesi ise yolda giden gelene rahatsızlık veren şeyleri kaldır­maktır."1Buharı 9, Müslim 35, Ebû Dâvûd 4676; Trrmizî2614; İbn Mâce 57 Başka hadislerde de şöyle buyurmaktadır: "Haya, ıman'dan bir şubedir/

"Mü'minier arasında imanı en kamil olan ahlakı en güzel olanlarıdır."2Ebû Dâvûd 2682; Tirmızî 1163; Müsneû. II, 250, 472, 527

"Gösterişsiz elbise giymek imandandır."3Ebû Dâvûd 4161; ibn Mâce 4118

O halde iman asıldır. Onun bir çok şubesi vardır, Herbir şubesine de

iman denilebilir. Namaz imandandır, zekat, oruç, hac, haya, tevekkül, Allah'tan korkmak ve O'na yönelmek gibi batınî ameller de imandandır. Nihayet bu şube­ler yolda rahatsızlık veren şeyleri kaldırmaya varıncaya kadar dallanıp budakla­nır. Çünkü bu da imanın şubelerindendir.

İşte bu şubelerden kimisinin zail olmasıyla iman da zeval bulur, şehadet şubesi gibi. Kimisinin de zail olmasıyla iman zeval bulmaz, yolda rahatsızlık ve­ren şeyleri kaldırmayı terketmek gibi. Bu ikisi arasında çok büyük çapta farklılık­lar arzeden pekçok şube vardır. Kimileri şehadet şubesine yakındır, kimileri de yolda rahatsızlık veren şeyleri kaldırma şubesine yakındır.

İmanın şubeleri iman olduğu gibi, küfrün şubeleri de aynı şekilde küfürdur. Mesela Allah'ın ındirdikleriyle hükmetmek, imanın şubelerindendir. Allah'ın indirdiğinden başkalarıyla hükmetmek de küfrün şubelerindendir.

Peygamber -sav- de şöyle buyurmuştur: "Sizden kim bir rnünker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse diliyle, gücü yetmezse kalbiyle (değiştirsin.) İşte bu imanın en zayıf halidir." Bu hadisi Müslim rivayet etmiştir.1Müslim 49, Ebû Dâvûti 1140, 4340; Tırmizİ2172 Bir başka lafızda da: "Bunun ötesinde ise iman namına hardal tanesi kadar dahi hiçbir şey yoktur."2Müslim 50, Müsrıed, l, 458, 461, 462 diye buyurulmaktadır.

Tirmizî'de yer alan rivayete göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Allah için seven, Allah için buğzeden, Allah için veren, Allah için alıkoyan kimsenin imanı kemale ermiş demektir."3Musned, III, 433, 440; Ebû Dâvûd 4681

Bunun anlamı -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- şudur: Sevgi ve buğz (nefret) kalbin harekete geçmesinin esasıdır. Malı vermek ve alıkoymak da bu­nun kemal derecesidir. Çünkü mal nefse taalluk eden şeylerin sonuncusudur. Beden ise kalb ve mal arasında ortada bir yerdedir, işinin başı da, sonu da Al­lah için olan kimsenin Allah her hususta ilahı demektir. Onda şirk namına hiçbir şey bulunmaz, Şirk ise Allah'tan başkasını murad etmektir. O'ndan başkasına yönelmek, O'ndan başkasından ummak demektir, işte hadiste belirtilen durum­da olan kimsenin imanı da kemale ermiş olur. Buna benzer imanın kuvvetine ve zayıflığına -amellere göre- delâlet eden diğer hadisler de bu kabildendir.

ileride Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-, sahabe -ra-un durumu hakkında şu ifadeleri kullandığı görülecektir: "Onları sevmek dindir, imandır ve ihsandır. Onlara buğzetmek ise bir küfürdür, nifaktır ve tuğyandır." Görüldüğü gibi o sahabeyi sevmeyi iman, onlara buğzetmeyı küfür diye adlandırmıştır.

Sözü geçen imanın şubelerine dair hadisin delil gösterilmesine karşı

Ebu'l-Muîn en-Nesefî ile başkalarının verdikleri cevab gerçekten şaşırtıcıdır. On­ların verdiği cevab şöyledir: Ravi "altmış küsur yahut yetmiş küsur" demiştir. Böylelikle bizzat ravi kendisinin yanılmış olduğuna (gafletine) tanıklık etmiş olu­yor. Çünkü o şüpheye düşmüş ve: Altmış küsur yahut yetmiş küsur demiştir. Bu hususta Rasûlullah -sav- şüpheye düşmesi düşünülemez, ayrıca bu hadis Kitaba Kur'ân'a da muhaliftir.

Böylelikle Ebu'l-Muîn bu hadisi ravî'nın yanılması ve kitaba muhalif olması dolayısıyla tenkid etmiştir. Bu tenkid gerçekten şaşırtıcıdır. Ravî'nin altmış ya da yetmiş deyip tereddüde düşmüş olması bu hadisi iyice zabtetmemiş olmasını gerektirmez, kaldı ki Buhar? şüphe olmaksızın "altmış küsur" diye rivayet etmiştir. Bu hadisi Kitaba muhalif olmak ile tenkide gelince, bunun Kitaba muhalif olduğuna delâlet eden Kıtabtan delil nerede? Aksine Kitabta bunun Kitaba mu­vafık olduğuna delil olan buyruklar vardır. Şüphesiz ki böyle bir tenkit ancak taklid ve taassubun kötü bir meyvesidir.

Yine şöyle demişlerdir: Burada başka bir esas vardır, o da şudur: Söz söylemek iki kısımdır. Kalbin sözü olan itıkad, bir de dilin sözü olan İslam'a gir­diğini sözlü olarak söylemektir. Amel de iki kısımdır kalbin ameli olan niyet ve ıhlas'i ile azaların ameli. İşte bu dört unsur ortada olmadı mı, iman da kemal ile ortadan kalkar. Kalbin tasdiki bulunmadı mı diğer bölümlerin faydası olmaz. Çünkü diğer bölümlerinin muteber olması ve fayda sağlayabilmesi için kalbin tasdiki bir şarttır. Kalbin tasdiki kalıp da diğerleri bulunmazsa, işte çatışmanın cereyan ettiği nokta da burasıdır.

Azaların itaatsizliğinin, kalbin itaatsizliğinin bir gereği olduğunda şüphe yoktur. Çünkü kalb itaat edip boyun eğse, azalar da itaat eder ve boyun eğer­ler. Kalbin itaat etmeyip, boyun eğmemesi de itaati gerektiren tasdikin de olma­masını gerektirir. Peygamber -Saiiailahu aleyhi veseiietn- şöyle buyurmuştur: "Şüphe­siz ki kalbte bir çiğnemlik et parçası vardır. Bu düzelirse, bunun düzelmesinden dolayı bedenin tümü düzelir. Bozulursa onun bozulması dolayısıyla, bedenin di­ğer bölümleri de bozulur Haberimiz olsun ki o kalb'tir."1Buhâri 52; Müslim 1599, Ibn Mâce 3984

Kalbi düzelen kimsenin, bedeni de kesinlikle düzelir. Halbuki aksi böyle değildir.

İmanın bir bölümünün zeval bulmasının, tamamının da zeval bulmasını gerektirmesine gelince, eğer bu ifade ile kastedilen önceki toplu ve birlikteki hali olup önceki haliyle birlikte ve toplu olarak kalmaz, denilmek isteniyorsa bu doğrudur. Fakat bir bölümünün zeval bulması, diğer bölümlerinin de zeval bul­masını gerektirmez. Bu gibi hallerde sadece imanın kemali zeval bulur

 Kitab ve Sünnet'ten İman'm Artıp Eksildiğine Dair Deliller

imanın artıp eksildiğine dair Kitab ve sünnetten deliller ile seleften gelen rivayetler gerçekten çoktur. Bunların bir bölümü Yüce Allah'ın şu buyruklarıdır:

"Âyetleri karşılarında okunduğu zaman (bu) onların imanını arttırır." (et-Enfat, 8/2); "Allah hidayete erenlerin hidayetini arttırır." (Meryem, 19/76); " İman edenlerin de imanı artsın." (ei-Muddessir. 74/31); "imanlarına îman katarak arttırmaları için mü'min-lerin kalbine sükûn ve huzur indiren O'dur." (ei-Feth, 48/4); "Onlar öyle kimselerdir ki insanlar kendilerine: 'Düşmanlarınız size karşı bir ordu hazırladılar O halde onlar­dan korkun' dediklerinde bu onların imanlarını arttırdı ve- 'Allah bize yeter, O ne güze! vekildir' dediler.' (Al-i imran, 3/173)

Bu âyet-i kerîme ile ondan önceki âyet hakkında; buradaki artıştan kasıt, kendisine iman edilen hususların artışıdır, nasıl denilebilir? insanların söyledikle­ri bir söz olan; "insanlar size karşı bir ordu hazırladılar. O halde on/ardan kor­kun" sözünde teşrî' olarak bildirilen bir artış var mıdır? Mü'minlerin kalblerine huzur ve sükûnun indirilmesinde teşrî' bakımından bir artış var mıdır?

Mü'minlerin kalblerine huzur ve sükûn Hudeybiye'den dönüşlerinde indi­rilmesinin sebebi, itmi'nan ve yakîn'lerinin artması içindi. Bunu da Yüce Allah'ın şu buyrukları desteklemektedir: "Onlar o gün imandan çok küfre daha yakındı­lar. " (Al-ı imran, 3/167); "Bir sûre indirildiği zaman içlerinden bazıları: 'Bu hanginizin imanını arttırdı? ' derler, iman etmiş olanlara gelince, (bu) daima onların imanını arttırmıştır ve onlar birbirleriyle müjdeleşirler. Kalplerinde hastalık bulunanlara gelince, onların murdarlıklarına murdarlık katıp arttırdı ve onlar kâfir olarak ölüp gittiler." (et-Tevbe. 9/124-125)

Fakih Ebu'l-Leys es-Semerkandî -Allah'ın ranmeü üzenne o/sun-nin tefsirinde bu âyet-i kerîme'yi açıklarken naklettiği şu hadise gelince: Bize Fakih anlattı de­di ki; Bize Muhammed b. el-Fadl ile Ebu'l-Kasım es-Sâbâzî anlattılar, dediler ki: Bize Faris b. Merdeveyh anlattı, dedi ki: Bize Muhammed b- el-Fadl b. el-Âbid anlattı, dedi ki; Bana Yahya b. isa anlattı, dedi ki: Bize Ebu Mutî1, Hammad b. Seleme'den anlattı, o ibn el-Muhazzim'den, o Ebu Hureyre -Radıya/ia/ıu anadan naklen dedi ki: Sakîf'liler, Rasûlullah -sav-e gelip dediler ki: Ey Allah'ın Rasûlü iman artar ve eksilir mi? O: "Hayır, iman kalbte mükemmeldir, onun artması ve eksilmesi küfürdür"

Hocamız eş-Şeyh irnadu'd-Dın ibn Kesir'e -Yüce Allah'ın rahmet/üzerine otsun-bu hadisin durumu hakkında soru sorulmuş ve şu cevabı vermişti; Ebu'l-Leys'ten itibaren Ebu MutTa kadar senette yer alan ravî'lerin hepsi meçhuldür­ler. Meşhur tarih (hadis ravîlerinin biyografilerin) hiçbirisinde bunlar bilinmemek­tedirler. Ebu Mutî' ise el-Hakem b. Abdullah b. Mesleme el-Belhi'dir. Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Maîn, Amr b. Ali el-Fellâs, Buharî, Ebu Davud, NesaT, Ebu Ha­tim er-Razî. Ebu Hatim Muhammed b. Hibban el-Bustî, el-Ukaylî, ibn Adî, Dara-kutnî ve başkaları onun zayıf bir ravî olduğunu belirtmişlerdir. Ebu Hureyre'den rivayet eden asıl kişi ise (sened'de kaydedildiği şekliyle ha ile ibn Muhazzim değil; he ile) Ebu'l-Muhazzim'dir. Yazıcı bunu tashif etmiş (harflerde değişiklik yapmış)dır. Adı Yezid b. Süfyan'dır. Onu da birden çok kişi zayıf ravî olarak ka­bul etmiş; Şu'be b. el-Haccac ondan rivayeti terkeîmiştir. en-Nesaî: Û metruk bir ravî'dir, demektedir. Şu'be ise onu: Ona iki kuruş verecek olsalar, kendilerine

yetmiş hadis nakleder, sözleriyle hadis uydurmakla itham etmiştir.

Peygamber -sav- de kadınları akıl ve din bakımından noksanlık ile nitelendirmiş1Müslim 79. ve şöyle buyurmuştur: 'Sizden herhangi bir kimse beni çocuğumdan, babasından ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe iman etmiş olamaz."2Bııhârt 15; Müslim 44; Müsned, III, 207, 275, 278 Maksat kemalin söz konusu olmayacağını bildirmektir. Bu­nun benzerleri pek çoktur.

imanın şubeleri hadisi, şefaat hadisi, cehennem ateşinden kalbinde bir zerrenin asgarisinin de asgarisi kadar bir miktarda iman sahibi olan kimsenin çıkarılacağına dair hadis gibi.

Artık bütün bunlardan sonra: "Semavattakilerin ve yerdekilerin imanı bir­birine eşittir. Aralarındaki fazilet farkı, imanın dışında başka bir takım hususlar­dan ileri gelir" demek nasıl mümkün olabilir?

Ashab -Allah hepsinden razı olsun-ın bu kabilden sözleri de gerçekten pek çoktur. Onlardan bazıları:

Ebu'd-Derdâ -ra- arttı- şöyle demiştir: Kişinin zaman zaman imanını gözden geçirmesi, ondan neyin eksildiğine bakması fıkhındandır. Yine imanının artmakta mı yoksa eksilmekte mi olduğunu bilmesi de kulun fıkhındandır.

Ömer -ra anh- arkadaşlarına: Gelin, imanımızı arttıralım der ve bu­nun üzerine aziz ve celil olan Allah'ı zikrederlerdi.3ibn Ebi Şeybe, İman 108; el-Musannet, XI, 26

ibn Mes'ud -ra- da dua'sında: Allah'ım imanımızı, yakîn'imizi ve fıkhımızı arttır, derdi.4Taberânî el-Mu'cemu'l-Kebır, 8549; el-Heysemî, Mecmauz-Zevnd, X, 185

Muaz b. Cebel -ra- bir adama: Gel, beraber oturalım da bir sa­at (an, süre) iman edelim, dedi.5 ibn Ebî Şeybe. İman 116; el-Musaıme!. XI, 43Bunun bir benzeri Abdullah b. Revaha'dan da rivayet edilmiştir.6. Buharı, iman bölümünün başlarında; ibn Ebî Şeybe, iman 105

 Ammar b. Yasir -ra-ın da şöyle dediği sahih olarak rivayet edil­miştir: Üç özellik kimde bulunursa, o kimse imanını kemale erdirmiş demektir. Kendisine karşı (kendisini kayırmaksızın) adil davranması, az varlığına rağmen infak etmesi ve herkese selamı yayması. Bunu Buharî -Allah'ın rahmeti üzerine oisun-Sahih'inde zikretmektedir7 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef. XI. 43 Bu kadarı da yeterlidir, başarı Allah'tandır.

"imanın amele atfedilmesi, onun farklı olmasını gerektirir. Dolayısıyla amel iman denilen şeyin kapsamına girmez" görüşüne gelince, şüphe yok ki iman ki­mi zaman amel anılmaksızın. kimi zaman da islam anılmaksızın mutlak olarak zikredildıği gibi, bazen saiih amel ile birlikte, bazen de islam ile birlikle zikredi­lebilir. Mutlak olarak zikredilmesi halinde ameli de gerektirir,

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Gerçek mü'minler ancak o kimselerdir ki Allah anıldığı zaman kalpleri titrer, âyetleri karşılarında okunduğu zaman (bu) onların imanını arttırır." (el-Enfal, 8/2): "Mü'minler ancak Allah'a ve Rasûlüne iman eden ve sonra da şüpheye düşmeyen... kimselerdir," (ei-Hucurat, 49/15); "Mü'min-ler ancak o kimselerdir ki onlar Allah'a ve Rasûlüne iman ederler..." (en-Nur, 24/62); "Eğer Allah'a, peygambere ve ona indirilene iman etmiş olsalardı, onları veli edinmezlerdi." (el-Maıde, 5/8 t)

Peygamber -sav- de şöyle buyurmaktadır: "Zanî, zina ederken mü'min olarak zina etmez."1'İcmârî ve Tafsilî Bakımdan imanın Artışı' başlığında zikredilen bu hadisin kaynakları da orada

gösterilmiştir.; "Birbirinizi sevmedikçe iman etmiş olamaz­sınız."2Müslim 54.; 'Bizi aldatan, bizden değildir."; "Bize karşı silah taşıyan bizden değildir."3Müslim 101.

Burada "bizden değildir' buyruğunu bizim gibi değildir diye açıklayanla­rın açıklaması gerçekten ne kadar da uzaktır: Bu bir tarafa, hiç aldatmayan kim­se Peygamber ve ashab'ı gibi olabilir mi?

iman'a 'salifı amel' atfedilecek olursa, şunu bilelim ki bir şeyin, bir şeye atfedilmesi, atfedilen ile kendisine atfedilenin farklılığını gerektirmekle birlikte; her ikisi için söz konusu edilen hükümde ortak olmalarını da gerektirmektedir. Farklılık (muğayeret)in de çeşitli mertebeleri vardır:

En ileri mertebesi bunların birbirlerinden farklı olmalarıdır. Biri ötekinin kendisi olmadığı gibi, onun bir parçası da değildir ve bunların arasında gerekti-ricilik (birinin varlığını diğerinin var olmasını gerektirmesi) yoktur. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı var eden..." (ei-En'âm. 6/1); 'Tevrat'ı ve incil'i de indirdi." (Ai-ı imran, 3/3) çoğunlukla görülen atıf şekli budur.

Bundan sonra aralarında gerektiricilik ilişkisinin bulunmasıdır. Yüce Al­lah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Kendiniz bilip dururken, hakkı batıla karıştır­mayın ve hakkı gizlemeyin." (ei-Bakara. 2/42); "Allah 'a itaat edin ve Rasl/e de itaat edin. "(el-Maıde, 5/92)

Üçüncü mertebe bir şeyin bir parçasını, kendisine atfetme mertebesidir. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Namazları ve özellikle de orta na­mazı koruyunuz." (et-Bakara, 2/238); "Kim Allah'a ve meleklerine ve peygamberleri­ne ve Cebrail'e ve Mikail'e düşman olursa..." (ei-Bakaıa. 2/98); "Hani biz peygam­berlerden.. ahıdlerini almıştık ve senden de" (ei-Ahzab, 33/7)

Bu türden atıflarda iki durum söz konusudur:

1- Atfedilenin birincisinin kapsamına girmesi hali. O takdirde iki defa söz konusu edilmiş otur.

2- Atfedilmesi bu yerde onun, kapsamına girmemesini gerektirmektedir. Tek başına söz konusu edilmesi halinde, kapsamına girse dahi. Mesela "fakirler ve miskinler" lafızları ile buna benzer tek başlarına olmaları halinde ayrı, birlikte bulunmaları halinde ayrı ve farklı manaları ifade eden diğer lafızlar ile ilgili yapı­lan açıklamada görüldüğü gibi.

Dördüncü mertebe, sıfatlarının farklılığı dolayısıyla bir şeyin, bir şeye atfe-dilmesidir. Yüce Allah'ın: "O, günah/an bağışlayandır ve tevbeleri kabul eden-dir." (ei-Mu'min, 40/3) buyruğunda olduğu gibi. Şiirde de sadece lafzın farklılığı do-layısı ile atıf yapıldığı görülmüştür. Şairin: 'O, onun sözlerinin yalan ve dolan ol­duğunu gördü" mısraında böyledir.

Sözde atıf bu şekillerde görüldüğüne göre biz de şari'in sözüne bakarız. Onun sözlerinde iman lafzı nasıl varid olmuştur? Mutlak olarak zikredıldıği takdirde bir takva, ed-din ve İslarn dini lafızları ile kastedilen şeylerin kastedildiğini görürüz.

Ayetin nüzul sebebinde söz konusu edildiğine göre, Ashab-ı Kiram, ima­nın ne olduğuna dair soru sormuş, bunun üzerine Yüce Allah da şu: "Yüzlerinizi doğu ve batı'ya döndürmeniz bir (iyilik) demek değildir..." {ei-Bakara, 2/177) buyru­ğunu indirmiştir.

Sahih(-ı Buharî)de, Peygamber -satiatiahu aleyhi veseitem-\n Abdu'l-Kays he­yetine söylediği şu sözler de bu kabildendir: "Ben size bir ve tek olarak Allah'a iman etmenizi emrediyorum. Allah'a iman etmenin ne demek olduğunu biliyor musunuz? Bir ve tek olarak Allah'tan başka hiçbir ilah olmadığına, ortağının bu­lunmadığına şehadet etmek, namazı dosdoğru kılmak, zekatı vermek ve gani­metin beşte birini vermenızdir."1Buharı 53, 87, 523, 1398, 3095, 4368, 4369: Müslim 171.

Kalbte iman bulunmaksızın bu amelleri işlemenin, Allah'a iman etmek de­mek olduğunu kastetmediği bilinen bir husustur. Çünkü başka yerlerde kalbin imanının kaçınılmaz olduğunu bildirmiştir. Böylelikle bunların, kalbin imanı ile birlikte iman olacağı bilinmiş olmaktadır.

Arlık bu delilin ötesinde amellerin de iman adının kapsamına girdiğini or­taya koyacak başka bir delil olabilir mi? Bu hadis imanı ameller ile açıklamakta ve tasdiki söz konusu etmemektedir. Çünkü inkar ile birlikte bu amellerin bir fay­dasının olmadığı bilinen bir husustur. Müsned'de yer alan rivayete göre Enes -Hadıyai/afıu antı-, Peygamber -sav- şöyle buyurduğunu bildir­miştir: "islam aleniliktir, iman ise kalptedir."1 Müsned, III, 135.

"Din" İman, İslam ve İhsan'ı Kapsar

Yine bu hadis-ı şerifle islam iie iman'ın birbirinden farklı olduğuna delil vardır. Bunu ayrıca Cibril hadisi de desteklemektedir. Peygamber -sav- sözü geçen Cibril hadisinde buyurmuştur: "Bu Cibril'di, size dininizi öğ­retmek için geldi."2

Böylelikle Peygamber -sav- dini islam, iman ve ihsan'ın bütünü olarak açıklamış ve dinimizin bu üç hususu bir arada ihtiva ettiğini be­yan etmiştir Ancak din üç derecedir- Önce müslüman, sonra mü'min, sonra münşin {ihsan edici) gelir.

iman ile İslam ile birlikte zikredilenlerin de kast edildiği katîdir. Nitekim ihsan ile de iman ve islam diye anılanlar da kastedilmiştir. Yoksa ihsanın, iman­dan ayrı ve mücerred olması kastedilmiş olamaz, böyle bir şey imkansızdır. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: 'Sonra Ki-tabı kullarımızdan seç­tiklerimize miras verdik. Onlardan kimisi nefsine zulmedicidir. kimisi itidal üzere­dir, kimisi de Allah 'in izni ile hayır/arda öne geçmiştir. '(Fatır, 35/32)

itidal üzere olan ile hayırlarda öne geçenlerin her ikisi de ceza görmeksi-zin cennete gireceklerdir. Nefsine zulmeden ise böyle değildir, o günahkârlar hakkında söz konusu olan tehdide maruz kalabilir.

Aynı şekilde kalb tasdiki ile birlikte zahir ameller demek olan islamın ge­reğini yerine getirip de batini imanın gereğini yerine getirmeyen kimse de, bu gibi kimseler için söz konusu olan tehdide maruzdur,

İhsan ise c muhtevası itibariyle daha geneldir, fakat ona sahib olan kimseler bakımından daha özeldir. İman kendi muhtevası itibariyle daha genel, ancak ima­na sahip olanlar açısından islamın gereğini yerine getirmeleri bakımından daha özeldir, ihsanın kapsamına iman da girer, imanın kapsamına İslam da girer. Muhsinler, mü'minlerden daha özeldirler, mü'minler de müslürnanlardan daha özeldirler.

Bu da risalet ve nübüvvete benzemektedir. Nübüvvet risaletin kapsamı içerisindedir. Risalet özü ve muhtevası itibariyle daha geneldir. Ancak ona mu-hatab olan kimseler bakımından daha özeldir. Çünkü her bir rasûl aynı zaman­da nebî'dir, ama aksı söz konusu değildir.

İslam Neye Denir?

Neye islam'ın denileceği hususunda üç görüş vardır.

Bir kesim islam sözün kendisidir, diye kabul eder.

Bir başka kesim İslam'ın ne olduğu sorusuna. Peygamber -sav-e iman ve İslam'a dair soru sorulduğunda verdiği cevabı verirler. Bu ce­vabında Peygamber -sav- İslamı zahir ameller, imanı ise beş esasa iman etmek, diye açıklamıştır.

Bir diğer kesim ise İslam ile imanı eş anlamlı kabul etmiş ve Peygamber –sav- "islam Allah'tan başka ilah olmadığına şahitlik etmek ve namaz kılmaktır...1Müslim 8; Ebû Dâvûd 4695; Nesaî. VIII, 97-101; ibnMâce63 sözünün anlamı islamın şiarları olarak değerlendirmişlerdir. Bununla birlikte bu görüşün sahiplen şöyle derler: iman kalb ile tasdik demektir. Yine bunlar derler ki: İslam ile iman aynı şeydir. Bu durumda da yine islam da tasdik demek olur.

Ancak bircilerden hiçbir kimse böyle bir şey söylemiş değildir Çünkü is­lam inkıyad (boyun eğmek) ve itaat etmek demektir. Peygamber -sav- de şöyle buyurmuştur: "Allah'ım, ben Sana teslim oldum ve Sana iman ettim."2Buhârt 1120, 6317, 7385, 7442. 7499; Müslim. diye buyurmuş ve İslamı zahir ameller, imanı ise iman esaslarına inan­mak diye açıklamıştır.

O halde bizler her ikisini bir arada zikredecek olursak, Peygamber -sav-in bu hususta kendisine sorulan soruya verdiği cevaptan baş­kasıyla cevab verme hakkımız yoktur.

iman adı tek başına zikredilecek olursa, İslamı da kapsar. İslam lafzı da tek başına kullanılacak olursa, islam ile birlikte kişinin mü'min olacağında tartış­ma yoktur; kabul edilmesi gereken budur. Böyle bir kimse müslüman olur, am­ma ona mü'min denilir mi, denilmez mi? hususuna dair açıklamalar daha önce­den geçmiş bulunmaktadır.

  Aynı şekilde islam imanı gerektirmekte midir? Bu hususta da daha önce sözü edilen görüş ayrılığı vardır. Ancak Yüce Allah, Kur'ân-ı Kerîrrvde cenneti ve cehennemden kurtuluşu iman adına sahip olanlara vaadetmiş bulunmakta­dır. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Haberiniz olsun ki Allah'ın veli­lerine hiçbir korku yoktur. Onlar kederlenecek de değillerdir. Onlar iman edip takvalı davrananlardır." (Yunus, 11/62-63): "Rabbinizden bir mağfiret ve Allah'a ve peygamberlerine iman edenler için hazırlanmış, eni yerle göğün eni gibi olan bir cennet için birbirinizle yarışın." (ei-Hadid, 57/21)

Kur'an-ı Kerim'de islam adı yalnız başına zikredilip, buna bağlı olarak cennete girmenin söz konusu edildiği bir yer yoktur. Ancak Kur'ân-ı Kerîm'de islam farz kılınmış ve Yüce Allah onu hiçbir kimseden başkasını kabul etmediği ve peygamberle gönderdiği dini olduğunu haber vermiştir: "Kim Islamdan baş­ka bir din ararsa, asla ondan kabul olunmaz.' (Al-i imran, 3/85)

 İman ve İslam Lafızlarının Ayrı Ayrı ve Birlikte Zikredilmeleri

Velhasıl islamın iman ile birlikte kullanılması hali ile bunların herbırisinin ayrı ayrı kullanılması hali arasında farklılık vardır, islamın, imana göre durumu kelime-i şehadet'in birinin ötekine olan durumu gibidir. Risalete şahidlik etmek, vahdaniyete şahidlik etmekten ayrıdır. Bunlar farklı iki şeydir ama bunlardan biri mana ve hüküm itibariyle tıpkı aynt şeymiş gibi birbirine bağlıdır. İşte İslam ve iman da böyledir, islamı olmayanın imanı yoktur, imanı olmayanın da İslamı da yoktur. Zira mü'minin kendisi ile imanını muhakkak olarak ortaya koyacağı bir İs-lamının bulunması kaçınılmaz bir şeydir. Aynı şekilde hiçbir müslüman kendisiy­le islamımn sahih olabileceği bir imanının bulunmaması düşünülemez.

Allah'ın ve rasülünün kelâmında, insanların kelâmında, bunun yani ayrı ayrı ve bir arada kullanımın benzerleri pek çoktur.

Mesela küfür ve münafıklık lafızlan böyledir. Küfür tek başına âhirettekı ce­za tehdidini söz konusu ederek zikredildiği takdirde münafıklar da bunun kapsa­mına girer. Yüce Allah'ın: "Kim imanı inkâr ederse, âmeli boşa gitmiş olur ve o âhirette en çok zarara uğrayanlardandır." (ei-Maıöe, s/5) buyruğunda olduğu gibi. Bunun benzerleri de pek çoktur.

Eğer bir arada zikredilecek olurlarsa kâfir, kâfir olduğunu açığa vuran kimse, münafık ise kalbiyle iman etmediği halde diliyle iman ettiğini belirten kimse anlamına gelir.

Birr ve takva lafızları ile ism (günah) ve udvân lafızları, tevbe ve istiğfar lafızları, fakirve miskin lafızları ve buna benzer diğer lafızlar da bu türdendir.

iman ile islam arasında fark bulunduğunun delillerinden birisi de Yüce

Allah'ın:" Bedevi Araplar: İman ettik'dediler. Deki: 'Siz iman etmediniz, fakat is­lam olduk deyiniz...'" (ei-Hucurai. 49/14) buyruğundan itibaren surenin sonuna ka­dar olan buyrukları tanıklık etmektedir.

Bu delillendirmeye âyet-i kerîme'deki: "islam olduk deyiniz" buyruğunun biz, zahiren itaata girdik anlamına geldiğini ve hakikatte onların münafık kimse­ler oldukları belirtilerek itiraz edilmiştir.

Bu, bu âyet-i kerîme ile ilgili olarak müfessirlerin iki görüşünden birisidir. Daha ağır basan ikinci görüş ile de buna cevab verilmiştir. Bu görüşe göre on­lar, münafık değil de imanı kamil mü'minler değillerdi. Burda onların mü'min ol­madıklarının belirtilmesi katilin, zina edenin, hırsızın, emanete riayet etmeyenin imanının bulunmadığını söylemesine benzemektedir. Ayetin öncesindeki buy­ruklarla, sonra gelen buyruklar da bu görüşü pekiştirmektedir. Çünkü sûre. ba­şından itibaren buraya kadar masiyetleri yasaklamaya, bir takım günahkarların bazı hükümlerini belirtmeye ve buna benzer hususlara dairdir. Surede münafık­lardan söz edilmemektedir. Bundan sonra da şöyle buyurulmaktadır:

"Eğer Allah'a ve Rasû/üne itaat ederseniz, amellerinizden herhangi bir şeyi eksiltmez." iet-Hucurat. 49/14) Eğer bunlar münafık kimseler olsalardı, itaatin onlara hiçbir faydası olmazdı. Daha sonra da şöyle buyurulmaktadır: "Mü'minler ancak Allah'a ve Ftasûlüne iman eden ve sonra da şüpheye düşmeyen... kim­selerdir. ' (el-Hucurat. 49/15)

Yani -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır ya- imanları kamil olan mü'minler işte burada nitelikleri belirtilenlerdir, sizler değilsiniz. Aksine sizler, kamil imana sa­hip olmayan kimselersiniz.

Bu açıklamayı da şu husus desteklemektedir: O kendilerine, biz İslam ol­duk demelerine izin vermiş ya da emir buyurmuştur. Münafık kimseye ise böyle bir şey söylenmez. Eğer bunlar gerçekten münafık kimseler olsalardı, onların iman sahibi olmadıklarını belirtip müslüman oldular diye minnet etmelerini ya­sakladığı gibi, müslüman olmadıklarını da belirtirdi. Ama bunun yerine onların bir çeşiî müslüman olduklarını ortaya koymakta ve Rasûlüne müslüman oldukla­rı için minnet etmelerini yasaklamaktadır.

Şayet onların İslama girişleri sahih olmasaydı, siz müslüman olmadınız, aksine sizler yalan söylüyorsunuz, derdi. Nitekim onların: "Şehadet ederiz ki muhakkak sen Allah'ın Rasûlüsün.' (ei-MOnafaun. 63/1) şeklindeki sözlerinin yalan olduğunu belirtmişti. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Artık bu geniş açıklamalarla iman ile İslamın eş anlamlı olduğu iddiasının kabul edilemeyeceği ile 'eğer islam zahiren görülen işler olsaydı, başka türlüsü nün kabul edilmemesi ve ihlas sahibi kimsenin imanının da kabul edilmemesi icab ederdi" diyen kimselerin bu sözlerinin tutarsızlığı ortaya çıkmaktadır. Çün­kü böyle bir yaklaşımın yanlış olduğu ortadadır

Daha önceden de iman ile İslamın (aralarındaki farkın) şehadeî kelime­sindeki iki unsura ve diğer hususlara benzediği, bunların ayrı ayrı zikredilmeleri ile bir arada zikredilmelerinin farklı durumları anlattığına dair açıklamalar geç­miş bulunmaktadır.

Mesela şehadet kelimesine dikkat edelim; Peygamber -Saitallabu aleyhi veseiiem- şöyle buyurmuştur: "Ben insanlarla la ilahe illallah deyinceye kadar sa­vaşmakla emrolundum." Şayet la ilahe illallah deyip, risaleti inkar edecek olur­larsa, kanlarının himaye altına alınması hakkını elde ederler miydi? Aksine onla­rın la ilahe illallah deyip, bunun gerektirdiği hukuku yerine getirmeleri kaçınıl­mazdır. Risaleti tasdik etmeyen bir kimsenin ise "la ilahe ıila[lah"ın haklarını layı­kıyla yerine getirdiği asla söylenemez.

Aynı şekilde Muhammed'in Allah'ın Rasûlü olduğuna şahidlik eden bir kim­se bu şahidliğin hakkını, bu rasûlü bütün getirdiklerinde tasdik etmedikçe yerine getirmiş olamaz. Böylelikle bu şehadet tevhid'i de ihtiva etmiş olmaktadır. Şayet la ilahe illallah şehadeti ile birlikte Ivluhammedu'ﷺ‬- Rasûlullah şehadeti de zikredi­lecek olursa, o vakit la ilahe illallah şehadeti ile tevhid'in kabulü, Muhamrnedu'ﷺ‬-Rasûlullah şehadeti iie de risaletinin kabulü dile getirilir, işte iman ve islam lafızla­rı da bir arada zikredildikleri takdirde durum böyledir. Yüce Allah'ın şu buyruğun­da olduğu gibi: "Doğrusu müslüman erkeklerle müslüman kadınlar, iman eden er­keklerle iman eden kadınlar..."(el-Ahzab, 33/35) Peygamber -saiiatiahu aleyhi vesettem-m şu buyruğunda da böyledir: 'Allah'ım sana teslim oldum ve sana iman ettim." Bu­rada bu lafızlardan birisiyle kastedilen, diğerinden kastedilenden farklıdır.

Eğer bunlardan birisi tek başına kullanılacak olursa, diğerinin manasını ve hükmünü de kapsar. Fakir ve miskin kelimelerinde ve benzerlerinde olduğu gibi. Çünkü fakir ve miskin lafızları bir arada kullanılacak olursa, anlamları farklıdır. Ayrı ayrı kullanılacak olurlarsa, aynı anlama gelirler. Acaba Yüce Allah'ın: "On miskine yemek yedirmek gerekir." (et-Maıde, 5/89) buyruğu ile ilgili olarak sadece az miktar­da malı bulunana verilir, hiç olmayana verilmez, yahut bunun aksi denilebilir mi? Yine Yüce Allah'ın: "Eğer onu (sadakaları) gizler ve fakir/ere verirseniz, şüphesiz ki bu sizin için hayırlıdır." (el-Bakara, 2/271) buyruğunda da durum böyledir.

Aynı şekilde bu açıklama ile iman edip de müslüman olmayanın yahut ta müslüman olup ta iman etmeyenin dünya ve ahiretteki hükümleri nedir? şeklin­deki bir itiraz da bertaraf edilmiş olur. Bu durumda bunlardan birisi hakkında

kabul ettiği bir hükmü, diğeri hakkında kabul etmeyen bir kimsenin böyle bir ka­naatinin batıl olduğu açıkça ortaya çıkar.

Ve böyle bir itiraz ile karşı çıkana şöyle denilir: Sizler müslüman mü'minin kendisidir diyorsunuz. Yüce Allah ise: "Muhakkak müslüman erkeklerle müslü­man kadınlar, iman eden erkeklerle iman eden kadınlar." (et-Ahzab. 33/35) diye bu­yurmakta ve bunları birbirlerinden ayrı ayrı zikretmektedir. Rasûlullah -Saiiaiiahu aieyni veseitem-e da: Filan kişi hakkında ne dersin? Allah'a yemin ederim ki ben onu mü'min görüyorum, denilince, o: "Yahut müslüman"1 Buhârî37, 1478; Müslim 150 diye cevab vermiştir. Bu sözünü üç defa tekrarladığı halde peygamber onun müslüman olduğunu belirtmiş, ancak iman adını vermemiştir.

Buna göre her ikisi de eşittir, diyen bir kimse buna muhalefet etmiş ol­maktadır, Takınılması gereken tutum ise, anlaşmazlık konularını Allah'a ve Rasû-lüne havale etmektir. Bazı nasslarda bir çatışma görülüyor olabilir; fakat Allah'a hamdolsun ki herhangi bir çatışma yoktur. Fakat mesele nassları birbiriyle uy­gun olarak anlamak meselesidir, başarı Allah'tandır.

Yüce Allah'ın: "Biz de orada bulunan mü'mînleri çıkardık; ama orada müslümanlardan bir ev halkından başkalarını bulmadık." (ez-Zânyât, 51/35-36; buy­ruğunu İslam ile imanın eş anlamlı olduğuna dair delil göstermeye gelince, bu­nun delil olacak bir tarafı yoktur. Çünkü çıkartılan ev halkı hem islam, hem iman vasfına sahip idiler. Hane halkının her iki vasfa sahip olmaları bu iki vasfın eş anlamlı olmasını gerektirmez.

Açıkça görüldüğü kadarıyla bu gibi çelişik ifadeler, Ebu Hanife -rh-dan sabit olmuş değildir. Bu ifadeler onun mezhebine uyan kimselere aittir. Bu ifadelerin çoğunun pek kıymeti yoktur, Ebu Hanife de bunlardan memnun ol­maz. Tahâvî, Ebu Hanife'nin, Hammad b. Zeyd ile başından geçen bir olayı nak­letmektedir. Hammad b. Zeyd'e; "İslamın hangisi daha faziletlidir."2Musned,lV, 114. hadisi rivayet edilince, ona: Acaba senin görüşüne göre hangi islam daha faziletlidir diye sor­duğunda, o: İmandır diye mi cevab vermiş olmakta, sonra da hicret ve cihadı imandan mı saymakta? Bunun üzerine Ebu Hanife sesini çıkarmayıp susunca, ar­kadaşlarından birisi de ona: Ey Ebu Hanife, ona cevab vermeyecek misin? diye sormuş. Ebu Hanife şöyle cevab vermiş: O bana bunu Rasûlullah -sav-den hadis diye naklediyorken, ben ona ne ile cevab verebilirim ki?

 İman'da (İnsaallah Diyerek) İstisna Yapmak

Bu görüş ayrılıklarının bir sonucu da imanda istisnada bulunmak mesele­sinde ortaya çıkmaktadır.

istisna yapmak kişinin ben İnsaallah mü'minim demesıdır. Bu hususta iki­si aşırı uç ve biri orta yol olmak üzere üç görüş vardır. Kimisi bunu vacib kabul eder, kimisi haram, kimisi bir bakıma göre caiz görürken bir bakıma göre de ka­bul etmemektedir. Bu da bu görüşlerin en sahih olanıdır.

İstisna yapmayı vacib kabul edenlerin ıkı dayanağı vardır. Birincisi şudur: İman, insanın üzerinde öldüğü haldir, insan vefat edeceği hal ve Yüce Allah'ın ezeli ilmine göre varacağı durum itibariyle mü'min ya da kâfirdir. Bundan önceki hali ise muteber değildir. Derler ki: Arkasından küfrün bulunacağı ve netice ola­rak sahibinin kâfir olarak ölmesi ile sonuçlanacak bir iman iman değildir. Bu tıp­kı tamamlanamadan önce sahibi tarafından ifsad edilen namaz ile gün batımın-dan önce kişinin orucunu açmasına benzer. Bu, Küliâbıye ve diğer fırkaların bir çoğunun dayanağını teşkil etmektedir.

Daha sonra bu hususta aşırıya giden bir kesim de bu görüşü kabul etti ve nihayet bunlara mensub insanlar işledikleri salih amellerde bile istisna yap­maya koyuldular, İnsaallah namaz kıldım vb. sözler söylemeye başladılar. Bun­dan kasıtları da; İnsaallah kabul edildi demektir. Yine onların bir çoğu herşeyde istisna yapar oldu ve mesela İnsaallah bu bir elbisedir, İnsaallah bu bir halattır diyecek hale kadar geldiler. Kendilerine bunun böyle olduğunda bir şüphe yok­tur denilecek olursa onlar, evet böyledir ama Allah onu değiştirmeyi dilese de­ğiştirebilir, diye cevab verirler.

istisna yapmayı vacib görenlerin ikinci dayanağı da şudur: Mutlak iman Yüce Allah'ın kuluna yapılmasını emrettiği işlerin tümünü yapmayı, yasakladıkla­rının tümünü de terketmeyi ihtiva eder. Buna göre bir kimse ben mü'minim diye­cek olursa, kendi lehine emrolunduğu bütün işleri yerine getiren, yasak kılındığı herbir şeyi de terkeden, ebrâr ve muttekîlerden olduğuna şahidlik etmiş olur. Buna göre o, Yüce Allah'ın mukarreb velilerinden biri demektir. Böyle bir iddi­ada bulunmak ise, insanın kendi nefsini tezkiye etmesi türündendir. Eğer böyle bir şahitlik doğru kabul edilirse, o kimsenin aynı şekilde bu hal üzere öldüğü takdirde, kendisinin cennetlik olduğuna da şahitlik edebilmesini gerektirir.

işte istisna yapan selefin genel olarak dayanağı budur. Bununla birlikte ileride Yüce Allah'ın izniyle belirteceğimiz gibi bir başka bakımdan istisnada bulunmayı terki de caiz görmüşlerdir. Bu görüşte olanlar aynı şekilde şüphe bu-

lunmayan hususlarda istisna yapmanın caiz oluşunu da delil gösterirler. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Elbette ve ınşaallah Mescid-i Haram'a kor­kusuzca, emniyet içerisinde... gıreceksinizdîr." ('-feth, 48/27) Peygamber -saiiai-lahualeyhi vesetiem- de kabristan'da: "Ve inşaaliah bizler de size kavuşacağız."1Müslim 249, Ebû Dâvûd 3237, Ibn Mâce 4306. di­ye buyurmuştur. Yine: "Ben aranızda Allah'tan en çok korkan kişi olacağımı ümit ederim."2Müslim 1110; Ebû Dâvûd 2389; Muvatta, l, 289; Mûsned, VI, 67, 156,245 diye buyurmuştur ve buna benzer başka hadisler de vardır.

imanda istisnada bulunmayı haram kabul edenlere gelince, imanı tek bir bütün olarak kabul eden herkes bu görüştedir. Bunlar: Ben şehadet kelimesini söylediğimi bildiğim gibi, mü'min olduğumu da bilirim, der. Benim ben mü'mi­nim demem, ben müslümanım demem gibidir, imanında istisna yapan bir kimse onda şüphe ediyor demektir.

Bunlar imanlarında istisna yapan kimseleri şek edenler diye adlandırırlar ve Yüce Allah'ın: "Elbette ve İnsaallah Mescid-i Haram'a korkusuzca, emniyet­le... gireceksinizdir." (el~Feth, 48/27) buyruğundaki istisnaya şu sözleriyle açıklık getirmektedirler Buradaki istisna korkusuzca ve güvenlik içerisinde girmeye aittir. Oraya girileceği hususunda ise herhangi bir şüphe yoktur. Şöyle de açık­lanmıştır: Siz oraya hepiniz yahut bir bölümünüz gıreceksinizdir çünkü onların bazılarının öleceği Allah tarafından bilmen bir husustur.

Her iki tür cevab da su götürür. Çünkü onlar bu sözleriyle kaçındıkları mahzurun içine düşmüşlerdir. Güvenlik ve korku diye açıklamalarını ele alalım: Yüce Allah bunu bilmekle birlikte; güvenlik içerisinde gireceklerini haber ver­miştir, O halde oraya gireceklerinde şüphe olmadığı gibi. güvenlikle girecekle­rinde de şüphe yoktur. Hepsinin ya da bir bölümünün gireceklerinde de. Çünkü Yüce Allah kimin gireceğini, kimin girmeyeceğini bilmiştir. Bu hususta da şüphe söz konusu olamaz. O halde Yüce Allah'ın burada "İnsaallah" diye buyurması, girişin muhakkak gerçekleşeceğini belirtmektir. Nitekim bir kimse mutlaka yapa­cağını kararlaştırdığı bir iş hakkında: Allah'a andolsun ki -İnsaallah- ben bu işi yapacağım, der ve o bu sözlerini irade ve kararlılığında şüphe ettiği için söyle­mez. Ancak bu kimse böyle bir durumda da (istediğini yerine getiremeyecek olursa) yeminini bozmuş sayılmaz, çünkü o maksadının mutlaka gerçekleşece­ği noktasında kesin ifade kullanmış değildir.

istisnada bulunmayı ya da terketmeyi caiz kabul edenlere gelince, bunlar her iki kesime göre delil itibariyle daha güçlüdürler. İşlerin en hayırlısı da orta yollu olanıdır.

Eğer istisnada bulunan kimse imanının esasında şüpheyi kastediyorsa is­tisnada bulunması yasaktır. Bu hususta görüş ayrılığı yoktur. Eğer kendisinin Yüce Allah'ın: "Gerçek mü'minler ancak o kimselerdir kî Allah anıldığı zaman kalpleri titrer. Ayetleri karşılarında okunduğu zaman (bu) onların imanını arttırır ve onlar ancak Rablerine güvenip, dayanırlar. Onlar namazı dosdoğru kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimizden de infak eder/er, işte onlar gerçek mü'minlerin ta kendileridir. Onlar için Rab/eri katında dereceler, mağfiret ve bit­mez, tükenmez bir rızık vardır." (ei-Enfai. 8/2-4) buyruğu ile; "Mü'minler ancak Al­lah'a ve Rasûlüne iman eden ve sonra da şüpheye düşmeyen, sonra da malları ve canları ile Allah yo/unda cihad eden kimselerdir, işte onlar sadık olanların ta kendileridir." (ei-Hucurat, 49/15) buyruğunda nitelendirdiği rnü'minlerden bir mü'min olduğunu kastetmekse; o takdirde istisnada bulunması caiz olur. Aynı şekilde akıbeti bilemeyeceğini belirtmek maksadıyla istisnada bulunan da işi imanında şüphe ettiği için değil de işin Allah'ın meşîetine bağlı olduğunu belirtmek mak­sadıyla istisnada bulunanın durumu da böyledir.

Bu görüşün ne kadar kuvvetli olduğu da görülmektedir.

Tallâvî'nin-/l//aft ona rahmet etsin-. "RasÛlullah -SaHailahu aleyhi vesellem-d.er\ sa­hih olarak gelen şeriat ve beyanın tümü haktır." sözlerine gelince;

Nass'ların Askıya Alınması:

Tahâvî-/Wa/ı ona rahmet etsin- bu sözleriyle haberleri mütevatir ve ahad ol­mak üzere iki kısma ayıran Cehmiye, Muattile, Mutezile ve fla/fzf lerin görüşlerini redde işaret etmektedir.

Bunlara göre mütevatir senedi kat'î olsa bile, delaleti katî değildir. Çünkü lafzî deliller yakîn ifade etmez. Bu görüşleriyle onlar Kur'ân-ı Kerîm'in sıfatlara delaleti hususunu da zayıflatmış olmaktadırlar.

Yine derler ki; Ahad rivayetler ise ilim ifade etmez ve geliş yolu itibariyle olsun, metni itibariyle olsun delil gösterilmez.

Böylelikle onlar kalplerin önünde, Yüce Rabbi, O'nun isim ve sıfatlarını ve fi­illerini Allah Rasûlünden gelen yolla tanımayı kapatmış olmaktadırlar, insanları esası vehmî olan bir takım yargılara, hayali bir takım önermelere havale ettiler. Bunlara aklen kati deliller ve yakîn burhanlar adını verdiler. Ama bunların hepsi tahkik edildikleri takdirde; "Susuz kimsenin, su sandığı dümdüz çöldeki bir serap gibidir. Nihayet ona yak/aşınca, onun bir şey olmadığını görür. Halbuki kendisinin ameli) yanında Allah'ı bulmuştur. O da hemen onun hesabını lamamen öder, Allah hesabı çok çabuk görendir. Yahut (bu) derin bir denizdeki karanlıklar gibidir. Onu bir dalga örter, onu da üstünden (başka) bir dalga kaplar. Onların üzerlerinde ise bulutlar vardır, birbiri üstünde karanlıklar. Elini çıkarsa neredeyse onu dahi göre­meyecektir. Allah kime bir nur vermemişse onun nuru olmaz." (en-Nur, 24/39-40)

Hayret edilecek hususlardan birisi de şudur: Onlar bu önerme ve delillerini vahyin nasslannın önüne geçirmişler, bunlar uğruna nassları terketmışlerdir. O bakımdan kalbleri nasslarla hidayet bulmaktan yana çoraklaşmıştır. Ayrıca selim fıtratın ve nebevî nassların te'yid ettiği sağlıklı akılların verdiği hükümlere de ula­şamamışlardır. Eğer vahyin nasslannın hakemliğini kabul etmiş olsalardı; hiç şüp­hesiz selim fıtratlara uygun düşen doğru, sahih, aklî gerçeklere de ulaşırlardı.

Hatta bid'at sahiplerinden herbir kesim nassları kendi bid'atleriyle ve aklî zannettiği yargılarla ölçüp değerlendirir, bunlara uygun düşen nass'a muhkem der, kabul eder, delil diye gösterir. Muhalif olan nass'a da rnüteşâbihtir der, son­ra reddeder. Bu reddedişine de tefvîz (işi Allah'a havale etme) adını verir. Yahut ta tahrif eder, bu tahrifini de te'vil diye adlandırır. İşte bundan dolayı ehl-i sünne­tin bunlara karşı tepkileri de çok çetin olmuştur.

Ehl-i Sünnet Nass'tan Ayrılmazlar

Ehl-i sünnetin izlediği yol ise sahih nass'tan ayrılmamak ve nass'lara şu aklî bir yargıdır, yahut ta bu filanın sözüdür diye karşı çıkmamaktır. Nitekim Ta-hâvî de buna işaret ettiği gibi, Buharî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- de şöyle demiş­tir: el-Humeydî'yi şöyle derken dinledim: Şafiî -Allah'ın rahmeti üzerine o/sun-nin ya­nında bulunuyorduk. Bir adam ona gelerek bir husus hakkında soru sordu, ona bu hususta Rasûiullah -sav- şöyle ve şöyle hüküm verdi, dedi. Adam Şafiî'ye: Sen ne dersin? diye sorunca, Şafiî şu cevabı verdi: Subhanallah, sen benim bir kilisede, bir havra'da olduğumu mu zannediyorsun? Belime zü'n-nar bağladığımı mı görüyorsun? Ben sana RasÛlullah -Saiisilahu aleyhi vesellem-hükrnetti diyorum, sen bana: Sen ne diyorsun? diye soruyorsun.1Ebû Nuaym, Hilye, IX, 106: ibn Asâkır, Tarihu Dimaşk, Vl/X, 2; Beyhaki Menâkıhu'ş-Şafiî, l, 474.

Buna benzer selefin sözleri pek çoktur. Yüce Allah da şöyle buyurmakta­dır: "Allah ve Rasûlü bir işi hükme bağladığında, hiçbir mü'min erkek ve hiçbir mü'min kadına o işlerinde istediklerini yapmak hakları yoktur." (el-Ahzab. 33/36)

Ümmet Tarafından Kabul Gören Vahid Haber:

Vahid haberi, ümmet gereğince amel ederek ve onu tasdik ederek, kabul ile karşıladığı takdirde ümmetin çok büyük çoğunluğuna göre yakîn (kesin) bilgi ifade eder. Bu da mütevatirin iki kısmından birisidir. Ümmetin selefi arasında bu hususta herhangi bir görüş ayrılığı yoktur. Ömer b. el-Hattab -ra-ın ri­vayet ettiği: "Muhakkak ameller niyetlerledir"2 Buhârf 1, 54, 2529, 3898. 5070, 6689, 6953: Müslim 1907; Ebû Dâvûd 2201; Tırmi2î1647; ibn Mâce 2427, Nesahi, l, 58-60, VI, 153-159, VII, 13... haberi bu kabildendir.

Yine İbn Ömer -ra-ın naklettiği: "Peygamber vela'nın satışını ve hibe edilmesini yasaklamıştır."1 Buharı 2535, 6756; Müslim 1506 haberi, Ebu Hureyre -ra: "Kadın ha­lası üzerine de, teyzesi üzerine de nikahlanmaz."2Buhârf 5109, 5110; Müslim 1408; Muvalta, II, 532 haberi; "Neseb yolu ile ne haram oluyorsa, emmek yolu ile de haram olur"3Buhârî2645, 5100; İbıı Mâce 1938 haberi ve bunların benzerleri gibi. Aynı şekilde Küba Mescidi'ne gidip de Kıble'nin, Mescid-i Aksa'dan, Ka­be'ye döndürüldüğünü bildirenin haberi üzerine bunu duyan namaz kılanların Kabe'ye dönmesine dair haber de buna benzemektedir.4Buharı 403, 4488,4490-4494, 5251; Müslim 526.

Rasûlullah -sav- elçilerini birer birer gönderirdi Mektub-larını da bir kişi ile birlikte gönderirdi. Kendilerine bu mektub ya da elçi gönderi­len kimseler; bu vâhid bir haber olduğu için bunu kabul etmeyiz, demezlerdi. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "O dini bütün din/ere üstün kılmak için ra-sûlünü hidayetle ve hak din ile gönderen O'dur." (et-Tevbe, 9/33) O halde Yüce Al­lah'ın delil ve açıklamalarının çürütüimemesı için insanlara karşı bu dinin delil ve belgelerini de koruması kaçınılmaz bir şeydir.

işte bundan dolayı Yüce Allah. Rasûlü adına yalan uyduranları hayatta iken de, ölümlerinden sonra da rezil ve rüsvay etmiş, onların gerçek durumlarını insanlara açıkça göstermiştir. Süfyan b. Uyeyne der ki: Yalan hadis söylemiş hiçbir kimseyi Allah setretmiş değildir. Abdullah b. el-Mubarek de söyle demiş­tir: Bir adam seher vakti yalan bir hadis nakletmeyi içinden geçirse, sabah olur olmaz insanlar; filan kişi yalancıdır, demeye koyulurlar.

Vahid haberin doğru ve yalan olrna ihtimali varsa da sahih haberler ile sahih olmayan haberleri birbirinden ayırt edebilmek, ancak vakitlerinin büyük bir bölümünü hadisle uğraşmaya; ravîlerin siyretlerinı, hallerini ve sözlerinin du­rumuna vakıf olmak maksadıyla araştırmaya, bu hususta çok ileri derecede haddi aşmaktan ve yanılmaktan gayret gösterenlere nasib olabilir. Bunlar öldü­rülecek olsalar dahi, hiçbir kimseye Rasûlullah -sav- hakkında tek bir söz dahi uydurmasına müsamaha etmezler, bizzat kendileri de böyle bir şey yapmazlar. Bunlar bu dini bizlere kendilerine nakledildiği gibi naklettiler. Onlar İslamın öncü kafilesi, imanın belkemiğıdirler. Onlar haberlerin sarrafları. hadislerin gerçek doktorlarıdır. Kişi onların bu durumlarını, bu hallerini doğruluk­larına dair haberleri ne kadar takvalı ve güvenilir olduklarını bilirse; onların yap­tıkları nakil ve rivayetlerdeki ilmin derecesini de açıkça görür.

. Akıl ve bilgi sahibi olan bir kimse hadis alimlerinin, peygamberlerinin sıy-ret ve haberlerini bildikleri kadar, başkalarının bilmesi yahut böyle olduğunu zannetmeleri bir tarafa, hatırlarından geçirmedikleri şeyleri dahi bildiklerini an­lar. Nitekim nahivciler de Sibeveyh ve el-Halil'e dair haberler ve sözlerden, gö­rüşlerden bildiklerini başkaları bilemez. Doktorların da Hipokrat ve Calinos'un sözleri ile ilgili bidikleri başkaları tarafından bilinmez.

Kısacası herbir sanat sahibi sanatını başkasından daha iyi bilir. Eğer bak-kal'a güzel kokulara dair soru sorulsa yahut güzel koku satıcısına manifatura'ya dair soru sorulsa ve buna benzer kimselere meslekleri ile uymayan sorular so­rulursa elbetteki bu pek büyük bir cahillik olarak değerlendirilir.

Ancak Allah'ın sıfatlarını kabul etmeyenler Yüce Allah'ın: "O'nun benzen hiçbir şey yoktur." (eş-Şura, 42/11) buyruğunu sahih hadisleri reddetmek için daya­nak kabul etmişlerdir. Benmisedikleri görüş ve kaidelere, düşünce ve içlerinden geçen duyguların kaide diye ortaya koydukları ilkelere muhalif bir hadis geldikçe, bunu "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur" buyruğuna dayanarak reddetmeye kalkı­şırlar. Böylelikle onlar, kendilerinden olan kalbi körelrniş kimselere karşı hakkı ba-tıl'a karıştırıyorlar ve âyeti gerçek manasından uzaklaştırarak tahrif ediyorlar.

Onlar, Allah'ın sıfatlarına dair haberlerden Allah'ın da, Rasûlünün de mu-rad etmediğini, islam'ın önder ilim adamlarından hiçbir kimsenin anlamadığını anlamışlardır. Onlara göre bu sıfatlan kabul etmek yaratılmışların sahip oldukla­rı sıfatlara yaratıcıyı benzetmektir. Bu iddialarından sonra bu sıfatların kabulü batıl olduğuna da her iki nass'ı tahrif ederek "O'nun benzeri hiçbir şey yoktur" buyruğunu delil gösterirler. Kitablar yazarlar ve: Allah'ın emrettiği ve Allah'tan gelmiş şekliyle İslam dininin esasları bunlardır, derler. Kur'ân-ı Kerîm'in bir çok bölümünü okurlar fakat onun anlamını Allah Rasûlünün beyan ettiği ve Allah'ın murad ettiği manayı haber verdiği anlamlar üzerinde düşünmeksizin manasını Allah bilir diye, O'na havale ederler.

Yüce Allah bu üç nitelikleri dolayısıyla, önceden kendilerine kitab verilmiş olanları yermiştir. Bizlere onların bu konudaki tutumlarını haber vererek anlatmış­tır. Böylelikle biz ibret alalım, onların gittikleri yolun benzerini izlemekten uzak ka­lalım, işte Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "(Ey iman edenler) artık bunların size inanacaklarını mı umarsınız? Halbuki onların bir fırkası vardır ki Allah'ın kelâmını dinlerlerdi de onu anladıktan sonra bile bile tahrif eder/erdi." (el-Bakara. 2/75)

Nihayet Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onların arasında kuruntu dışın­da Kitabın ne olduğunu bı/meyen ümmîler de vardır. Onlar yalnız zannediyorlar." ( 2/78) Kuruntudan kasıt ise, mücerred okumaktır.

Daha sonra şöyle buyurmaktadır: "Elleriyle Kitabı yazıp, sonra az bir pa­ha ile satabilmek için: 'Bu Allah'ın kalındandır' diyenlere yazıklar olsun! Vay elle­riyle yazdıklarından başlarına geleceklere, kazandıkları yüzünden vay onların ha/ine!" (el-Bakara, 2/79)

Görüldüğü gibi Yüce Allah, yazdıklarını Allah'a nisbet ettiklerinden ötürü

ve bu yolia kazandıkları sebebiyle yermiş bulunmaktadır. Her iki vasıf da yeril­meye değer: Allah'tan gelmedik bir şeyi, Allah'a nisbet eimek de bunun karşılı­ğında mal yahut başkanlık gibi bir karşılık almak da.

Yüce Allah'tan söz ve amellerimizde lütuf ve ihsanıyla bizleri yanılmaktan korumasını dileriz.

 Sünnet Ya İbtidaî'dir (Kitabta Olmayan Bir Hükmü Koyar) Ya-hutta Allah'ın Şeriatını Beyan'dır:

TahâvT-/v/a/7 ona rahmet etsin- ''şeriat ve beyan" sözleriyle Peygamber -Saiiai-lahu aleyhi veseiiem-öen sahih olarak gelenlerin iki tür olduğuna işaret etmektedir: Ya ibtidaî (Kitabta bulunmayan bir hükmü koyan) bir şeriattir, yahut ta Yüce Al­lah'ın aziz Ki-tabında teşrî' buyurduğunu bir beyandır. Bunların hepsi de uyul­ması gereken bir haktır.

Tahâvî'nirM//ah ona rahme! elsin- "iman ehlî, imanın aslı itibariyle eşittir. Arala­rında fazilet farkı ise hakikat, hevâ'ya muhalefet ve evlâ olana devam etmek iti­bariyledir." ifadelerinde geçen nüshalarda "hakikat" ifadesi "haşyet ve takva ile­dir" şeklindedir.

Birinci ibarede herkesin tasdikin aslı itibariyle ortak olduğuna işaret etmek­tedir. Ancak tasdikin bazısı, diğer bazısından daha güçlü ve sağlam olabilir. Nite­kim bundan önce buna görmenin sağlam olması ile zayıf olması örnek olarak gösterilmişti, ikinci ibare ile de mü'minler arasında farklılığın kalblerin amelleri ile olduğuna işaret etmektedir. Tasdikte ise herhangi bir farklılık bulunmamaktadır, ancak birinci mana daha güçlü görülmektedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Mü'minlerin hepsi Allah'ın velileridir."

 Veliler ve Velilik

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Haberiniz olsun ki Allah'ın velilerine hiçbir kor­ku yoktur, onlar üzülmezler de. Onlar imarı edip takvâlı davrananlardır." (Yunus, 10/62-63)

Veli terimi, düşmanlığın zıttı olan {ve dostluk anlamına gelen) -vav harfi üstün olarak- "velâyef'ten gelmektedir. Hamza. Yüce Allah'ın: "Sizin on/arla hiç­bir velayetiniz yoktur." (ei-Enfal. 8/72; buyruğundaki "velayet" kelimesinin "vav" har­fini esre olarak "vilâyet" diye okumuş; diğerleri üstün olarak "velayet" diye de okumuşlardır. Bu iki okuyuşun iki ayrı söyleyiş olduğu söylendiği gibi; "velayet" şeklindeki okuyuşun yardım etmek anlamında, "vilayet" okuyuşunun emirlik an­lamında olduğu da söylenmiştir.

ez-Zeccâc dedi ki: Esreli okuyuşun caiz olması, bir takım kimselerin bir takım kimseleri veli edinmesinde bir çeşit sanat ve iş (amel) bulunduğundan

dolayıdır. Bu tür bir anlam ihtiva eden bütün kelimelerde aynı durum söz konu­sudur. e!-Hiyâta (terzilik) gibi...

Mü'minler -buna göre- Allah'ın velileridir. Yüce Allah da onların velisidir. O şöyle buyurmaktadır: "Allah iman edenlerin velisidir. Onları karanlıklardan aydın­lığa çıkartır. Kâfir olanların velileri ise azgınlar (Tağût)dır. Onları aydınlıktan ka­ranlıklara çıkartırlar." (el-Bakara, 2/257); "Bu böyledir. Çünkü Allah iman edenlerin velisidir. Kâfir/erin ise hiçbir velisi yoktur." (Muhammed, 47/11)

Mü'minler de birbirlerinin velisidirler: "Mü'min erkeklerle, mü'min kadınlar birbirlerinin ve/ısidirler." (et-Tevbe. 9/71); "Gerçek şu kî, iman eden/er, hicret eden­ler, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihâd edenler, (muhacirleri) barındıranlar ve (Allah'ın dinine) yardımcı olanlar (var ya), işte onlar birbirlerinin velisidirler." fei-Enfâi, 8/72) surenin sonuna kadar...

Bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Sizin veliniz ancak Allah'tır, O'nun Rasûlüdür, namazı dosdoğru kılan, rükû ederek zekatı veren mü'minlerdir. Kim Allah'ı, Rasûlünü ve iman edenleri veli edinirse; (bilsin ki) muhakkak Allah'ın (di­ninin) taraftarları galip gelecek olanların ta kendileridir." (ei-Maide, 5/55-56)

Bütün bu nasslarda, mü'minlerin birbirlerinin velisi oldukları, Allah'ın da onların hem velileri, hem de mevlâları olduğu tespit edilmektedir. Allah, mü'min kullarını veli edinir. O onları sever, onlar da O'nu. O onlardan razı olur, onlar da O'ndan hoşnut olurlar. Kim Allah'ın bir velisine dahi düşmanlık ederse, Allah'a karşı tek başına savaş ilan etmiş demektir.

Allah'ın mü'minleri bu şekilde veli edinmesi, O'nun rahmet ve ihsanından-dır. Yaratığın yaratığa muhtaç oluşu dolayısıyla veli (dost) edinmesine benze­mez. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve de ki: 'Çocuk edinmemiş,-mülk (ve hak/miyetın)de hiçbir ortağı olmayan, acizliğinden ötürü velisi (yardımcısı) da bulunmayan Allah'a hamd olsun.' O'nu tekbir ettikçe et!" (ei-isra, 17/111)

Buna göre acizliğinden ötürü Yüce Allah'ın velisi (dost ve yardımcısı) yoktur. Aksine izzet bütünüyle Allah'ındır. Kendisine yardımcı olacak bir veli edinmeye ihtiyacı bulunan h ü küm d arlara ve başkalarına benzemez O.

Velilik, bir bakıma imana benzer. O takdirde hocamızın maksadı şu olur: Veli­liğin aslı itibariyle bütün veliler birbirine eşittir. Ancak bunun kamil olanı var, eksik olanı var. Kemal derecesinde velilik, takva sahibi mü'mınler için söz konusudur. Ni­tekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Haberiniz olsun ki, Allah'ın velilerine hiçbir korku yoktur, onlar kederlenecek de değillerdir. Onlar iman edip îakvâ'/ı davranan­lardır Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır." (Yûnus, 10/62-64)

Buradaki "onlar iman edip takvâlı olanlardır" buyruğu, iman edip takva sahibi olanların "Allah'ın velisi" olduklarını, bunun onların bir özelliği olduğunu ortaya koymaktadır. Bu üç âyet-i kerîmede sözü edilen vaadlere layık olanlar onlardır. Bu ise, çok oruç tutmakla, çok namaz kılmakla ya da üstü başı yırtık pırtık olmakla, riyazetle (bedeni mahrumiyetlere katlanmakla) olacak bir şey de­ğil; sevdiği ve gaza(.. ettiği hususlarda O'na uygun düşmektir, (Yani sevdiklerini sevip gazap ettiklerine gazaplanrnaktır.)

Bu hususta daha önce iman meselesinde geçtiği üzere, ehl-i sünnet ara­sında lafzî. onlarla ehl-i bid'at arasında da mana ile ilgili bir anlaşmazlık bulun­makla birlikte, mü'rnin bir kimsede bir bakıma velilik (dostluk), bir bakıma düş­manlık bir arada bulunabilir, Nitekim bazen onda küfür ve iman, şirk ve tevhid, takva ve fücur, nifak ve iman da bulunabilir. Ancak Şarî'e hern lafız, hem mana itibariyle muvafakat etmek, yalnızca mana itibariyle O'na muvafakat etmekten iyidir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onların pek çoğu Allah'a şirk koşmadıkça, bir türlü O'na iman etmezler."(Yusuf. 12/106); "De ki: iman etmediniz. Ancak teslim olduk, deyiniz.'" (ei-Hucurât, 49/14)

Bu âyete dair açıklamalar ve buradaki muhatapların, konu ile ilgili iki gö­rüşten doğru olanına göre münafık olmadıklarına dair izahlar, daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Peygamber -Saiiaiiahu aleyh! veseliem- de şöyle buyurmaktadır: "Dört haslet vardır ki, kimde bulunurlarsa katıksız münafık olur. Kendisinde bunlardan bir ta­nesi bulunan kişide de. -onu terkedinceye kadar- münafıklık hasletlerinden biri­si var demektir: Konuştu rnu yalan söyler, antlaştı mı bozar, söz verdi mı sözün­de durmaz, tartıştı mı haddi aşar."1Buhârî 34. 2459, 3178; Müslim 58; Ebû Dâvûcf 4688; Tirrnizî 2632; Nesaî, VIII, 117; Müsned, II, 189. Bir rivayette de "söz verdi mi sözünde dur­maz" yerine: "ona bir emanet verildi mi hainlik eder" denilmektedir. Buharî ve Müslim bunu, Sahihlerinde rivayet etmişlerdir.

İmanın şubelerine dair hadis de daha önceden geçmiş bulunmaktadır.1 Buhâıf 9; Müslim 35; Ebû Dövdü 4676, TirmİHi2614; lbnMSce57; Müsned, II, 414, 445. Hz. Peygamber'in: "Kalbinde zerre ağırlığı kadar iman bulunan kimse,

cehennem'den çıkacaktır"2Buhârî 7510; Müslim 193, 326; ibn Mâce 4312; Müsned, III, 116, 244, 247, 248. hadisi de daha önceden geçmişti.

Bundan anlaşılıyor ki; bir kimsede münafıklığın bir çok hasleti bulunsa dahi, imanın (esasını teşkil eden) en az bir miktarına sahip olmuş ise, o kişi ebedî olarak cehennern'de kalmayacaktır. Bu kimse sahip bulunduğu münafık­lık hasletleri miktarınca azab görecek, sonra da cehennem'den çıkartılacaktır.

Buna göre itaatler imanın şu'beleri, masiyetler küfrün şu'belerıdir. Küfrün şu'belerinin en başı inkar, iman şu'belerinin en başı da tasdiktir.

Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseitem-m söylediği rivayet edilen: "Bir araya gelip toplanan her bir topluluk arasında mutlaka Allah'ın dostu (veli) bir kimse vardır; ne o, onlar onun varlığını bilirler, ne de kendisi kendisini bilir" sözü ise asılsızdır ve bu batıl bir sözdür. Çünkü bu topluluğun fertleri kâfir olabilirler; ya da fâsık olarak öleceklerden olabilirler.

Allah'ın kamil velilerine gelince; bunlar. Yüce Allah'ın şu buyruklarında ni­telikleri belirtilen kimselerdir: "Haberiniz olsun ki, Allah'ın velilerine hiçbir korku yoktur, onlar kederlenecek de değillerdir. Onlar iman edip, takvâlı davrananlar­dır. Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır."(Yunus, 10/62-64)

Takva ise Yüce Allah'ın buyruğunda şöylece anlatılmaktadır: "Yüzlerinizi doğuya ve batıya döndürmeniz birr (iyilik, takva) değildir. Fakat asıl birr, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, Kitaba, peygamberlere iman edenin, ona olan sevgi­sine rağmen malı akrabaya, yetimlere, yoksul/ara, yolculara, dilenenlere, kölele­re verenlerin, namazı dosdoğru kılan, zekatı veren, ahitleşince ahitlerin! yerine getirenlerin, sıkıntıda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabredenlerin yaptığıdır. Sadakat gösteren/er işte bunlardır. Takva sahibi olanlar da ancak, bunlardır." (et-Bakara, 3/177)

Takva sahipleri: Muktesid (orta yollu) olanlar ile mukarreb (yakın l aştırıl­mış) olanlar, olmak üzere iki kısma ayrılırlar.

Muktesid olanlar, kalp ve azalar ile ifa edilen amellerin farz olanlarını işle­yerek Yüce Allah'a yaklaşan kimselerdir.

Sâbikun (ileri geçen ve yakınlaştırılmış olan mukarrebler) ise; Yüce Allah'a farzlardan ayrı olarak nafilelerle yakınlaşan kimselerdir Nitekim Sahih-i Buharî'de ki rivayete göre; Ebu Hureyre -ra-den, Rasûlullah -Sav-, şöyle buyurmuştur: "Yüce Allah buyuruyor ki: Kim benim bir veli'me düş­manlık ederse, bana tekelek savaş ilan etmiş demektir. Hiçbir kulum bana kendi­sine farz kıldığım şeyleri eda etmeye denk bir amelle yakınlaşmış değildir. Kulum nafilelerle bana yakınlaşmaya devam edip durursa sonunda Ben de onu seve­rim. Onu sevdim mi, artık Ben onun kendisiyle işittiği kulağı, kendisi ile gördüğü gözü, kendisi ile yakaladığı eli, kendisi ile yürüdüğü ayağı olurum. Eğer Benden dilekte bulunursa, andolsun ki ona (dileğini) veririm. Eğer Bana sığınırsa, Ben de onu himayeme alırım. Yapmayı murad ettiğim işler arasında kendisi Ölümden hoş­lanmadığı, Ben de kendisine kötülük yapmayı istemediğim için mü'min kulumun canını almakta tereddüt ettiğim kadar hiçbir hususta tereddüt etmem.'1Buhârî 6502.

Veli: Düşmanın zıtttdır. Bu kelime, yakın olmak, yakınlaşmak anlamındaki "el-veiy'den türemiştir. Buna göre veliyullah (Allah'ın velisi), Allah'ın sevdiği şey­ler hususunda O'na muvafakat etmek suretiyle Allah'a yakın olan ve O'nun razı olacağı işleri yaparak O'na yakınlaşmaya çalışan kimsedir. Bunların durumu ise Yüce Allah'ın şu buyruğunda dile getirdiği gibidir: "Kim Allah'tan korkarsa ona bir çıkış yolu ihsan eder ve ona ummadığı bir yerden nzık verir." (et-Talâk. 65/2-3)

Ebu Zerr -ra- dedi ki: Bu âyet nazil olunca Peygamber -sav- şöyle buyurdu: "Ya Ebu Zerr, şayet insanlar bu âyet gereğince amel ederlerse, hiç şüphesiz onlara yeter."2lbrıMâce4220

Yüce Allah, insanlar için darlık olan hususlarda takva sahiplerine çıkış yo­lu gösterir ve ummadıkları yerlerden kendilerine rızık gönderir. Böylelikle Yüce Allah, zararlı şeyleri kendilerinden uzaklaştırır, faydalı şeyleri elde etmelerini sağlar ve onlara açıklaması uzun vakit alacak türlü keşib ve tesirler bağışlar.

"Allah nezdinde en kerim olanları, Allah'a en çok itaat eden­leri ve Kur'ân'a en çok uyanlarıdır."

Yani mü'mınierin en kerim (üstün ve değerli) olanları, Allah'a en çok itaat edip Kur'ân'a en çok uyanlardır, işte en muttaki olan budur. En müttakî olan da en kerim olan demektir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Muhakkak Allah nez­dinde en kerim olanınız, en takvâlı olanınızdır." (el-Hucurât, 49/13)

"Sünen" diye bilinen hadis eserlerinde de şu hadis-i şerif kaydedilmekte­dir: Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Arap olanın Arap ol­mayana, beyazın siyaha, siyahın beyaza, -takva dışında- hiçbir üstünlüğü yok­tur. Bütün insanlar Âdem'dendir, Âdem de topraktadır.'1Müsned, V. 411.

İşte bu delil dolayısıyla, "sabırlı fakir mi, yoksa şükreden zengin mi fazilet­lidir?" meselesi ile ilgili olarak ilim adamlarının görüş ayrılığına düşmelerinin, bi­rini ötekine tercih etmelerinin pek yerinde olmadığı; tahkikin gereğinin şu sonu­ca varılması gerektiği ortaya çıkmaktadır: Birinin diğerine üstünlüğünde fakirlik ya da zenginliğin herhangi bir ilgisi yoktur. Mesele amellerle, hallerle ve haki­katlerle ilgilidir. Dolayısıyla böyle bir sorunun ortaya atılması yanlıştır Çünkü Al­lah nezdinde faziletli olmak, takva ve imanın hakikatle riyle ilgilidir. Zenginlik ya da fakirlikle ilgisi yoktur. Herhalde Ömer –ra- şu sözünü söylemesi­nin de sebebi bu olmalıdır: "Zenginlik ve fakirlik iki binektir. Hangisine binersem bineyim, umurumda değildir."

Zenginlik ve fakirlik, Yüce Allah'ın bir imtihanıdır. Nitekim şöyle buyur­maktadır; "Ama insan, Rabbi kendisini sınayıp da ona ikramda bulunup, nimet­ler verse: 'Rabbim beni şereflendirdi, bana lütfetti' der. " (ei-Fecr 89/15)

Eğer sabırlı fakir ile şükreden zengin, takva itibariyle birbirine eşit olursa, dereceleri de eşit olur. Onlardan birinin takvası, diğerinden üstün olursa, Allah nezdinde daha faziletli o olur. Çünkü fakirlik ile zenginlik bizatihi ameller arasın­da tartıya girmezler. Tartıya giren yalnızca sabır ya da şükürdür.

-OJÎ

"İman: Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, haynyla şerriyle, acısıyla tatlısıyla kadere ve (hepsinin) Allah'tan geldiğine iman etmek demektir." Bu hususların dinin esaslarını teşkil ettiğine, sahih olduğu ittifakla kabul

edilmiş Cibril Hadısinde Hz. Peygamber'in bunları sayarak cevap vermiş oldu-

ğuna dair açıklamalar, önceden geçmiş bulunmaktadır.

Cebrail -as- bedevi bir arap kılığında ona gelmiş ve ona İslam'ın

ne olduğunu sormuştu. O da buyurmuştu ki: "(İslam), Allah'tan başka hiçbir ilah

olmadığına, Muhammed'in Allah'ın Rasûlü olduğuna şahitlik etmen, namazı dosdoğru kılman, zekalı vermen, Ramazan (ayı) orucunu tutman, oraya yol bu-labilirsen Beyt(ullah)ı hac etmendir.

Ona imanın ne olduğuna dair soru sorunca da şu cevabı vermişti: '{İman) Allah'a, meleklerine, Kitaplarına, peygamberlerine ve âhiret gününe iman etmendir. (Ayrıca) hayrıyla, şerriyle kadere de iman etmendir.

Ona, ihsan'ın ne olduğunu da sormuş ve şu cevabı almıştı: '(ihsan) Al­lah'a, O'nu görüyormuşsun gibi ibadet etmendir. Sen O'nu görmüyorsan dahi O, seni görür."1 Buhârî 50, 4777; Müslim 8, 9; Ebû Davüd 4695: Nesâî. VIII, 97, 101-103, Ibn Mâce 63, 64; Müsned, l, 28, 51.52.

Sahih(-i Müslim) de Peygamber –sav- sabah namazı­nın (sünnet olan) iki rek'atinde "ihlas sureleri" diye bilinen, el-Kâfirûn ile el-ihlâs surelerini okuduğu2 Müslim 726. da iman ve İslam'ı anlatan iki âyeti okuduğu da sabittir. Bunlardan birisi el-Bakara suresindedir: "Deyin ki: Biz Allah'a ve bize indirile­ne. .. iman ettik-,." (el-Bakara, 2/132)

Diğeri de Al-i İmrân süresindeki şu âyet-i kerimedir: "De ki: Ey kitap ehli! Bizimle sizin aranızda âdil olan bir kelimeye geliniz...'3Müslim 727. (al-î imran. 3/64}

Sahih olduğu ittifakla kabul edilmiş Abdu'l-Kays Heyeti ile ilgili hadisinde de imanı, onlara söylemiş olduğu şu sözleriyle açıklamış bulunmaktadır: "Size bir ve tek olarak Allah'a iman etmeyi emrediyorum. Allah'a imanın ne olduğunu biliyor musunuz? Allah'tan başka hiçbir ilah olmadığına, bir ve tek olduğuna, O'nun ortağının bulunmadığına şehadet etmek, namazı dosdoğru kılmak, zekatı vermek ve ele geçirdiğiniz ganimetlerin beşte birini vermektir."4Buhârî 53, 87, 523, 1398, 3095, 4368, 4369, 6176, 7266, 7556; Müslim 17; Tirmızl 2611; Ebû Dâvûd 3692; 4677; Nesaı, VIII, 120, 323; Müsned. l. 228

Kalbî iman olmadıkça bu amellerin iman demek olduğunu kastetmemiş olduğu bilinen bir husustur. Çünkü başka yerlerde kalbî imanın varlığının kaçı­nılmaz olduğunu bildirmiş bulunmaktadır. Bunların kalbî iman ile birlikte (iman­dan olacağı) böylece bilinmiş olmaktadır. Zaten bu hususa dair açıklamalarımız daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Tasdik ile birlikte olmadıkça yalnızca amel ile kişi hakkında iman hükmü­nün sabit olmayacağına delil olan buyruklar. Kitap ve sünnette dolup taşmakta­dır. Bu, namaz ve zekatın ihtiva ettiği anlamdan daha ileri birşeydir. Çünkü na­maz ile zekatın ne demek olduklarını (mahiyetlerini) sünnet açıklamış olduğu halde; imanın anlamını hem Kitap hem sünnet açıklamış bulunmaktadır.

Kitap'ta bu husustaki buyrukların bazıları: "Gerçek mü'minler, ancak o kim­selerdir ki, Allah anıldığı zaman kalpleri titrer..." (et-Enfâi, a/2); "Mü'minler ancak Al­lah'a ve Rasûlüne iman eden ve sonra da şüpheye düşmeyen... kimselerdir." (ei-Hucurât, 49/15); "Hayır, Rabbine andolsun ki, aralarında çıkan anlaşmazlıklarda seni hakem yapıp sonra da verdiğin hükümden dolayı içlerinde hiçbir sıkıntı duyma­dan, tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar.' (en-Ntss, 4/65)

Nihaî amaç olan bu hakem yapma ve teslimiyetin varlığı gerçekleşmedik­çe, imanın da söz konusu olmayacağının belirtilmiş olması, bu nihaî amacın in­sanlara farz olduğunu göstermektedir. Bu amacı gerçekleştirmeyen, tehdide muhatap kimselerden olur. Sahiplerine azabsız olarak cennete gireceklerine dair vaatte bulunulmuş ve gerçekleştirilmesi farz kılınmış olan iman ehlinden olmaz.

Peygamber -sav-in Cibril hadisinde imanı açıklaması ile Abdu'l-Kays Heyeti ile ilgili hadisteki açıklaması arasında çelişki vardır, denile­mez. Çünkü Cibril hadisinde imanı, islam'ı açıkladıktan sonra açıkladı. Buna göre o hadiste iman, islam'ı açıklarken sözünü ettiği amellerle birlikte; Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve âhiret gününe iman demek olur. Nitekim, ihsan da, daha önceden açıklanan hususları da kapsamaktadır.

Abdu'l-Kays Heyeti ile ilgili hadiste ise durum böyle değildir. Çünkü bu hadiste ilk olarak imanı açıklamaktadır. Ondan önce islam'a dair herhangi bir açıklama geçmemiştir.

Ancak hocamız Tahâvî'nin "iman"a dair açıklamaları ile bizim bu cevabı­mız arasında bir uygunluk yoktur. Onun açıklamasına göre; Abdu'l-Kays Heyeti hadisini açıklamak zordur.

Sorulan hususlardan birisi de şudur; Yüce Allah'ın farz kılmış olduğu za­hirî ameller, Peygamber –sav-. sözü geçen Cibril hadisinde verdiği cevabın da söz konusu ettiği beş hasletten daha çok olduğuna göre, o neden İslam'ın bu hususlardan ibaret olduğunu söylemiştir?

Bazıları; bunlar, islam şeârinin en açık ve en büyükleridir. Bunları yerine getirmek suretiyle kişinin teslimiyeti tamam olur; bunları terketmesı ise, onun is­lam'a olan bağlılığının gevşediği ya da çözüldüğü intibaını verir, derler

İşin gerçek mahiyeti ise şudur; Peygamber -sav- kulun Rabbine mutlak olarak teslimiyeti demek olan dini söz konusu etmiştir. Bu din­de, muayyen olarak herkesin katıksız bir şekilde Allah'a ibadet etmesi gerekir. O bakımdan buna güç yetiren herkesin Yüce Allah'a dinini halis kılmak suretiyle bu amellerle ibadet etmesi gerekir. Söz konusu ameller ise sözü edilen bu beş esas ile birlikte, bunların dışında kalan diğer amellerdir. Bunlar da bir takım maslahatlar sebebiyle vacib olduklarından, bunların vacib oluşu bütün insanları kapsamamaktadır. Aksine cihad, emr-i bi'l-ma'ruf, nehy ani'l-münker ve buna bağlı olarak emirlik, hakimlik, fetva vermek, Kur'ân okutmak, hadis nakletmek ve buna benzer kifaye yoluyla farz olan ameller de vardır.

Ya da bir takım ameller insanların (kulların) hakkı sebebiyle vacib olmak­tadır. Bu vacib ameller ise kendisi lehine vacib olan ile kendisi üzerine vacib olana hastırlar. Kimi zaman hak sahibinin vazgeçmesiyle bu haklar sakıt olabil­mektedir. Borçların ödenmesi, emanetlerin ve gasbedilenlerin geri verilmesi, kan, mal, namus, şeref ve haysiyet ile ilgili haksızlıkların hakkının alınması, eş ve çocukların haklan, sıla-i rahim ve benzeri haklar böyledir. Bu gibi haklardan Zeyd'in üzerine vacib olanlar, Amr'ın üzerine vacib olmayabilir.

Oysa Ramazan orucu, Beytullah'ın haccedilmesi, beş vakit namaz ve ze­kat böyle değildir.

Zekat her ne kadar malî bir hak ise de Allah için yerine getirilmesi gere­ken bir görevdir. Sekiz sınıf ise zekatın harcanacağı yerleri göstermektedir. O bakımdan zekatta niyet farzdır, Başkasının mükellef adına onun izni olmaksızın yerine getirmeye kalkışması caiz değildir. Zekat kâfirlerden de istenmez.

Kul hakları için ise niyet şartı yoktur. Mükelleften başkası onun izni olmak­sızın, onun adına eda edecek olursa mükellefin zimmeti ibra olur (sorumluluk­tan kurtulur) ve bu hakların yerine getirilmesi kâfirlerden de istenir.

Keffareî gibi Yüce Allah için yerine getirilmesi gereken haklar ise, kulun kendisi sebebiyle söz konusu olur ve bunlarda bir çeşit ceza manası da vardır. Bundan dolayı zekât vermek için mükellefiyet şarttır ve -ilgili yerlerde belirtildiği üzere- Ebu Hanife ve arkadaşlarına -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- göre küçük ço­cuk ve deli zekâtla mükellef değildir.

Hayrıyla Şerriyle Kader'e İman Etmek

Tahâvî'nin--: "Hayrıyla şerriyle, acısıyla tatlısıyla kader'e -Allah'tan geldiğine- iman etmek..." sözlerine gelince; daha önce Peygamber -sav- Cibril -Aleyhisselam- hadisinde: "Hayrıyla şerriyle kader'e iman etmendir." hadisi geçmiş bulunmaktadır. Yüce Allah da şöyle buyurmakta­dır: "De ki: 'Allah'ın bizim için yazdığından başkası asla bize isabet etmez.'" (et-Tevbe. 9/51;; "Şayet onlara bir kötülük dokunursa: 'Bu sendendir' derler. De ki: 'Hepsi Allah'tandır' Böyle iken bunlara ne oluyor ki hiçbir sözü an/amaya yanaşmıyorlar? Sana gelen her iyilik Allah'tandır, sana gelen her fenalık da ken-dindendir." (an-Nisa, 4/78-79}

Şayet: "De ki: Hepsi Allah'tandır" buyruğu ile "sana gelen her fenalık da kendindendir" buyruğu ile birlikte nasıl doğru bir şekilde anlaşılabilir, denilirse şöyle cevap verilir: Yüce Allah'ın: 'De ki: Hepsi Allah'tandır" buyruğu şu demek­tir: Bolluk, kuraklık, zafer ve yenilgi... hepsi Allah'tandır. "Her fenalık da kendin­dendir" buyruğu da sana isabet eden Allah'tan gelen herbir kötülük senin işledi­ğin günah sebebiyle sana verilen bir cezadır. Nitekim Yüce Allah bir başka yer­de şöyle buyurmaktadır: "Size isabet eden her musibet ellerinizle kazandıkları­nız sebebi iledir." (eş-Şura, 42/30) Yine bu kanaate ibn Abbas -Raüıyatiahu anh-\ﷺ‬\ bu buyruğu "sana isabet eden kötülük de kendindendir" ve onu senin hakkında ben yazdım, şeklinde okuması da buna delil teşkil etmektedir.1SuyÛII, ed-Durru'l-Mensûr, II, 185.

Burada geçen "iyilik (el-hasene)° -en sahih görüşe göre- ni'met, "kötülük (es-seyyie)a ise belâ ve musibettir, iyiliğin itaat, kötülüğün masiyet olduğu da söylenmiştir, ikinci anlam ise birincisi kastedilmiyorsa kesinlikle kastedilmiş ola­maz. Bununla birlikte herşey Allah tarafından takdir edilmiş olmakla beraber, amelin kötülüğünün de, cezanın kötülüğünün de kişinin kendinden olması ara­sında bir çelişki yoktur. Çünkü ikinci bir masiyet, birincisinin cezası olabilir. Bu­na göre yapılan bu iş kötü amelden olmakla birlikte cezanın sebeb olduğu kötü­lüklerden olabilir, ikinci iyilik de birincisinin sevabının bir parçası olabilir. Nitekim Kitab ve sünnet te buna delâlet etmektedir.

Kaderıye'nin Yüce Allah'ın: "Sendendir" buyruğunu (görüşlerine) delil di­ye ileri sürmelerine imkan yoktur. Çünkü onlar şöyle derler: Kulun fiili -ister iyilik, ister kötülük olsun- kendindendir, Allah'tan değildir. Kuran bunlar arasında ayı­rım gözetmiştir. Kendileri ise bu hususta ayırım gözetmezler. Diğer taraftan Yü­ce Allah: "Hepsi Allah'tandır" diye buyurmakta ve böylelikle kötülükleri Allah'tan olmakla tayin ettiği gibi, hasenatı da Allah'tan olmakla tayin etmektedir. Kaderi­ye ise ameller hususunda bu görüşü benimsemezler. Onlar ceza (amelin karşılı­ğı) hakkında bu kanaati taşırlar. Bundan sonra Yüce Allah'ın: "Sana isabet eden bir iyilik" ile "bir kötülük" buyrukları "onlara isabet eden bir iyilik" ile "onlara bir kötülük isabet ederse..." buyrukları gibidir.

Yüce Allah ni'metler demek olan iyilikler ile musibetler demek olan kötü­lükler arasında bir fark gözetmiştir, iyilikleri Allah'tan, ötekilerini insanın kendi nefsinden diye tesbit etmiştir. Çünkü iyilik Yüce Allah'a izafe edilir. Zira her ba­kımdan bu iyiliği ihsan eden O'dur. Hangi açıdan bakılırsa bakılsın iyiliğin mutlaka Ona izafe edilmesi gerekir. Kötülüğe gelince, O kötülüğü ancak bir hikmet dolayısıyla yaratır. Kötülük bu hikmet göz önünde bulundurulacak olursa, yine O'nun ihsanı arasındadır. Çünkü Yüce Allah asla hiçbir kötülük yapmaz, aksine O'nun bütün fiilleri hayırdır ve güzeldir.

Allah Katıksız Şer Yaratmaz

Bundan dolayı Peygamber -sav- istiftah duasında (iftitah tekbirinden sonra yaptığı duada) şöyle derdi: "Hayır tümüyle senin elindedir. Kötülük ise sana değildir."1Müslim 771: Ebü Dâvûd 760; TirmiZî 3422, Nesaî II, 130 Yani sen katıksız bir kötülük, şer yaratmazsın. Aksi­ne bütün yarattıklarında bir hikmet vardır, o hikmet itibariyle şer gibi görünen, bir hayırdır. Ancak bazı insanlar için onda bir şer bulunabilir, bu ise cüzî ve izafi (göresel) bir serdir. Külli yahut mutlak bir şer yaratmaktan ise şanı yüce Rabbi-miz münezzehtir, işte böylesi bir şer, O'na nisbet edilemez.

Bundan dolayı tekil olarak, tek başına şer, Yüce Allah'a asla izafe edile­mez. Aksine ya genel mahlukatın kapsamı içerisine sokulur, Yüce Allah'ın: "Allah herşeyin yaratıcısıdır." (ez-Zümer, 39/82): "De ki: Hepsi Allah'tandır." (en-Nisa. 4/78) buy­ruklarında olduğu gibi. Ya da bir sebebe izafe edilir, Yüce Allah'ın: "Yarattıklarının şerrinden"(et-Feiak. 113/2) buyruğunda olduğu gibi. Yahut ta faili hazfedilir. Cinlerin: "Doğrusu biz yerde bulunanlar için şer mi murad edildi, yoksa Rab/eri onlar hak­kında hayır mı murad etli bilmiyoruz." (ei-cin, 72/10) buyruğunda olduğu gibi.

Bazı canlıların rahatsız olduğu şeyleri yaratmış olması, o yaratılanda hik­met yoktur, anlamına gelmez. Aksine Yüce Allah'ın onu yaratmakta yine Yüce Allah'tan başkasının takdir edemeyeceği çapta rahmet ve hikmeti vardır. Bir ta­kım mahlukatta göreceli bir şekilde cüzi bir şerrin meydana gelmiş olması, o şerrin küllî ve genel olması demek değildir. Aksine küllî ve genel işler kullar için ancak bir hayır ve bir maslahattır. Genel olarak yağan bir yağmur ve herkese gönderilen bir peygamber gibi.

Yüce Allah'ın: "Sendendir" buyruğunda dikkat edilmesi gereken bir takım hususlar vardır: Kul, kendinden mutmain olmamalı, nefsinin yapıp ettiklerinden sükûn ve huzur bulmamalıdır. Çünkü onda şer saklıdır, kötülük yalnız kulun ken­di nefsinden gelir. İnsanlar kendisine kötülük yapacak olurlarsa, onları kınamak ve yermekle uğraşmamalıdır. Çünkü bunlar da ona isabet eden kötülüklerden­dir. Bu kötülükler de ona ancak kendi günahları sebebiyle isabet etmiştir ve bu günahlarına racı'dir.

O bakımdan kul, kendi nefsinin şerrinden ve amelinin kötülüklerinden Al­lah'a sığınmalıdır, Yüce Allah'tan kendisine itaat etmek üzere yardımını dilemelidir. Böylelikle kul, her türlü hayrı elde eder ve her türlü kötülük te ondan uzak­laşmış olur.

En Faydalı Dua Fatiha Duasıdır

İşte bundan dolayı en faydalı, en büyük, en hikmetli ve muhkem dua, Fa-tiha'daki dua ifadeleridir. "Bizi dosdosru yola ilet. Kendilerine nimet verdiğin kimselerin yoluna, gazaba uğrayanların ve yolunu sapıtanlarınkine değil."

Çünkü Yüce Allah, kulu bu yola iletti mi artık kendisine itaat etmesi, masi-yetini terketmesi için de ona yardımcı olur. Ona dünyada da, ahirette de, kötü­lük isabet etmez.

Fakat günahlar insan nefsinin ayrılmaz parçalarıdır. Kul her an hidayete muhtaçtır. Onun hidayete olan ihtiyacı yemeye ve içeceğe olan ihtiyacından fazladır. Yoksa durum bazı müfessirlerin: Allah kuluna zaten hidayet vermiştir, neden hidayet istemektedir? Bundan kasıt hidayet üzere sebattır, yahut hidaye­tin arttırılmasıdır, şeklindeki açıklamalarında değindikleri gibi değildir.

Hayır, kul Yüce Allah'ın kendisine ahvalini bütün teferruatıyla öğretmesi­ne, hergün yapıp edeceği ve terkedeceği işlerin teferruatını bilmeye ve bu şe­kilde amelde bulunma ilhamına mazhar olmaya muhtaçtır.

Eğer Yüce Allah, kulunu bildikleri ile amel etme iradesine sahip kılmaya­cak olursa, mücerred olarak bilgi sahibi olmak ona yeterli değildir. Bildiğiyle amel etmeyecek olursa, bilgileri ona karşı bir delil olur ve hidayet bulmuş da ol­maz. Kul Yüce Allah'ın kendisini bu salih irade gereğince amel etmeye güç ye-tıren bir hale getirmesine muhtaçtır. Çünkü bizim için hakkın meçhul olan bö­lümleri bildiğimizin kat kat fazlasıdır.

Önemsemediğimiz ve tembellik ettiğimiz için yapmayı istemediğimiz şey­ler, yapmak istediklerimiz kadardır yahut daha fazladır veya ondan daha azdır. Yapmak istediklerimiz arasından güç yetirebildıklerimiz de aynı durumdadır.

Biz hakkın tamamını bilemeyiz ve bunun bütün tafsilatını bilmeye yol bu­lamayız. Bu işin bütün teferruatını tesbit etmek imkansız bir iştir. Bizlerin tam ve eksiksiz bir hidayete ihtiyacı vardır. İşte bütün bu hususlara kemali ile sahip olan bir kimsenin Allah'tan dilekleri hak üzere sebat doğrultusundadır ve bu da rütbelerin en sonuncusudur.

Bütün bunların dışında bir başka hidayet daha vardır. O da ahirette cen­nete giden yola hidayettir. Bundan dolayı insanlar her namazda dualarında bu­nu istemekle emrolunmuşlardır. Çünkü buna olan ihtiyaçları çok fazladır. Bu du­adan daha çok hiçbir şeye ihtiyaçları yoktur.

Yüce Allah'ın lütuf ve rahmetiyle bu duayı, hayra götüren ve şer'den alı­koyan en büyük sebeblerden kılmış olduğunu bilmek gerekir. Kur'ân-ı Kerîm, kötülüklerin -Allah'ın kaderi ile olsa dahi- insan nefsinden olduğunu, hasenatın tümüyle de Yüce Allah'tan olduğunu açıkça beyan etmiş bulunuyor.

Durum böyle olduğuna göre; Yüce Allah'a şükretmek gerekir. Kulun gü­nahları dolayısıyla O'ndan mağfiret dilemesi, O'ndan başka hiçbir kimseye te­vekkül etmemesi gerekir, iyilikleri O'ndan başka kimse veremez, işte bu O'nu tevhid etmeyi, yalnızca O'na tevekkül etmeyi, yalnızca O'na şükretrneyi ve gü­nahlar dolayısıyla O'ndan mağfiret dilemeyi gerektirmektedir.

işte bütün bu hususları Peygamber -Satiaiiahu aleyhi veseiiem- namazda bir­likte söz konusu ediyordu. Nitekim. Sahih(-i Buharî)de sabit olduğuna göre rü-kû'dan başını kaldırdığında şöyle derdi: "Rabbimiz, sana pek çok, pek hoş ve mübarek kılınmış hamd-u senalar olsun. Gökler ve yer dolusu kadar ve bundan sonra senin istediğin herbir şey dolusu kadar, ey hamd-u senalara, övgülere layık olan! Kulun söylediği en hak söz -ki hepimiz senin kulunuz."1 Buharı 799; Nesaî, II. 196; Ebû Dâvûd 770; Müsned, IV, 340; Muvatta, 1,211, 212.

İşte bu ifadeler Yüce Allah'a bir hamd-u sena'dır, O'na bir şükürdür. O'na harndetmenin kulun söylediği en hak söz olduğunu açıklamaktadır. Bundan sonra da kul şunları söyler: "Sen'in verdiğini engelleyecek yoktur. Engellediğini de verecek yoktur. Varlık sahibi kimsenin bu varlığının Sana karşı hiçbir faydası da olmaz."2 Müslim 876, 477; Ebû Dâvûd 846, 847; Müsned III, 87, IV, 353, 354, 356; Nesaî, II, 198, 199, Tirmizî3541; ibn Mâce 878.

İşte bu Yüce Allah'ın vahdaniyetini, rububiyetınin tevhid'ıni -yaratmak, tak­dir etmek, ilkin vareimek ve hidayete iletmek bakımından- bir tevhiddir. O verendir, engelleyendir. O'nun verdiğini kimse engelleyemez, engellediğini kimse veremez.

Diğer taraftan şeriat, emir ve nehiy koyucu olarak ulûhiyetinin tevhidini de dile getirmektedir. Şöyle ki; Kullar her ne kadar varlık, mülk, azamet, imkan ve riyaset'e -za­hiren ya da mükâşefe ve hal'ika tasarruflarda bulunanlarda olduğu gibi batınen-imkanlara sahip kılınıyor iseler dahi, bu varlıklarının Sana karşı kendilerine bir faydası olmaz, yani bunlar o kimseyi kurtarmaz, kurtuluşa erdiremez, işte bun­dan dolayı burada "o kimseye Sana karşı faydası olmaz" diye buyurmuş, "Senin nezdinde ona faydası olmaz" diye buyurmamıştır. Çünkü böyle denilmiş olsaydı, bu ifadeden bunlarla Sana yakınlaşılmaz, ama bunların ona zararı olmayabilir gibi bir mana anlaşılabilirdi.

 Sebebler Bağımsız Olarak İstenen Şeyler Değildir

Bu ifadeler aynı zamanda tevhid'ın hakikatini de Yüce Allah'ın: "Yalnız Sa­na ibadet eder ve yalnız Sen'den yardım dileriz" buyruğunun da hakikatini ihtiva etmektedir. Sebeblerden hiçbirisi tek başına ve bağımsız olarak istenen birşey olamaz. Herşey ancak Allah'ın meşieti ve yoluna koymasıyla olur O halde Al­lah'tan başkasından ümitvar olmamak, O'ndan başkasına tevekkül etmemek, O'ndan başkasından dilekte bulunmamak, O'ndan başkasına sığınmamak, O'n­dan başkasından yardım dilememek gerekir. Hamd yalnız O'nadır, şekva sade­ce O'na yapılır. Yalnız O'ndan yardım istenir, yalnız O'na sığınılır, itaate gücü de O verir, masiyetten korunma imkanını da O verir. Çünkü hiçbir sebeb tek başına isıenen bir şey değildir. Aksine herbir sebebe başka bir takım sebeblerin de ka­tılması gerekir. Diğer taraftan engellerin ve onunla çatışan şeylerin de bertaraf edilmesi icab eder ki maksat hasıl olabilsin. Herbir sebebin bir ortak sebebi vardır ve zıttı vardır. Ortağı ona yardımcı olmayacak olursa ve onun zıttı da uzaklaştırılmayacak olursa, Kişinin istediği husule gelmez.

Yağmur tek başına bitkiyi yeşertmez, ancak onunla birlikte hava, toprak ve diğer sebeblerin de bir arada olması lazım. Diğer taraftan ekinin yetişebil­mesi için onu telef edecek çeşitli afetlerden de uzak kalması gerekir. Yiyeceğin, içeceğin besleyici bir gıda olabilmesi, ancak bedendeki aza ve güçler ile ta­mam olabilir. Bütün bunlar da bunu ifsad edecek hususlar bertaraf edilmedikçe hiçbir fayda sağlayamaz.

Sana bir şeyler veren yahut sana yardımcı olan mahluk, Allah'ın onda ira­de, güç ve fiili yaratmış olmasına rağmen, O'nun yaptığının tamamlanabilmesi, kendi kudreti dışında ve istediğini yapmasına yardımcı olabilecek pek çok se­beb olmadıkça tamam lan amaz. isterse kendisine itaat olunan bir hükümdar ol­sun. Bununla birlikte maksadı ile çatışacak ve ona engel olabilecek birbiriyle bu hususta yardımlaşan sebebleri de bertaraf etmesi kaçınılmaz bir şeydir. O hal­de istenen bir şey, ancak istenenin gerektirici bütün sebeblerinin varlığı ve en­gellerin de bulunmaması ile ortaya çıkabilir. Muayyen herbır sebep ancak gerekliricı hususun bir parçasıdır. Varlık alemin­de tek başına ve tam bir gerektirici yoktur, isterse ona gerektirici adı verilsin ve diğer yardımcı hususlara da şart denilsin. Bu lafzî bir ihtilaftır. Mahlukat arasında ma'lulünü (sonucunu) gerektirecek tam bir illetin (sebebin) varlığına gelince, bu batıldır.

Bunu gerçek anlamıyla bilen bir kimsenin önünde, Yüce Allah'ı tevhid'in kapısı açılır ve O'ndan başkasına ibadet etmek şöyle dursun, O'ndan başkasın­dan dilekte bulunmaya kimsenin layık olmadığını, başkasına tevekkül olunama­yacağını, başkasından ümitvar olunamayacağını da iyice anlar.

"Biz bütün bunlara iman edenleriz. Peygamberleri arasında kimseyi diğerinden ayırmayız. Hepsinin getirdiklerini tasdik ederiz."

 Peygamberlere İman

Bu sözlerle tafsil? olarak iman edilmesi gereken ve daha önce geçen hu­suslara işaret etmektedir. "Peygamberleri arasında kimseyi diğerinden ayırt etme­yiz..." sözlerinin anlamı da şudur: Bazılarına iman ederek, bazılarını inkar ederek peygamberler arasında fark gözetmeyiz. Bilakis hepsine iman eder, hepsini tas­dik ederiz. Çünkü onların kimisine iman edip kimisini inkâr eden hepsini inkâr et­miş olur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "(Peygamberlerin) kimine inanı­rız, kimini inkâr ederiz, diyenler böylece bunun arasında bir yol tutmaya yeltenir-ler. İşle onlar gerçek kâfirlerin ta kendileridirler." (en-Nisa. 4/150- 151)

Çünkü peygamberlerden herhangi birisine iman etmeyi gerektiren husus, (diğerlerine iman edilmemesi halinde) kendisine iman edilmeyen peygamberde de mevcuttur. Çünkü kendisine iman edilen peygamber, diğer peygamberleri tasdik etme emrini de getirmiştir. Peygamberlerin bazısına iman edilmeyecek olursa, iman ettiğini iddia ettiği peygamberi dahi inkâr etmiş olur. Çünkü iman ettiği rasûl bütün peygamberlerin tasdik edilmesi hükmünü de getirmiştir. Bir <ısmını inkâr etmekle, inkâr eden kişi gerçekten kâiir olur Halbuki o, iman ettiği­ni zannetmektedir. Böylelikle dünya hayatında yaptıkları boşa gitmekle birlikte, kendilerinin güzel iş yaptığını zanneden, amel bakımından en hüsranda olan kimselerden olur.

"Muhammed -sav- ümmeti arasından büyük günah işleyen kimseler muvahhid olarak öldükleri, Allah'ın huzuruna O'nu bilip tanıyanlar olarak çıktıkları takdirde, tev-be etmemiş olsalar dahi cehennem'de ebedi kalmazlar, un­lar Allah'ın meşiet ve hükmüne tabidirler. Dilerse onlara mağ­firet eder, onları lütfuyla affeder. Yüce Allah Kitabında buyur­duğu gibi: "Ve bundan başkasını dilediği kimselere bağışlar."

(en-Nisa. 4/48 ve 116)

"Dilerse adaleti gereği onları cehennem ateşinde azaplandı-rır, sonra da onları oradan rahmetıyle ve kendisine itaat eden şefaatçilerin şefaatiyle çıkartır. Sonra da onları cennetine gönderir. Çünkü Yüce Allah kendisini bilip tanıyanların mevlâ-sidir. Onları her iki diyarda da kendisini inkâr eden, hidayetinden uzaklaşıp hüsrana uğrayan ve O'nun dostluğuna nail olamayan kimseler gibi kılmaz, Allah'ım, ey islam'ın ve müs-lümanların gerçek mevlası! islâm ile senin huzuruna çıkınca­ya kadar, sımsıkı bir şekilde İslâm'a sarılmamızı sağla!"

 Büyük Günahlar ve Bu Günahları İşleyenler

"Muvahhid olarak öldükleri takdirde, Muhammed ümmetinden olup büyük günah işlemiş olanlar, ebedi olarak cehennemde kalmazlar..." sözleri Haricilerle Mutezıle'nin görüşlerini reddetmektedir. Çünkü onlar büyük günah işleyen kimse­lerin cehennem ateşinde ebediyyen kalacaklarını savunurlar. Ancak Hariciler bü­yük günah işleyenlerin kâfir olduklarını söylerken, Mutezile imandan çıktıklarını söyler, fakat küfre girdiklerini söylemezler. Bunun yerine onların iki menzile ara­sında bir yerde olduklarını kabul ederler. Nitekim bunlar, daha önce Tahâvinin -- "kıble ehline rnensub hiçbir kimseyi helal kabul etmediği sürece bir günah sebebiyle tekfir etmeyiz" sözünü açıklarken geçmiş bulunmaktadır

"Muhammed ümmetinden büyük günah işleyenler" ifadesi ile Muhammed ümmetini tahsis etmesinden, Muhammed ümmetinden olmayan ve onun getir­diği şeriatle, şeriatleri nesh olunmadan önce büyük günah işleyen kimselerin hükmünün, Muhammed ümmeti arasından olup büyük günah işleyen kimselerin hükmünden farklı olduğu manası anlaşılmaktadır. Ancak böyle bir anlayış tartışı­lır, çünkü Peygamber -sav- bize şunu haber vermiştir: "Kalbin­de zerre ağırlığı kadar iman bulunan kimse cehennem ateşinden çıkar."

Bu ifadesiyle Muhammed -sav- özellikle kendi ümmetini tahsis etmemektedir, imanı mutlak olarak zikretmiştir. Bunu dikkatle düşünmek gerekir. Bazı nüshalarda da "ümmet" lafzı zikredilmemektedir.

 Büyük Günahlar

İlim adamları büyük günahların mahiyeti ve sayısı hususunda farklı gö­rüşlere sahiptirler:

Büyük günahlar hakkında:

• Yedidir, denilmiştir.

• Onyedidir.

• Bütün şeriatlerin haram olduğunu ittifakla belirttiği hükümlerdir.

• Allah'ı tanıma kapısını kapatanlardır.

• Mal ve bedenlerin gitmesidir.

• Kendisinden daha küçük günahlara nisbetle diğerlerine büyük günah denilmiştir.

1 Büyük günahların ne oldukları asla bilinemez yahut ta kadir gecesi gibi saklı tutulmuştur.

• Yediden ziyade yetmişe daha yakındır.

• Allah'ın yasakladığı herbir şey büyük günahtır.

• Büyük günah had'di gerektiren, yahut işlenmesi halinde cehennem ile tehdit olunan, yahut lanel ya da ilahi gazabın söz konusu olduğu belirtilen gü­nahlardır.

Bu (sonuncusu), bu husustaki görüşlerin en güzelidir. Bu görüşü benimseyenlerin kullandıkları ifadeler de farklı farklıdır: Kimisi şöyle der: Küçük günah cezası iki ceza yurdu olan, dünya ile ahi-ret cezalarının altında bulunan günahtır.

Bir başkası: Lanet, gazab yahut ateş ile sonuçlanmayan herbir günahtır. Bir başkası. Küçük günah dünyada bir had cezası, ahirette de bir tehdidi bulunmayan günahtır. Tehdit'ten kasıt ise ateş, lanet yahut gazab gibi özel teh-dit'tir. Çünkü ahiretteki Özel ceza, dünyadaki özel ceza gibidir. Yani dünyada miktarı belirli cezalara benzer. Dünyada ta'zir ise cehennem ateşi yahut lanet ve gazab dışında yapılan tehdidi andırır.

Böyle bir sınırlandırma bunun dışındaki sınırlandırmalara yöneltilen ten-kidlerden kurtulmuştur;-

Bunun kapsamına nass ile büyük günah olduğu sabit olan bütün günah­lar girer. Şirk, adam öldürmek, zina, büyü, mü'min ve bir şeyden haberi olma­yan namuslu ve iffetli kadınlara iftirada bulunmak ve buna benzer... Savaştan kaçmak, yetim malını yemek, faiz yemek, anne-baba haklarına riayet etmemek, ğamûs (bilerek yalan yere) yemini, yalancı şahitlik ve buna benzer günahlar. Çeşitli sebebler dolayısıyla bu görüş tercih edilir:

1- İbn Abbas, İbn Uyeyne, ibn Hanbel ve bunlara benzer seleften nakle­dilen açıklama budur.

2- Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Size yasaklanan büyük günahlardan kaçınırsanız, sizin (diğer) günahlarınızı örteriz ve sizi şerefli bir mekana sokarız." (en-Nisa. 4/31)

Yüce Allah'ın gazabı, laneti ve cehennem ateşi ile tehdit olunan bir kirnse böyle şerefli ve bir va'de hak kazanamaz. Aynı şekilde kendisine had uygulanmayı hakeden bir kimsenin günahları büyük günahlardan kaçınmak suretiyle örtülmez. 3- Böyle bir sınırlandırmanın esast Yüce Allah'ın ve Rasûlünün günahlarla ilgili nasslara dayanır. O bakımdan bu şarî'in hitabından çıkartılmış bir tanımdır.

4- Böyle bir tesbit ile büyük ve küçük günahlar birbirinden ayırt edilebilir. ancak diğerleri böyle değildir. Yedi, onyedi, yetmişe daha yakın gibi kanaal sa­hiplerinin bu sözleri mücerred iddiadan ibarettir.

Bütün şeriatlerin haram olduğunu ittifakla kabul ettikleridir -ihtilal ettikleri

değil- diyenlerin görüşüne göre içki içmenin, savaştan kaçınmanın, kendileriyle evlenilmesi haram olan mahremlerle evlenmenin, süt emmek yoluyla ve evlilik akrabalığı (sıhriyet) dolayısı ile evlenilmesi haram kılınanların ve buna benzer diğerlerinin kebair'den olmaması gerekir. Buna karşılık yetimin malından bir habbe almak, bir habbe çalmak, önemsiz tek bir yalan ve buna benzer davra­nışlar da büyük günahlardan sayılmalıdır. Ancak böyle bir görüş fasittir,

Allah'ı tanıma kapısını kapatan yahut rnal ve bedenlerin telef olmasını ge­rektiren şeylerdir, sözüne gelince; içki içmenin, domuz, meyte ve kan yemenin, if­fetli kadınlara iftira etmenin büyük günahlardan olmaması gerekir, bu da yanlıştır. Kendilerinden daha aşağı olanlara nisbetle büyük günahlara, büyük de­nilmiştir. Yahut ta Allah'ın yasakladığı herbir şey büyük günahtır, diyenlerin gö­rüşlerine göre de; günahların kendi bünyeleri içerisinde büyük ve küçük diye bir ayırıma tabi olmamaları gerekir, bu da yanlıştır. Çünkü günahların büyük ve küçük olmak üzere kısımlara ayrıldığına delâlet eden nasslara aykırıdır.

Büyük günahlar asla bilinemez yahut müphemdirler, diyenlerin görüşleri­ne gelince, böyle bir kimse kendisi adına onları bilemeyeceğini haber vermiş olabilir. Ancak bu, büyük günahların başkası tarafından bilinmiş olmasına mani değildir, doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Tahâv'ı'nin-Allah ona rahmet etsin-: "Tevbe etmemiş olsalar dahi" sözlerine ge­lince, çünkü tevbenın günahları sildiğinde görüş ayrılığı yoktur, görüş ayrılığı levbe etmeyenin hali ile ilgilidir.

"Yüce Allah'ı bilen ve tanıyanlar olarak huzuruna çıktıkları takdirde..." söz­lerine gelince, şayet "bilip, tanıyanlar" yerine "iman edenler olarak" demiş olsay­dı, daha uygun olurdu. Çünkü Allah'ı bilip tanımakla birlikte O'na iman etmeyen bir kimse de kâfirdir.

Yalnızca bilip tanımakla Cehm yetinmiştir. Onun sözü ise önceden geçtiği üzere batıl ve merdut'tur. Çünkü iblis de Rabbini bilen ve tanıyan b/risi idi. "Rab-bim diriltilecekleri güne kadar bana mühlet ver, dedi." (el-Hîcr. ts/36); 'Dedi ki: İzze­tin hakkı için, onları toptan azdıracağım. Arşlarından ihlas'a erdirdiğin kulların

müstesna.'(sad. 38/82-83) Firavun da, kâfir'lerın çoğu da böyledir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; "Andolsun ki onlara: 'Gökleri ve yeri kim yarattı?' diye sorarsan hiç şüphesiz: 'Allah' diyeceklerdir."(Lokman, 31/25); "De ki: Yer ve orada bulunanlar kimindir? Eğer biliyorsanız, (söyleyiniz.) Allah'ındır, diyeceklerdir." (el-Mu'minun, 23/84-85) Buna benzer bu anlamı dile getiren daha pek çok âyet-i kerîme vardır.

Sanki Tahâvî -Aiiah ona rahmet etsin- bu ifadeleriyle tarikat ehlinin işaret ettiği, hidayet bulmak için gerekli kâmil marifeti kastetmiş gibi görünüyor. Bu halde olanların ise, büyük günah işleyenlerden olmaları düşünülemez. Aksine böylele-

ri insanların ileri gelenleri ve havassıdırlar.

"Onlar Allah'ın meşîetinde ve hükmündedirler. Dilerse onlara mağfiret bu­yurur, dilerse lütfuyla onları affeder..." sözlerine gelince, Yüce Allah şirk ile diğer günahları birbirinden ayırmıştır. Çünkü şirk, Peygamber -sav-de belirttiği gibi büyük günahların en büyüğüdür. Yüce Allah da şirkin bağışlan­mayacağını haber vermiştir. Şirkin dışındaki günahların bağışlanmasını da me-şîetine bağlı kılmıştır. Caiz olan bir şey ise meşiete bağlı olarak söz konusu edi­lebilir. Mümteni1 (imkansız) olan şey ise böyle değildir. Eğer bütün günahlar bu açıdan birbirine eşit olsalardı, böyle bir ayırımın anlamı olmazdı. Çünkü Yüce Allah şirkin dışındaki günahların bağışlanmasını meşîetine bağlamışken, büyük ve küçük günahların tevbeden sonra bağışlanmasının ise meşîete bağlı olmak­sızın kat'î olduğunu bildirmiştir. Nitekim Yüce Allah şöyle bildirmiştir;

"De ki: Ey nefis/eri aleyhine Heri giden kullarım! Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin, çünkü Allah bütün günahları mağfiret eder. Muhakkak o çok çok mağfiret edendir, rahmet edendir.' (ez-zümer. 39/53)

Buna göre ilahi meşîete bağlı olan mağfiret, tevbe etmeksizin ve Allah'a şirk koşmanın dışında kalan günahların mağfiret edilmesi olmalıdır.

"Çünkü Allah kendisini bilip, tanıyanların mevla'sıdır" ifadesinde az önce geçtiği üzere, üzerinde durulması gereken ince bir nokta vardır.

"Allah'ım, ey islam'ın ve müslümanların gerçek mevlası! İslam ile senin huzuruna çıkıncaya kadar, islam'a sımsıkı sarılmamızı -bir nüshada; İslam üzere sebat göstermemizi- sağla." Şeyhu'l-isiam Ebu ismail el-Ensarî, "el-Faruk" adlı eserinde senedini kaydederek Enes -Radıyaiiatıu an/ı-dan şöyle dediğini rivayet et­mektedir: Rasûlullah -satiaiiahu aleyhi veseilem- dualarından birisinde şöyle demiştir: Ey İslam'ın ve müslümanların gerçek mevla'sı! islam üzere Senin huzuruna çı­kıncaya kadar İslam'a sımsıkı sarılmamı sağla."1el-Heysemî, Mecmau'z-Zevâiü. X, 176.

Az önce geçen sözler ile sonunda bu duanın yapılması arasındaki ilişki açıktır. Bu duanın bir benzerini de Yusuf es-Sıddîk -Allah'ın salat ve selamlan üzerine olsun- dua etmiş ve şöyle demiştir: "Rabbim, Sen bana mülk verdin ve bana sözlerin (Kitap ve rüyaların) te'vi/inden (bilgiler) öğrettin- Ey gökleri ve yen yaratan! Sen dünyada da, âhirette de benim velimsın. Benim canımı müslüman olarak al ve beni salihlere kat." (Yusuf, 12/101) Musa (ona ve peygamberimize saiat ve se­lamlar otsun) ya ilk iman eden kimseler olan sihirbazlar da şu sözleriyle benzeri bir duayı yapmışlardır: "Rabbimiz üzerimize sabır yağdır ve müslümaniar olarak canimizi al!" (el-A'raf, 7/126}

"Ehl-i Kıble mensubu olan iyi ve günahkâr herkesin arkasın­da namaz kılınacağı ve onlardan ölenlerin cenaze namazının kılınacağı görüşündeyiz-"

 İyi ve Günahkâr Kimselerin Arkasında Namaz Kılmak

Sahıh-ı Buharî'de1Bk. ibn Hacer, et-Teltıis, II, 43; ibn Şeybe, el-Musannef. II, 378, Beyhakl, es-Sunenu'l-Kubrâ 122. belirtildiğine göre Abdullah b. Ömer –ra- el-Haccac b. Yusuf es-Sakafî arkasında namaz kılarmış, Enes b. Malik de böyle. Haccac ise fasık ve zalim bir kimseydi.

Yine Sahih-i Buharî'de belirtildiğine göre. Peygamber -sav-şöyle buyurmuştur; "Onlar size namaz kıldırırlar. İsabet ederlerse sizin de onların da lehine, hata ederlerse sizin lehinize, onların aleyhinedir.'2Buhârî 694.

Şunu bil ki -Allah sana da, bize de merhamet buyursun- kişinin, bid'atçi ya da (asık olduğunu bilmediği kimsenin arkasında namaz kılması, imamların it­tifakı ile caizdir. İmam'a uyanın, imamının itikadını bilmesi de, onu imtihan ede­rek, sen neye inanıyorsun? diye sorması da imama uymasının şartlarından de­ğildir. Aksine kişi, hali mestur (örtülü) kimsenin arkasında namaz kılar.

Bid'atıne insanları davet eden bir bid'atçi yahut ta fasıklığı açıkça ortada olan bir fasığın arkasında namaz kılan bir kimsenin arkasında namaz kıldığı bu imam, şayet cuma ve bayram namazları imamı ile Arafe'de, hac'da namaz kıl­dırmakla görevli imam ve buna benzer başkası arkasında namaz kılma imkanını bulamadığı muayyen (görevlendirilmiş) bir imam ise; genel olarak selef lef'e göre ımam'a uyacak kimse, böyle bîr imamın arkasında namaz kılar.

Günahkâr bir imamın arkasında namaz kılmayarak cuma ve cemaati terkeden kimse ise, ilim adamlarının çoğunluğuna göre bid'atçi bir kimsedir. Sahih olan böyle bir namazı kılıp tekrar onu iade etmeyeceği şeklindedir. Çünkü As-hab-ı Kiram -Aiiah onlardan razı olsun- günahkâr imamlar arkasında cuma ve cema­at namazlarını kılar ve tekrar iade etmezlerdi. Az önce geçtiği üzere Abdullah b. Ömer, Haccac b, Yusuf'un arkasında namaz kılardı; Enes -ra- da.

Sahih(-i Buhari)de kaydedildiğine göre Osman b. Affan –ra- evi muhasara altına alınınca insanlara bir kişi namaz kıldırdı. Birisi Osman'a: Sen genel olarak bütün müslümarıların imamısın, şu insanlara namaz kıldıran ki­şi ise bir fitne (zamanının) imamıdır. Osman -ra- şöyle dedi: Ey karde­şimin oğlu! Namaz insanların yaptıkları işlerin en güzellerindendir. Eğer güzel iş yaparlarsa, sen de onlarla birlikte güzel iş yap. Şayet kötülük işlerlerse sen on­ların kötülüklerinden uzak dur.'Buhâri 695.

Fasık ile bid'atçinin namazı özü itibariyle sahihtir. İmam'a uyan bir kimse böyle bir kişinin arkasında namaz kılacak olursa, namazı batıl olmaz ama böy-lelerinin arkasında namaz kılmayı mekruh görenlerin bundan hoşlanmayış se-beblerı; iyiliği emredip münker'den alıkoymanın vacib oluşundan dolayıdır.

Bu kabilden olmak üzere bid'at ve günahını açıkça ortaya koyan bir kimse müslümanlara imam olarak tayin edilmez. Böyle bit kimse tevbe edinceye kadar ta'zir edilmeye müstehaktır. Böyle bir kimsenin tevbe edinceye kadar terkedılme imkanı bulunuraa, bu güzel bir şey olur. Şayet bazı kimseler onun arkasında namaz kılmayı bırakıp, başkasının arkasında namaz kıldıkları takdirde bu durum tevbe edinceye yahut azledilinceye ya da insanlar onun işlediği günahın benzerinden vazgeçinceye kadar münker'in reddedilmesinde bir etkisi bulunursa, böyle bir kim­se arkasında namaz kılmayı terketmekte hern şer'î bir maslahat olur, hem de ima­ma uymak durumunda olan kimse, bir cuma'yı da. cemaati de terketmemiş olur.

Şayet böyle birisinin arkasında namaz kılmayı terketmek cemaate katılan kimsenin cuma ve cemaatleri kaçırmasına sebeb teşkil ediyorsa, işte o takdirde böyle bir kimsenin arkasında namaz kılmayı Ashab-ı Kiram'a muhalefet eden bir bıd'atçiden başkası terketmez.

Eğer imamı yöneticiler tayin etmiş iseler, onun arkasında namaz kılmayı terketmekte de ser" bir maslahat yoktur. Böyle bir durumda bu gibi kimsenin ar­kasında namaz kılmak terkedilmez. Aksine namaz daha faziletli olan kimsenin arkasında kılınırsa. daha faziletlidir Eğer bir kimsenin münker'i açıkça işleme­yen bir kimseyi imamete geçirme imkanı varsa, bunu yapması vacib olur. An­cak başkası onu görevlendirmiş ve böyle bir Kimseyi imamlıktan alma imkanı yoksa yahut ta onu imamlıktan alma imkanı ancak onun açığa çıkardığı mün-ker'in verdiği zarardan daha büyük bir zarar ve kötülükle mümkün olabiliyorsa, hiç şüphesiz büyük bir fesad ile küçük bir fesadı önlemeye kalkışmak caiz de­ğildir, iki zarardan daha hafif olanının da daha büyük bir zararla defedilmesi ca­iz olmaz. Çünkü şerT hükümler, maslahatları elde etmek ve onları tamamlamak ile fesadı işlemez hale getirmek ve -imkan ölçüsünde- azaltmak maksadıyla gelmiştir. Buna göre cuma ve cemaatlere katılmayı kaçırmak, bu iki namazda günahkar imama uymaktan daha büyük bir fesattır. Özellikle cemaate katılma­mak herhangi bir günahı önlemiyor ise bu böyledir. Geriye serî maslahatın, böyle bir fesat önlenmeksizin işletilmemesi kalır.

Eğer cuma ve cemaat namazları iyi kimselerin arkasında eda edilebiliyor-sa, elbettekı bu günahkar kimselerin arkasında eda edilmesinden daha uygun­dur. İşte o vakit, mazeretsiz olarak günahkâr bir kimsenin arkasında namaz kıla­cak olursa, bu ilim adamlarının içtihad ettikleri bir konu olarak karşımıza çıkar. Kimisi böyle bir namazı iade eder derken, kimisi de iade etmez, demektedir. Buna dair geniş açıklamalar ise fürûa dair (fıkıh) kitablardadır.

Kitabın ve sünnetin nasslan ile ümmetin selefinin icmaı şuna delâlet et­mektedir: Veliyyu'l-Emr, namaz kıldırmak için tayin edilmiş imam, hakim, harb emiri, sadaka âmiline içtihad edilecek konularda itaat olunur, içtihad edilecek konularda bu gibi kimselerin, kendilerine uymak durumunda olanlara itaat et­mek yükümlülükleri yoktur. Aksine itaat etmek durumunda olanların bu husus­larda ona itaat etmesi ve onun görüşünü benimseyip kendi görüşlerini ferket-meleri gerekir. Çünkü cemaat ve uyuşma maslahatı ile tefrika ve ayrılığın mefse-deti cüzî meselelerden daha büyüktür. Bundan dolayı hakimlerin birinin diğeri­nin hükmünü nakletmesi caiz görülmemiştir.

Kat" olarak bilinen doğru ise sudur; Bu gibi kimselerin birinin diğeri arka­sındaki namazı sahih'tır. Ebu Yusuftan rivayet edildiğine göre o, Harun er-Reşid ile birlikte hac ettiğinde halife (Harun) hacamat yaptırmıştı. Malik de ona abdest almasının gerekmediği doğrultusunda fetva vermişti. Halife bu haliyle insanlara namaz kıldırdı. Ebu Yusuf'a: Arkasında namaz kıldın mı? diye sorulunca, O: Sub-hanallah, Emiru'l-Müminîn'dir o, diye cevab vermişti Bu sözleriyle yöneticiler arka­sında namaz kılmayı terketmenin bid'at ehlinin fiillerinden olduğunu kastetmiştir.

Buharî'nin rivayet ettiği Ebu Hureyre yoluyla gelen hadise göre de Rasû-lullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Onlar size namaz kıldırırlar.

İsabet ederlerse, sizin de, onların da lehinedir. Hata ederlerse, sizin lehinize. onların aleyhinedir."1Buhârt 694

Bu hadis imam hata ettiği takdirde, bu hatası imamın aleyhinedir, imama uyan aleyhine değildir, gerçeğini ortaya koyan açık ve sahih bir nasstır. Müçtehid nihayet vacib olmadığına inandığı bir vacibi terketmekle yahut ta yasak olmadığına inandığı bir yasağı işlemekle hata etmiş olabilir. Ancak Allah'a ve âhiret gününe iman eden bir kimsenin böyle bir hadis kendisine ulaştıktan sonra, bu açık ve sa­hih hadise muhalefet etmesi helal olmaz.

Ayrıca bu hadis, irnam eğer "imama uyanın vacib olduğuna inandığı bir şe­yi terkedecek olursa, o imama uyması sahih değildir" ifadesini mutlak olarak kul­lanan, Hanefi, Şafiî ve Hambeli'lere rnensub kimselerin kanaatlerine karşı da bir delildir. Şüphesiz ki bir arada olmak, birlikte bulunmak göz önünde bulundurul­ması gereken hususlardandır. Fesada götüren ayrılıkların da terkedilmesi gerekir.

İyilerin de Günahkârların da Cenaze Namazı Kılınır

"Ve onlardan ölenlerin üzerine..." sözlerine gelince, şu demektir: Biz iyiler­den de, günahkârlardan da ölen kimselerin namazlarının kılınacağı görüşünde­yiz. Bâğî'ler ve yol kesiciler bu genellemenin dışında ve müstesnadırlar. -Ebu Yusuf'a hilafen- kendisini öldüren de böyledir, ilgili yerlerde belirtildiği üzere, Malik ve Şafiî'ye hilafen şehit ise böyle değildir.

Ancak Tahâvî -Allah ona rahmet eısin-, bu sözleri bizim bid'at ehli ile günahkâr­lardan ölen kimselere namaz kılmayı terketmeyeceğımızi açıklamak üzere bu zik­retmiştir, yoksa herkesi kapsayan genel bir ifade olmak üzere kaydetmiş değildir.

Ancak İslam'ı izhar edenler iki kısımdır. Bunlar ya mü'mındir, ya münafık­tır. Münafıklığı bilinen kimselerin namazlarını kılmak, onlara mağfiret dilemek ca­iz değildir. Münafık olduğu bilinmeyen kimsenin ise namazı kılınır. Bir kimse bir kişinin münafık olduğunu bilirse, onun cenaze namazını kılmaz. Onun münafık olduğunu bilmeyenler namazını kılar. Ömer -ra-, Huzeyfe –ra- cenaze namazını kılmadığı kimselerin namazını kılmazdı. Çünkü Huzeyfe, Tebûk Gazvesi'nde münafıkların kim olduklarını bilmişti. Yüce Allah ise Rasûlü-ne münafıkların namazını kılmayı yasaklamış ve onlara mağfiret dilemesi halin­de bile günahlarını bağışlamayacağını haber vermiş, buna sebeb ise onların Al­lah'ı ve Rasûlunü inkar ederek kâfir olmalarını göstermiştir.

Allah'a ve Rasûlüne iman eden kimsenin namazını kılması ise yasaklanmış olamaz. Onun gerek bid'at türünden itikadı günahları, gerekse de amelî günahları ne olursa olsun. Aksine Yüce Allah, peygamberine, rnü'minlere mağfiret dilemesini emrederek şöyle buyurmaktadır: "Onun için bil ki: 'Allah'tan başka hiçbir ilah yok­tur.' Hem kendi günahın, hem de mü'min erkek/er/e, mü'min kadınlar için mağfiret dile." (Muhammed, 47/19) Yüce Allah ona tevhid'i, hem kendisi için, hem de mü'min er­keklerle, rnü'min kadınlar için mağfiret dileğinde bulunmayı emretmektedir.

Tevhid dinin esasıdır. Kendisi için ve rnü'minler için mağfiret dilemek te tev-hid'in kemâlidir. Onlara mağfiret, rahmet ve sair hayırları dilemek ya vacibtir, ya müstehabtır. Bu da iki türlüdür, genel ve özel olmak üzere. Bunun genel olması bu âyet-i kerîme'de olduğu gibi açıktır. Özel duaya gelince bu da, ölüye namaz kıl­maktır Ölen herbir mü'minin cenaze namazını kılmaları mü'minlere mutlak olarak emredilmiştir. Onlar kıldıkları namazlarında ona dua etmekle em rol ünmüş l ardı ﷺ‬. Ni­tekim Ebu Davud ve ibn Mace'nin kaydettikleri rivayete göre Ebu Hureyre -ra- şöyle demiştir; Rasûlullah -sav-i şöyle buyururken dinle­dim: "Ölünün namazını kıldığınız vakit ona ihlasla, samimiyetle dua ediniz."1Ebu Dâvûd 3199; ibn M3ce 1497

"Onlardan herhangi bir kimse hakkında kesin olarak cennet­liktir ve cehennemliktir demeyiz."

 Muayyen Kimselerin Cennetlik Yada Cehennemlik Oldukları­nı Söylemek

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- şunu anlatmak istiyor: Biz Kıble ehline men-sub muayyen herhangi bir kimse için: O cennet ehlindendir, yahut cehennem ehlındendir demeyiz. Doğru sözlü peygamberin cennet ehlinden olduklarını ha­ber verdiği kimseler müstesna. Aşere-i Mübeşşere2Aşere-ı Mübeşşere. yani Hz. Peygamber tarafından cennellik oldukları ismen belirtilmiş on sahabi Ebu Bekir. Ömer, Osman, Ali, Talha b. Ubeydullah, Abdurrahman b. Avt, Sa'd b. EbîVakkas, Said b. Zeyd. Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh ve ez-Zubeyr b. el-Awâm -Raüıyatiahu an/ı- dır. gibi.

Bizler her ne kadar: Büyük günah işlemiş olanlardan Allah'ın dilediği kim­seler cehenneme mutlaka girecektir, sonra da şefaatçilerin şefaati ile çıkacak­lardır diyorsak da muayyen kimseler söz konusu olunca bunu söylemeyiz ve bilgi sahibi olmadıkça kimse hakkında cennetliktir ya da cehennemliktir, deme­yiz. Çünkü bu bizim için gizli olan bir hakikattir. Ölenin ne üzere öldüğünü de bilgimizle kuşatamayız. Ancak iyilikte bulunanlar için Ümit besleriz, günahkar kimseler için de korkarız.

"Mü'minler bu hususta herhangi bir şeyi açıkça ortaya koymadık­ça, onlar hakkında küfür, şirk ya da münafıklık ettiklerine dair şahit­likte bulunmayız, onların iç hallerini yüce Allah'a bırakırız."

 Muayyen Kimselerin Kâfir Yada Münafık Olduklarını Söyle­mek

Çünkü bizler zahire göre hüküm vermekle emrolunmuş; zan ve hakkında bilgi sahibi olmadığımız şeylerin arkasından düşmemiz yasaklanmıştır. Yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır: "Ey iman edenler! Erkekler topluluğu, başka bir erkek topluluğu ile alay etmesin..." (ei-Hucurat, 49/11) Yine Yüce Allah: "Ey iman edenler! Zannm bir çoğundan kaçının, çünkü zannın bir kısmı günahtır..." tei-hucurat. 49/12) diye buyurmaktadır.

Başka yerde de Yüce Allah: "Bilmediğin bir şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve kalbin herbiri ondan sorumludur." (ei-lsra, 17/36) diye buyurmaktadır.

"Biz -kendilerine karşı Kılıç çekmek vacib olanlar müstesnâ-Muhammed -sav- ümmetinden herhangi bir kimseye karşı kılıç çekileceği görüşünde değiliz."

 Müslümanlarla Savaşmak

Sahih(-i Buharî)de. Peygamber –sav- şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Allah'tan başka hiçbir ilah bulunmadığına ve benim Allah'ın Rasûlu olduğuma şehadet eden bir müslümanın kanı ancak şu üç şeyden birisi dolayısıyla helal olabilir: Evli zinakâr, cana karşılık can, dinini terk edip islam ce­maatinden ayrılan kimse."1Buhirt 6878; MüsMm 1676; Ebû Dâvûd 4352, 4353; Tirmitf 1403: Nesaî, VII, 90, 91, 101,102. VI». 13, 23; ibn Mâce 2534; Müsned, 1, 382, 428, 444, 465, VI, 181.

"(Şer'î yönetimde) bize yöneticilik edenlere ve emir sahipleri­mize karşı çıkıp ayaklanmayı -haksızlık etseler dahi- uygun görmeyiz. Onlara beddua etmeyiz, onlara itaat etmekten el çekmeyiz. Onlara itaati Aziz ve Celil olan Allah'a itaatin bir parçası ve bir fariza olarak görürüz. Elverir ki bize bir masiyet emretmesinler. Onların salah bulmaları ve esenlik için dua ederiz."

 Yöneticilere İtaat Etmek

Yüce Allah: "Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, Rasûle de itaat edin ve sizden olan emir sahiplerine de" (en-Nisa, 4/59) diye buyurmaktadır.

Sahih(-i Buharî)de Peygamber -sav- şöyle buyurduğu kaydedilmektedir; "Bana itaat eden, Allah'a itaat etmiş olur. Bana isyan eden, Allah'a da isyan etmiş olur. (Benim tayin ettiğim) emir'e itaat eden bana itaat et­miş olur, emir'e isyan eden bana isyan etmiş olur."1Buharı 7137; Müslim 1835

Ebu Zerr -ra-dan dedi ki: Can dostum bana, Habeş'li, azaları kesik dahi olsa (basımdaki hak yöneticiye) dinleyip, itaat etmemi tavsiye etti."2 Müslim 648. 1837; ibn Mâce 2862. Buharî'de, ki rivayette de: "isterse başı kuru üzüm tanesi gibi Habeş'li olsa da­hi. .."3Buharı 693, 696, 7142; Müsned, III. 114; ibn Mâce 2860. ifadesi de vardır.

Yine Buharî ve Müslim'de şu hadis yer almaktadır: "Masiyet ile emrolun-ması hali müstesna müslüman kişiye hoşuna ve gitmeyen hususlarda dinleyip, itaat etmek görevi vardır. Şayet masiyet ile emrolunursa ne dinlemek, ne de ita­at söz konusudur."4Buharî 2955, 7144; Müslim 1839

Huzeyfe b. el-Yeman'dan şöyle dediği nakledilmektedir; insanlar Rasûlul-lah -sav-e hayra dair sorarlardı. Ben de ona, beni gelir bulur korkusuyla şerre dair sorardım, Ey Allah'ın RasûKJ! dedim. Biz cahiliye döne­minde ve şer arasında idik. Allah bize bu hayrı gönderdi, bu hayırdan sonra bir şer olacak mı? O: "Evet" buyurdu. Peki bu şer'den sonra bir hayır olacak mı? di­ye sordum. O: "Evet, ancak bünyesinde bir parça fesad bulunacak" dedi. Ben: Peki bünyesindeki fesadı nedir9 diye sordum. Şöyle buyurdu: "Bir kavim (gele­cek) ve bunlar benim sünnetimden başka bir sünnet izleyecekler, benim hida­yetimden başka bir yola uyacaklar. Bir takım işlerini uygun görecek, bir takım işlerini münker göreceksin." Yine ben: Peki, bu hayırdan sonra bir şer olacak mı? diye sordum. Şöyle buyurdu: "Evet, cehennem kapılan üzerinde bir takım davetçiler olacak. Bu davetlerini kabul edenleri içine (cehennem ateşine) ata­caklar." Ey Allah'ın Rasûlü! Onları bize vasfeder misin? dedim. Şöyle buyurdu; "Evet (niteliklerini belirteyim). Bunlar etiyle, kemiğiyle bizden bir topluluktur. Bi­zim dillerimizi konuşurlar." Ey Allah'ın Rasulül dedim. Eğer ben bu döneme yeti­şecek olursam, ne yapmamı tavsiye edersin? Şöyle buyurdu: "Yine müslümanlar cemaatine ve onların hak imamlarına bağlı kalacaksın." Ben: Eğer bir cema­atleri de, bir imamları da bulunmayacak olursa (ne yapmamı emredersin?) diye sordum. Şöyle buyurdu: "O takdirde bütün bu fırkalardan uzaklaş, velev ki bir ağacın kökünü azı dişlerinle yakalayacak olsan bile. Ölüm sana gelip yetişince-ye kadar sen bu hal üzere kalmaya devam et."1

İbn Abbas –ra-dan dedi ki: Rasûlullah -sav-şöyle buyurdu: "Her kim emirinden hoşuna gitmedik bir şey görürse sabretsin. Çünkü cemaatten bir karış kadar dahi ayrılıp ta ölen bir kimsenin o ölümü cahi­liye ölümüdür."2

Bir başka rivayette; 'islam'ın boyunduruğunu boynundan çıkartmış olur"3 denilmektedir.

Ebu Said el-Hudrî -Radıyatfahu anh-dan dedi ki: Rasûlullah -sav- şöyle buyurdu: "iki halifeye bey'at edildiği takdirde, siz o ikisinden son­rakini öldürünüz,"4

Avf b. Malik -ra-, Rasûlulllah -Sallatlahu aleyhi vesellemJn şöyle bu­yurduğunu nakletmektedir: "Sizin en hayırlı imamlarınız (devlet yöneticileriniz), sizin kendilerini sevdiğiniz ve kendilerinin sizi sevdiği, kendilerine dua ettiğiniz size dua eden yöneticilerdir. En kötü yöneticileriniz ise kendilerine buğz etti ğiniz, kendileri de size buğz eden. kendilerine lanet ettiğiniz ve size lanet eden­lerdir." Ey Allah'ın Rasûlü dedik, o takdirde biz kılıçlarımızla onlara karşı çıkma­yalım mı? dedik. Şöyle buyurdu: "Aranızda namazı kıldırdıkları sürece hayır. Şu­nu biliniz ki her kimin başına bir yönetici gelir de onun Allah'a isyanı gerektiren bir iş yaptığını görürse, yaptığı bu Allah'a karşı masiyet olan işten hoşlanmasın. Bununla birlikte itaatten de asla el çekmesin."1Müslim 1855; Müsnect, VI, 24, 28.

Görüldüğü gibi Kıtab da, sünnet de masiyet ile emretmedikleri sürece ulu'l-emr'e itaatin farz olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah'ın şu buyruğunu düşü­nelim: "Allah'a itaat edin. rasûle de itaat edin ve sizden olan emir sahip/erine de" (en-Nisa, 4/59) Burada Yüce Allah, "rasûle itaat edin" diye buyurduğu halde, sizden olan emir sahiplerine de itaat edin diye buyurmamıştır. Çünkü emir sahipleri ba­ğımsız olarak kendilerine itaat edilecek kimseler değildirler. Onlara ancak Allah'a ve Rasûlüne itaat etmeleri halinde itaat olunur. İtaati emreden fiil, Allah Rasûlü ile birlikte tekrarlanmıştır. Çünkü Allah Rasûlüne itaat eden, Allah'a itaat etmiş olur. Zi­ra Allah Rasûlü, Allah'a itaat olmayan bir işi emretmez. O böyle bir emir vermek­ten yana korunmuştur. Yöneticiler ise bazen Allah'a itaat olmayan işler emredebi­lirler. Onlara ancak Allah'a ve Rasûlüne itaat olan hususlarda itaat olunur.

Zulmetseler dahi onlara itaat etme gereğine gelince, buna sebeb onlara itaatin dışına çıkıp, ayaklanmanın sebeb olacağı kötülükler, onların zulümlerin­den hasıl olacak kötülüklerden kat kat fazla olmasıdır. Şüphesiz (zalimlikleri ha­linde} Yüce Allah onları bizlere ancak amellerimizin fasit oluşu dolayısıyla bize musallat kılmıştır. Ceza da amelin cinsindendir. O halde bize bütün gayretimizle Allah'tan mağfiret dilemek, O'na tevbe etmek ve amellerimizi ıslah etmek düşer.

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Size isabet eden her musibet elleriniz/e kazandıklarınız sebebiyledir. Çoğunu da affeder." (eş-Şura, 42/30); "Böyle iken başlarına iki katını getirdiğiniz bir musibet gelip size çatınca mı 'bu bize nere­den geldi?' dediniz. De ki: 'O kendinizdendir.' Şüphesiz Allah herşeye güç yeti-

rendir." (Al-i imran, 3/165); "Sana gelen her iyilik Allah'tandır, sana gelen her fenalık da kendindendir." (en-Nisa, 4/79); "işte Biz kazanmakta oldukları yüzünden de za­limlerin kimini kimine böylece musallat ederiz.' (el-En'âm, 6/129)

O halde yönetilenler, eğer zalim yöneticinin zulmünden kurtulmak istiyor­larsa, bizzat kendileri zulmü terketsinler.

"Sünnet'e ve cemaate tabi oluruz. Şaz görüşlerden, ihtilâftan ve tefrikadan da uzak dururuz."

 Sünnet ve Cemaate Uymak

Sünnet, Rasûlu||ah –sav- yoludur. Cemaat de müslüman cemaattir. Bunlar ise Ashab-ı Kiram, Tabiîn ve kıyamet gününe kadar güzel bir şekilde onlara tabi olanlardır. Onlara tabi olmak bir hidayettir, onlara muhale­fet etmek bir sapıklıktır. Yüce Allah peygamberine hitaben şöyle buyurmaktadır: "De ki: 'Eğer Allah'ı seviyorsanız, bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahları­nızı bağışlasın. Allah Ğalur'dur, Hahim'dir." (al-î imran, 3/311

 Şaz Görüşlerden ve Tefrika'dan Uzak Durmak

Yüce Allah şoyie buyurmaktadır: "Kim kendisine doğru yol apaçık belli ol­duktan sonra, peygambere karşı gelir, mü'minlerin yolundan başkasına uyup giderse, onu döndüğü o yolda bırakır ve cehenneme atarız. O ne kötü bir dö­nüş yeridir!" (sn-Nisa, 4/115)\

"Şüphesiz ki bu benim dosdoğru yolumdur. O halde ona uyun. başka yol­lara uymayın. Sonra sizi O'nun yolundan ayırırlar, işte sakınasınız diye Allah size bunları tavsiye etti." (-En'âm. 6/753];

"Sız kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp (dinlerinde) ayrılı­ğa düşenler gibi olmayın. İşte onlar için pek büyük bir azab vardır." (aı-i İmran, 3/w5)\

"Dinlerini parça parça edip, fırka fırka ayrılan/ar var ya, senin onlarla hiç­bir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah'a aittir. Sonra o yaptıklarını kendi/erine haber verecektir." (ei-En'âm, e/159)

Sünen'lerde Tirmizî'nin sahih diye nitelendirdiği el-İrbad b. Sâriye'den şöyle dediği sabit olmuştur: Rasûlullah -sav- bize son derece etkili bir öğüt verdi. Bundan dolayı gözler yaşardı, kalpler ondan ötürü titredi. Birisi: Ey Allah'ın Rasûlü! Bu Öğüt sanki veda eden birisinin Öğüdüne benziyor. Sen bize neyi emredersin? dedi. Şöyle buyurdu: "Ben size dinleyip, itaat etmeyi emrediyorum. Gerçek şu ki aranızdan benden sonra yasayacak olanlar çok ihti­laflar göreceklerdir. Sizler benim sünnetimden ve benden sonra gelecek olan hidayete iletilmiş, raşid halifelerin sünnetinden ayrılmayın. Ona sımsıkı yapışın, onu azı dişlerinizle kavrayın. Sonradan çıkan uydurma işlerden sakının; çünkü herbir bidat dalâlettir."1Tirmızi 2676; Ebû Davûd 4603; lbnMâce42; Müsned. IV: 126, 127.

Yine Peygamber -sav- şöyle buyurmaktadır: "Gerçek şu ki (sizden önceki) ıkı Kitab ehli dinleri hususunda yetmişiki fırkaya ayrıldılar. Şüphesiz bu ümmet de yetmışuç fırkaya ayrılacaktır. Birisi müstesna, hepsi ce­hennemdedir. Müstesna olan da cemaatfin izlediği yoljdur."1 Müsned. III, 120, 145; ibn Mâce 3992.

Bir rivayette de ashab. Bu fırka hangisidir? Ey Allah'ın Rasûlü! diye sor­muş, o da: "Benim ve ashab'ımın üzerinde gittiği yoldur" diye buyurmuştur.2Tirmizî2641

Böylelikle Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseliem- genel olarak ihtilaf edenlerin Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat dışında her iki tarafta olanların da helak olacaklarını açıklamış olmaktadır.

Abdullah b. Mes'ud -Radıyaiiahu anfı-ın şu sözleri ne kadar da güzeldir: Kim aranızdan bir sünnet izleyecek olursa, Ölmüş olanların sünnetini takib etsin. Çünkü hayatta olanın fitneye düşmeyeceğinden emin olamazsın. Sözünü etti­ğim bu ölmüş kimseler Muhammed -Saiiaüahu aleyhi vese«em-in ashab'dır. Onlar bu ümmetin en faziletlileri, en iyi kalplileri, en derin bilgilileri ve yapmacığa sap­maktan ve böylece kendilerini külfetlere sokmaktan en uzak olanlarıydı. Bunlar Allah'ın, peygamberine arkadaş olmaları için, dinini dimdik ayakta tutmaları için seçtiği bir topluluktu. Onların faziletlerini bilip kabul ediniz, izledikleri yollarında onların arkasından gidiniz. Elinizden geldiği kadarıyla onların ahlâklarını huy edininiz, onların yapıştıkları gibi dininize yapışınız. Çünkü gerçekten onlar dos­doğru hidayet üzere idiler.3 Ebu Nuaym, Hilye. l, 305.

Yüce Allah'ın izniyle Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: 'Cemaati hak ve sa-vab olarak görürüz. Tefrika'yı da sapıklık ve azab olarak görürüz" sözlerini açık­larken bu hususa dair daha geniş açıklamalar gelecektir.

"Adalet ve emanet ehlini severiz, zulüm ve hıyanet ehline de buğzederiz."

 Salih Kimseleri Sevmek, Fasıklara Buğzetmek

Bu ilke imanın kemali ve ubudiyetin eksiksizlığinin bir neticesidir. Çünkü iba­det muhabbetin kemalini ve en son derecesini, zilletin kemalini ve en son derece­sini ihtiva eder. Allah rasûllerini. peygamberlerini ve mü'min kullarını sevmek Allah'ı sevmenin bir parçasıdır. Her ne kadar Allah'a ait Çünkü seven kimse, sevdiği kimsenin sevdiklerini de sever. Onun buğ-zettiklerine buğzeder, dost edindiklerini dost edinir, düşmanlık ettiklerine düş­manlık eder. O razı olduğu için o da razı olur, o gazablanırsa ondan dolayı o da gazablanır. Onun emirleri ile emreder, yasaklarından o da yasaklar Kısacası her durumda o sevdiğine uygun tutum sergiler,

Allah ihsan edicileri sever, takva sahiplerini sever, tevbe edenleri sever, tertemiz olanları sever. Biz de Allah'ın sevdiklerini severiz.

Allah, hainleri sevmez, fesatçıları sevmez, müstekbirleri sevmez. Bizler de onları sevmeyiz. Yüce Allah'a uyarak biz de onları sevmeyiz ve onlara buğzederiz. Buharî ile Müslim'de, Peygamber –sav- şu hadisi kay­dedilmektedir: "Üç özellik vardır ki, kimde bulunurlarsa o kimse imanın lezzetini alır: Allah ve Rasûlünü onlardan başka herkesden daha çok seven, sevdiği kim­seyi yalnız Allah için seven ve Yüce Allah kendisini küfürden kurtardıktan sonra tekrar küfre dönmekten tıpkı cehennem ateşine atılmaktan hoşlanmadığı gibi hoşlanmayan."1 Buharı 16. 21, 6941; Müslim 43.

Tam ve eksiksiz bir sevgi, sevilen zatın sevdiği ve hoşlanmadığı bütün hususlarda, dostluklarında ve düşmanlıklarında eksiksiz bir muvafakati, ona uy­gunluğu gerektirir. Bilindiği gibi Allah'ı gereği gibi seven bir kimsenin, O'nun düşmanlarına buğzetmesi kaçınılmazdır; onun buğzettiği kimselere karşı cihad etmeyi sevdiği gibi, onun da aynı şeyi sevmesi kaçınılmaz bir şeydir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Gerçek şu kî Allah kendi yolunda birbirine ke­netlenmiş bina gibi saf bağlayarak çarpışanları sever." (es-Saf, 61/4)

Sevgi ve buğz (nefret) ise o şeydeki hayır ve şer hasletlerine göredir. Kulda hem velayet (dost edinme), hem adavet (düşman edinme) sebebleri ile birlikte se­vilmenin ve buğzedilmenin sebebleri de bulunabilir. Bundan dolayı aynı kişi bir açı­dan bakıldığında sevilen, bir başka açıdan bakıldığında buğzedilen bir kişi olur. Hüküm ise galib olana göre verilir. Kulun Allah nezdindeki hükmü de bu şekildedir. Şüphesiz Yüce Allah bir şeyi, bir açıdan sever, bir başka bakımdan ondan hoşlanmaz. Nitekim Peygamber -sav- Aziz ve Celil olan Rabbın-den şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Ben yapacağım bir işte ölümden hoşlanmayan, benim de kendisine kötülük yapmak istemediğim mü'min kulumun canını kabzetmekte tereddüt ettiği kadar hiçbir işte tereddüt etmiş değilim."2Buharî 6502 Hal­buki ölüm onun için de kaçınılmaz bir şeydir.olan sevgiye, O'ndan başka hiçbir kirnse layık değilse de Allah'tan başkaları Allah için -Allah'la birlikte değil- sevilir.

Böylelikle Yüce Allah tereddüt etliğini beyan etmektedir. Çünkü tereddüt iki iradenin birbiriyle çalışmasıdır. Yüce Allah mü'min kulunun sevdiğini sever, hoşlanmadığı şeyden hoşlanmaz. Kul ölümden hoşlanmıyorsa Yüce Allah da bundan dolayı onun ölümünden hoşlanmaz. Nitekim: " Ve ben ona kötülük yap­maktan hoşlanmadığım halde..." diye buyurmaktadır. Halbuki Yüce Allah ölümü de takdir etmiştir. Ölümün tahakkuk etmesini istemektedir, işte bu hale tereddüt adı verilmiştir. Daha sonra da bu İşın gerçekleşmesinin kaçınılmaz olduğunu be­yan etmektedir. Zira bu mü'min kulu daha da sevdiği bir sonuca götürmektedir. "İlmi bizim için müteşâbih olan hususlarda Allah daha iyi bilir, deriz."

Daha önce Tahâvî -Allah ona rahmet elsin- şunları söylemişti: "Allah ve Rasû-lüne teslimiyet gösterip, hakkında şüpheye düştüğü hususların bilgisini gerçek alimine havale eden kimseler dışındakiler dinlerinde selamete eremezler."

 Bilgisizce Söz Söylemek

Bilgisizce konuşan ancak kendi hevasına uyar. Yüce Allah da şöyle bu­yurmaktadır: "Allah'tan bir hidayet olmaksızın, havasına uyandan daha sapık kim olabilir ki?" (el-Kasas, 28/50); " insanların bazısı Allah hakkında bilgisizce tartışır ve azgın her şeytana uyar. Onun hakkında şu yazılmıştır: 'O, kendisini dost edi­nen herkesi mutlaka saptırır ve onu alevli ateş azabına götürür. " (el-Hac, 22/3-4); "Onlar ki kendilerine gelmiş bir delil olmaksızın Allah'ın âyetleri hakkında tartışır­lar. Gerek Allah indinde, gerek mü'minler yanında (buna) öfke oldukça büyük­tür. Allah büyüklük taslayan her zorbanın kalbini işte böyle mühürler." (ei-Mu'min, 40/35}; "De ki: 'Rabbim ancak hayasızlıkları, onların açık olanını, gizli olanını, bu­nunla beraber günahı, haksız isyanı, Allah'a -hakkında asla bir delil indirmediği-herhangi bir şeyi ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söyle­menizi haram kılmıştır. " (ei-A'raf, 7/33)

Yüce Allah, Peygamberi Muharnmed -sav-e bilmediği hu­susları kendisine havale etmesini emretmiştir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'De kî: 'Allah ne kadar kaldıklarını en iyi bilendir. Göklerin ve yerin gaybı yalnız O'nun-dur.'"(el-Kehf, 17/26); "De ki: Rabbim onların sayısını en iyi bilendir." (el-Kehf, 18/22)

Peygamber -sav- de müşriklerin çocukları hakkında soru

sorulunca: "Allah (büyümüş olsalardı) ne şekilde amel edeceklerini en iyi bilendir.'1 Buhârt 13B4, 6599, 6600; Müslim 2659 Ömer –ra- arttı- da şöyle demiştir: Din hususunda re'yi itham altında biliniz. (Hudeybıye) günü Ebu Cendel hakkındaki kanaatimi bir bilseydiniz. Ben kendi görüşüme dayanarak Rasûlullah –sav- emrini reddedi­yordum. Ebu Cendel günü elimden geldiğince gayret ediyor, bütün gayretimi ortaya koyuyor, elimden geleni esirgemiyordum. O sırada antlaşma metni de yazılıyordu. (Rasûlullah): Bismillahirrahmanirrahiym, diye yaz, diye buyurdu. Ancak (Kureyş delegesi): Senin adınla Allah'ım yaz, dedi. Rasûlullah -sav- razı oldu ve bu şekilde yazıldı. Bense karşı çıktım, Peygamber -Saiiallahu aleyhi veseitem-. "Ey Ömer! Sen benim razı olduğumu görüyorken, kendin nasıl yüz çevirirsin" dedi.2Taberânl. el-Mu'cemu'l-Kebir, 82.

Yine Ömer -ra- şöyle demiştir: Sünnet Allah ve Rasûlünün, sün­net olarak ortaya koyduğudur. Sizler hatalı görüşleri ümmete sünnet yapmayınız.

Ebu Bekr es-Sıddîk -ra- şöyle demiştir; Eğer ben Allah'ın Kita­bındaki bir âyet hakkında dahi olsa, kendi görüşümü yahut ta bilgi sahibi olma­dığım şekilde bir söz söyleyecek olursam, hangi arz beni taşır ve hangi sema beni gölgelendirir.

el-Hasen b. Ali el-HülvanVnin naklettiğine göre; Bize Ârim anlattı, bize Hammad b. Zeyd anlattı. O Said b. Ebi Sadaka'dan, o İbn Sîrin'den şöyle dediği­ni rivayet eder: Bilmediği hususlardan Ebu Bekr kadar korkup çekinen hiçbir kim­se yoktu. Ebu Bekr'den sonra da bilmedikleri hakkında söz söylemekten Ömer kadar korkan hiçbir kimse yoktu. Ebu Bekr bir mesele hakkında hüküm vermek zorunda kalmıştı. O mesele ile ilgili Allah'ın Kitabında asıl bir dayanak bulama­mıştı, sünnet'de de bir rivayet tesbit edememişti. Kendi görüşüne dayanarak içti-had etti, sonra şöyle dedi: Bu benini görüşümdür. Şayet doğru olursa Allah'tan­dır, eğer hata olursa bendendir. Bunun için de Allah'tan mağfiret dilerim.

"Yolculukta da, mukîm iken de -rivayetlerde geldiği üzere-mestler üzerine mesh edileceği görüşündeyiz."

 Yolculukta ve İkamet Halinde Mestlere Meshetmek

Rasûiullah -sav- den mestler üzerine mesh ve ayakların yıkanması hususunda sünnet mütevatır olarak bize kadar gelmiştir. Rafizîler ise bu mütevaîir sünnete muhalefet ederler. Onlara şöyle denilir: Peygamber -sav-den söz ve fiil olarak abdesti aktaranlar, ondan abdest almayı öğrenenler, onun döneminde gözünün önünde abdesi aldıkları halde kendileri­ne itiraz etmediği kimseler ve bunu kendilerinden sonra gelenlere aktaranlar, bu âyetin lafzını nakleden kimselerden sayıca daha çokturlar.

Çünkü bütün müslümanlar onun döneminde abdest alıyorlardı, abdesîi de ancak ondan öğrenmişlerdi. Bu uygulama da cahiliye döneminde onlar ara­sında alışılmış bir şey değildi. Yüce Allah'tan başka hiçbir kimsenin sayısını bil­mediği kadar çok kimse, onu abdest alırken görmüşlerdir. Yüce Allah'ın dilediği kadar pek çok sayıda hadiste de ayaklarının yıkandığının söz konusu edildiği ri­vayetleri nakletmişlerdir. Öyle ki sahih hadis kitaplarında olsun, başkalarında ol­sun bir kaç yoldan onun şöyle buyurduğu nakledilmiştir: 'Ateşten dolayı topuk­lara ve ayakların iç taraflarına veyl olsun!"1Müsned, IV, 191; ibn Huzeyme 163; Dârakutnî, f, 95; Beyhakî, l, 70. Ayrıca; Butıârî 60, 96, 163, 165; Müslim 241, 242. 6bû Dâvûd 97; Nesaî, l. 77; Tırmizî 41; İbn Mâce 451. 453, 454, Müsned, H, 193, 201,205, 211,226, 451.111,316, VI. 112, 192,258.

Bununla birlikte şayet ayağın üst tarafını meshetmek farz olsaydı, ayağın tamamını yıkamak tabiatın -riyaset ve mal talebinin aksine- kabul edemeyeceği bir külfet olurdu. Eğer abdestin şeklinin mütevatir olarak geldiği hususunda ten-kıd düşünülebilirse, abdest âyetinin lafzının nakledilmesi hususunda böyle bir tenkidin söz konusu olması daha bir ihtimal dahilinde olurdu.

Şayet; âyetin lafzı yalan söylemenin de, hatanın da mümkün olamayaca­ğı bir tevatür ile sabit olmuştur, diyecek olurlarsa şunu belirtelim ki: Abdest al­manın ondan nakledilmesine dair tevatürün subutu öncelikli ve daha kamil bir manada söz konusu olmuştur. Ayrıca âyetin lafzı mütevatir olarak gelen sünnete de muhalif değildir. Çünkü "mesh1 lafzı, mutlak olarak kullanılıp bununla bir şeyi isabet ettirmek manası kastedılebildiği gibi, bu lafız ile suyu akıtmak anlamı da kastedilebilmektedir.Nitekim Araplar şöyle derler: Ben abdest için mestlendim

Ayet-ı kerîme'de ayakların meshedilrnesiyle, guslün diğer bir kısmı olan meshin kastedilmediğine, aksine guslün kendisinin bir parçasını teşkil ettiği mes-hin kastedildiğine bir delil vardır. Çünkü Yüce Allah: "iki aşık kemiğine kadar" diye buyurmuş 'aşık kemiklerine kadar" diye buyurmarnıştır. Halbuki "ellerinizi dirsek­lere kadar" diye buyurmuştur. İşte bu herbir elde tek bir dirsek olduğu gibi, tek bir topuk olmadığına delil vardır Aksine herbir ayakta iki topuk vardır. Buna göre Yüce Allah rnesh ile burada çıkıntı teşkil eden iki kemiğin meshini emretmiş ol­maktadır. Surdaki emir ise yıkamak anlamındadır. Çünkü meshı özel anlamı ile kabul edenler, ayakların üst tarafı için meshi öngörürler. Ayet-i kerîme'de iki topu­ğun nihaî sınır olarak belirlenmiş olması, onların görüşlerini reddetmektedir. Onla­rın iddiasına göre farz olan bacak ile ayağın birleştikleri nokta olan ve ayakkabı bağlarının bağlandığı yer olan topuklar kastedilmekte olup, iki ayağın üst tarafının nıesh edilmesi farzdır, işte bu iddia görüldüğü gibi Kitab ve sünnet ile merduttur.

Ayet-i kerîme'de meşhur iki kıraat vardır. (Ayaklarınızı anlamına gelen ke­limenin) nasb ve cer ile okunması. Bu iki okuyuşun ı'rab'ı ilgili yerlerde genişçe yapılmıştır. Nasb okuyuşu ayakların yıkanmasının farzıyeti hususunda açık bir nasstır. Çünkü mahalle yapılan atıf ancak anlamın bir olması halinde söz konu­sudur. Şairin şu mısraında olduğu gibi:

"Biz dağda değiliz, demir de değiliz,"

: Başıma ve ayaklarıma mesnettim, ifadesi ( : Başımı ve ayaklarımı meshettirn, ifadesi ile aynı

anlamda değildir. Birincisinde "be: ile" mücerred mesh'ten ayrı bir mana ifade eder. Bu ise bir miktar suyu başa değdirmektir. O bakımdan atıf "ellerinize" buy­ruğuna yapılmış olmaktadır, Mütevatir sünnet de bazı insanların Kur'ân'ın zahi­rinden anladıklarının aleyhine hüküm vermektedir. Çünkü Rasûiullah -sav- Kur'ân-ı Kerîm'in lafız ve manasını açıkça beyan etmiştir. Nitekim Ebu Abdu'ﷺ‬-Rahman es-Sülemî şöyle demektedir; Bize Kur'ân okutanların anlat­tıklarına göre Osman b. Alfan, Abdullah b. Mes'ud ve başkaları Peygamber -sav-den on âyet-i kerîme öğrendiler mi bu âyetlerin anlamlarını öğrenmedikçe başka âyetleri öğrenmeye geçmezlerdi."

Ayakların meshinin söz konusu edilmesinde ayaklar yıkanırken kullanıla­cak suyun az miktarda döküleceğine dikkat çekmek içindir. Çünkü mutad olan ayakların yıkanmasında suyun israf derecesinde çokça kullanılmasıdır. Bu me­sele bilinen bir husustur, buna dair açıklamalar furû'a dair (fıkıh) eserlerindedir.

"Hac ve cihad iyileriyle, kötüleriyle müslüman olan ulu'l-emr ile birlikte Kıyamet gününe kadar geçerlidir. Hiçbir şey bunları iptal etmez ve bunların farziyetlerlni kaldırmaz." İyiye de,

 Kötüye de Hac ve Cihad Bir Yükümlülüktür

Tahâvî - Allah ona rahmet etsin-, "Muhammed -Ssllalls.hu aleyhi vese/!em-\n Soyun­dan er-Rıza çıkıp da sema'dan bir münadi ona tabi olunuz, diye sesleneceği vakte kadar Allah yolunda cihad yoktur" diyen, Rafızîlerin görüşlerinin reddedil­diğine değinmektedir. Bu görüşün batıl olduğu, ona karşı herhangi bir delil ge­tirmeye gerek bırakmayacak kadar açıktır.

Rafızîler imamın herhangi bir delile dayanmaksızın masum olmasını şartı koşmuşlardır Oysa Müslim'in Sahih'inde Avf b. Malik el-Eşcaî'nin şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah -sav-i şöyle buyururken dinledim: "imamlarınızın en hayırlıları kendilerini sevdiğiniz ve sizleri seven, kendilerine dua ettiğiniz ve sizlere dua eden kimselerdir. En kötü imamlarınız ise kendileri­ne buğzettiğiniz ve size buğz eden, kendilerine lanet ettiğiniz ve size lanet oku­yan kims el erdir." Ey Allah'ın Rasûlü, dedik. Biz bu durumda onlarla çarpışmaya­lım mı? Şöyle buyurdu: "Aranızda namazı kıldırdıkları sürece hayır! Şunu bilin ki her kimin başına bir yönetici gelir de o yöneticinin Allah'a isyan olan bir işi yap­tığını görürse, Allah'a karşı masiyet olarak yaptığı bu işten hoşlanmasın. Bunun­la birlikte ona itaat etmekten de el çekmesin."'

İmamet meselesini ele alırken bu hadise benzer başka hadisler de geç­miş bulunmaktadır. Bu hadislerin herhangi birisinde; imamın masum olması ge­rekir, denilmemektedir. Rafızî'ler bu meselede insanlar arasında en hüsranda olanlardır, çünkü onlar masum olan imam ile madûm (mevcut olmayan) imamı aynı şey kıldılar. Bu imamın dinde de, dünyada da kendilerine hiçbir faydası yoktur. Onlar beklenen imamın Muhammed b. el-Hasen el-Askerî olduğunu id­dia ederler. Onlara göre bu imam ikiyüzaltmış yılında yahut ona yakın bir tarihte Samerra'da bir sirdab'a girmiş ve çıkmamıştır. Oradan çıktığı vakit binsin diye sürekli olarak bir katır yahut bir at bulundururlar. Yine orada tayin ettikleri vakit­lerde; "Ey efendimiz çık, ey efendimiz çık" diye seslenecek kimseler bulundurur­lar ve bu vakitlerde silahlarını kuşanıp çekerler. Halbuki orada kendileri ile sava­şacak hiç kimse de yoktur. Buna benzer aklı basında insanların kendilerine gü­lüp geçeceği başka uygulamaları da vardır

"iyileriyle, kötüleriyle yöneticilerle birlikte" ifadesine gelince, çünkü hac ile cihad farzdırlar ve yolculuk yapmayı gerektirirler. Dolayısıyla bu iki ibadette de insanları idare edecek ve düşmana karşı direnecek bir yöneticiye kaçınılmaz olarak ihtiyaç vardır. İşte bu husus iyi olan imam ile husule gelebildiği gibi, gü­nahkar imamla da husule gelebilir.

"Kirâmen Kâtibin Melekleri'ne iman ederiz. Allah oniarı üzeri­mize koruyucular olarak tayin etmiştir."

 Kİrâmen Kâtibin Melekleri'ne İman

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Halbuki şüphe yok ki üzerinizde bekçi­ler, çok şerefli yazıcılar (kirâmen kâtibin) vardır. Onlar ne yaparsanız, bilirler." (ei-İnfitâr, 82/10-12);

"Unutma ki sağında ve solunda oturan, yaptıklarını tesbit eden iki (melek) vardır. O bir söz söylemeye dursun, mutlak onun yanında görüp, gözetlemeye hazır birisi vardır." (Kat, 50/17-18); "Onun önünden, arkasından kendisini Allah'ın emriyle gözetleyecek izleyici/eri vardır." (er-Rad, 13/11); "Yoksa onlar gizlediklerini ve fısıltılarını işitmez miyiz sanırlar? Öyle değil, hatta e/çilerimiz de yanlarında-dır, yazıp duruyorlar." (ez-Zuhıuf, 43/80); "işte bu size hakkı söyleyen kitabımızdır. Esasen, Biz işlediklerinizi yazdırıyorduk." (ei-Casiye, 45/29); "Elçilerimiz kurduğu­nuz tuzakları hiç şüphesiz yazıyorlar." (Yunus, 10/21)

Sahih-i Buharî de, Peygamber -sav-in şöyle buyurduğu kaydedilmektedir: "Aranızdan gece melekleri ile gündüz melekleri birbiri ardın­dan görev yaparlar. Sabah namazı ile ikindi namazında bir arada bulunurlar. O vakitlerde aranızda bulunan melekler yukarı çıkar. (Rableri) onların halini en iyi bilen olduğu halde onlara: Kullarımı ne halde bırakıp geldiniz, diye sorar. Onlar da, biz yanlarına namaz kılarken gittik, yine namaz kılarken onlardan ayrıldık."' BuhârT 555, 3223, 7429. 7486; Müslim 632, Mesaî, 1. 240, 241; Muvatta, l, 170, Müsned, II, 257.

312,486

Bir başka hadiste de şöyle denilmektedir: "Sizinle birlikte tuvalete girdiği­niz vakit ile cima hali dışında, sizden ayrılmayan (melek)ler vardır. O bakımdan onlardan haya ediniz, onlara ikramınız olsun."2Tirmizi2800

ikrime de ibn Abbas'tan Yüce Allah'ın: "Onun... Allah'ın emriyle gözetle­yecek izleyicileri vardır." (er-Râd, 13/11) buyruğu hakkında şöyle dediğini naklet­mektedir: Bunlar önünde de, arkasında da onu gözetleyen meleklerdir. Onu ko­rurlar, Allah'ın kaderi geldi mi onu kaderiyle başbaşa bırakırlar."

Müslim ve imarn Ahmed de Abdullah (b. Mes'ud)'un şöyle dediği rivaye­tini kaydederler: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Aranızda cinlerden arkadaşı ile meleklerden arkadaşı (onunla birlikte bulunmak üzere) görev­lendirilmemiş tek bir kimse yoktur. Sen de mi ey Allah'ın Rasûlü! dediler, şöyle buyurdu: "Ben de, ama Allah bana ona (cinlerden olana) karşı yardım etti de is­lam'a girdi. O bakımdan bana hayırdan başka bir şey emretmiyor."1Müslim 2814; Müsned, 1,385.

Buradaki "islam'a girdi" ifadesi konu ile ilgili iki görüşten daha sahih olanı­na göre bana teslimiyet gösterdi, bana itaat etti demektir. İşte bundan dolayı 'bana hayırdan başka bir şey emretmiyor" diye buyurmuştur.

Yüce Allah'ın: 'Onun... kendisini Allah'ın emriyle gözetleyecek izleyicileri vardır" (er-Râd, 13/11) buyruğu şöyle açıklanmıştır: Meleklerin onu Allah'ın emri ile korumaları, Allah'ın onlara bunu emretmiş olmaları demektir. Buna da bu mana­yı pekiştirecek bir kıraat de tanıklık etmektedir.

Diğer taraftan sözü geçen nasslarla sabit olduğuna göre, melekler sözü ve fiili de yazarlar. Niyeti de aynı şekilde yazarlar, çünkü niyet te kalbin bir fiilidir. Bu da Yüce Allah'ın: "Onlar ne yaparsanız bilirler." (ei-lnfitar, 82/12} buyruğunun genel kapsamı içerisine girmektedir. Buna Peygamber -Saiiatiahu aleyhi vese/iem-ın şu hadi­si de tanıklık etmektedir: "Aziz ve celil olan Allah buyurdu ki: Kulum bir kötülük yapmak istedi mi; onun aleyhine onu yazmayınız (derim). Şayet onu işleyecek olursa aleyhine onu bir kötülük olarak yazınız (derim). Eğer kulum bir iyilik yap­mak ister de onu yapmayacak olursa, onu onun lehine bir iyilik olarak yazınız(de-rim). Şayet yapacak olursa, bu sefer onu on iyilik olarak yazınız(derim)."2Buhhari 7501, Müslim 128.

Yine Rasûlullah -sav- şöyle buyurmaktadır: 'Melekler de­diler ki: işte şu kulun bir kötülük yapmak istiyor. -O kulunu daha iyi gören oldu­ğu halde- şöyle buyurur: Onu gözetleyiniz, şayet o kötülüğü işlerse, onu misli ile kaydediniz. Şayet terkederse o kötülüğü onun lehine bir iyilik olarak yazınız, Çünkü o onu Benim için terketmiştir.' Bu iki hadisi de Bühtan ve Müslim eserle­rinde kaydetmişlerdir, lafız Müslim'e aittir.3Müslim 129; Müsned. II, 315.

"Âlemlerin ruhlarını kabzetmekle görevli olan Ölüm Meleğine de iman ederiz."

 Ölüm Meleği

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'De ki: Size vekil kılınan ölüm meleği, si­zin ruhunuzu alır Sonra da Rabbinize döndürüleceksiniz." (es-Secde, 32/11) Bu âyet-i kerime ile Yüce Allah'ın: "Nihayet birinize ölüm gelse, elçilerimiz onun ru­hunu alırlar. Onlar eksik de yapmaz/ar." (ei-En'am, 6/61) buyruğu ile "Allah ölümleri vaktinde ruhları alır. Öimeyeninkini de uykusunda (alır), Hakkında ölüm hükmü­nü verdiği (kimselerinki)ni tutar, diğerini ise belirli bir süreye kadar salıverir.'ez-Zumer, 39/42) âyetleri arasında herhangi bir çatışma söz konusu değildir.

Çünkü ölüm meleği ruhun kabzedilıp, çıkartılmasını üstlenir. Daha sonra o ruhu ondan rahmet melekleri yahut azap melekleri alır ve ondan sonra onlar o ruh ile ilgili görevli olurlar. Bütün bunlar Yüce Allah'ın izni, kazası, kaderi ve hük­mü ile olur. O halde ölüm esnasında ruh'un kabzedilme işinin sözü edenlerden her birisine duruma uygun bir şekilde izafe edilmesi, doğru bir izafedir.

"Layık olan kimseler için kabir azabına, kabir'de Münker ve Nekir'ın kişiye Rabbi, dini ve peygamberi hakkında -gerek Ra­sûlullah -saiiaiiahü aleyhi ve senem-üen, gerek Ashab-ı Kiram'dan (Allah tümünden razı olsun) gelen haberlere uygun olarak- so­ru sormalarına da (iman ederiz.) Kabir ya cennet bahçelerin­den bir bahçedir yahut ateş çukurlarından bir çukurdur."

 Kabir Azabına İman Etmek

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Firavun hanedanını ise kötü azab kuşattı. Ateştir o. Sabah, aksam onlar ona arzolunuriar. Kıyametin kopacağı gün de: 'Fira­vun hanedanını azabın en şiddetlisine sokun' (denilecek.)" (ei-Mu'min, 40/45-46)

el-Berâ b. Âzib -Radıyatiatv anh-dan rivayete göre o şöyle demiştir: Bakî el-Garkad'de bir cenaze dolayısıyla bulunuyorduk Peygamber -Saiiaiiabu aleyhi veseitem- yanımıza geldi oturdu, biz de etrafına gelip oturduk. Başlarımız üzerin­de adeta kuşlar vardı, O sırada ölenin de lahdi hazırlanıyordu. Üç defa: "Kabir azabından Allah'a sığınırım" diye buyurdu. Sonra şöyle devam etti; "Mü'min kul dünyadan (ilişkisi) kopup, ahirete doğru yöneleceği sırada onun yanına yüzleri güneşi andıran melekler iner. Beraberlerinde cennet kefenlerinden kefenler, cennet hanut'undan (hoş kokularından) kokular bulunur. Gözün görebileceği kadar bir mesafede yanına otururlar. Sonra ölüm meleği gelir ve başının yanın­da oturur. Ey hoş ve iyi nefis! Allah'tan bir mağfiret ve bir rızaya kavuşmak üze­re çık, der. Bunun üzerine onun canı kaptan bir damlanın akması gibi akarak çı­kar. Ölüm meleği, o ruhu alır. Onu alması ile birlikte elinde bir göz açıp kırpacak kadar bir süre dahi bulundurmaksızın o diğer melekler gelir. Onu alırlar, o kefe­ne ve o kokular arasına koyarlar. Ondan yeryüzünde bulunan en güzel misk ko­kusundan daha güzel hoş kokular çıkar. O ruhu alıp yükseklere çıkarlar. O ruhla beraber geçtikleri herbir yerde -melekler topluluğunu kastederek- mutlaka: Bu güzel ruhta ne oluyor? derler. Onlara bu filan oğlu filandır deyip dünya hayatın­da iken onu adlandırdıkları en güzel isimlerini zikrederler. Nihayet semaya ula­şırlar, onun için kapıların açılmasını isterler ve ona kapılar açılır. Herbir semada­ki mukarreb melekler onu bir sonraki semaya uğurlarlar. Nihayet yedinci sema­ya ulaşınca, aziz ve celil olan Allah şöyle buyurur: Kulumun kitabını îlliyyln'de yazınız ve onu tekrar yeryüzüne iade ediniz. Çünkü Ben onları oradan yarattım, tekrar oraya iade ederim, ikinci bir defa daha onları yine oradan çıkartacağım.

Peygamber devamla buyurdu ki: Bunun üzerine ruh'u cesedine geri dön­dürülür. Ona iki melek gelir, onu oturturlar ve ona Rabbın kimdir? derler. O da: Rabbim Allah'tır der, dinin nedir? diye sorarlar. O da, dinim islam'dır der. Ona, şu aranızda peygamber olarak gönderilen adam nedir? diye sorarlar, o da: O Al­lah'ın Rasûlüdür, der. Yine iki melek ona: Senin bilgin nedir? diye sorarlar, o: Ben Allah'ın Kitabını okudum, ona iman edip tasdik ettim. Bunun üzerine serna'dan bir münadî; Benim kulum doğru söylemiştir, ona cennetten bir döşek yayınız ve ona cennetten bir kapı açınız, diye seslenir. Bunun üzerine cennetin hoş ve güzel kokuları ona gelir ve gözünün alabildiği kadar bir mesafe kabrinde ona genişlik verilir Güzel yüzlü, güzel elbiseli, hoş kokulu bir adam ona gelir. Bu adam ona: Seni sevindirecek şeylerin müjdesini sana veriyorum, işte bugün sana vadolunan gündür, der. Ona: Sen kimsin? Yüzün hayır ile gelen kimsenin yüzüne benziyor, diye sorar. Ona, ben senin salın amelinim der. Bu sefer o kişi: Rabbim kıyameti kopart ki ben de aile halkımın yanına ve malıma geri döneyim, diye yakarır.

Peygamber -Saiiaitahu aleyhi veseiiem- devamla buyurdu ki: Kâfir kulun da dünya ile ilişkisi kesilip ahirete doğru yöneleceği vakit, onun üzerine semadan siyah yüzlü, beraberlerinde kancalar bulunan melekler inerler. Gözün görebile­ceği kadar bir mesafede otururlar, sonra ölüm meleği gelip onun yanıbaşına otu­rur. Ey kötü nefis! der, Allah'tan bir gazab ve öfke ile çık! Bunun üzerine ruh'u cesedine dağılır. O da kancaları bulunan bir demir çubuk ıslak yünden nasıl sıy­rılıp, çekiliyor ise ruh'u öylece sıyırıp alır. Onu aldıktan sonra elinde bir göz açıp

kırpacak kadarlık bir süre tutmaksızın diğer melekler bu ruh'u o kancalar arasın­da tutarlar. Ondan yeryüzünde görülmüş en kötü ve pis bir koku gibi bir koku et­rafa yayılır O ruh ile yukarı çıkarlar, meleklerden bir topluluğun yanından geçtik­leri her seferinde mutlaka: Bu kötü ruh da ne oluyor? derler. (Taşıyanlar). Dünya hayatında adlandtrıldtğı en kötü isimlerini zikrederek, filan oğlu filandır, derler. Ni­hayet o ruh ile dünya semasına varırlar. Onun için kapıların açılmasını isterler. Ona kapılar açılmaz, daha sonra RasûJullah -sav- Yüce Allah'ın: "Hiç şüphesiz (onlara) gök kapılan açılmayacaktır. Onlar deve iğne deliğinden geçmedikçe cennete giremezler,' buyruğunu okudu. (ei-A'raf, 7/40) Aziz ve celil olan Allah şöyle buyurur: Bunun kitabını en aşağılık yerde Siccîn'de yazınız. Bu­nun üzerine ruh'u şiddetli bir şekilde atılıp bırakılır. Sonra: 'Kim Allah'a ortak ko­şarsa o, sanki gökyüzünden düşüp kuşların kaptığı yahut rüzgarın kendisini uzak bir yere attığı kimseye benzer." (ei-t-tac. 22/31) buyruğunu okudu.

Nihayet ruh'u cesedine geri döndürülür. Yanına iki melek gelir, onu oturtur­lar ve ona Rabbin kimdir? derler. O da: hı, hı bilmiyorum der. Bu sefer ona: Ara­nızda peygamber olarak gönderilen bu adam ne idi? derler. O yine, hı, hı bilemi­yorum der. Bunun üzerine semadan bir münadî: O yalan söyledi. Ona cehen­nemden bir döşek yayınız ve ona cehennem ateşine giden bir kapı açınız, diye seslenir. Cehennemin o yakıcı ve kavurucu sıcağı ona gelir. Kabri üzerine öyle bir daralır ki kaburga kemikleri birbirine girer. Son derece çirkin yüzlü, çirkin elbiseli, pis kokulu bir adanı ona gelerek: Senin hoşuna gitmeyecek şeyleri müjdelemeye geldim, işte (dünyada iken) sana vadolunan günün budur, der. Sen kimsin? diye sorar. Senin yüzün kötü şeyler getiren birisinin yüzüne benzer, der. O da: Ben se­nin kötü amelinim, der. Bu sefer o kimse: Rabbim kıyameti kopartmal der."1

Bu hadisi İmam Ahmed ve Ebu Davud rivayet etmişlerdir. Nesaî ve ibn Mace onun baş taraflarını rivayet ettikleri gibi, Hakim ile Ebu Avane el-İsferayinî, Sahihlerinde ve İbn Habban da rivayet etmiştir.

Bütün ehl-i sünnet ve hadis ehli bu hadisin gereğini kabul etmişlerdir. Bu hadisin Sahih(-i Buhari)de de destekleyici rivayetleri vardır Buharî -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- Said'den, o Katade'den, o Enes:ten kaydettiğine göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "Kul kabre konulup da arkadaşları onu bı­rakıp geri döndüklerinde henüz daha o onların ayak seslerini işitiyorken, yanına iki melek gelir. Onu oturtur ve ona şöyle derler' Sen Muhammed -Saiiatiaku aleyhi veseitem- diye bilinen bu adam hakkında ne derdin? Mü'min olan kimse: Ben şahit­lik ederim ki o, Allah'ın kulu ve Rasûlüdür, diye cevap verir. Bu sefer (melek) ona: (Böyle inanmamış olsaydın) senin cehennemdeki yerine bir bak. İşte Allah onun yerine sana cennette bir yer vermiştir (der) ve her iki yeri bir arada görür."2

Katade dedi ki: Bize rivayet olunduğuna göre onun kabri ona genişleti­lir... deyip hadisi zikretmektedir.

Yine Buharî ile Müslim'de, ibn Abbas -ra-dan rivayete göre Peygamber -sav- iki kabrin yanından geçerken şöyle buyur­muş: "Bu iki kişi azab görmektedirler. Ancak büyük bir günah sebebiyle de az-ab görmüyorlar. Onlardan birisi sidikten kendisini korumuyordu, diğeri ise laf götürür getirirdi. Daha sonra Peygamber kurumarrtış bir çubuk getirilmesini is­tedi. Onu -iki parçaya ayırdı ve bunlar kurumadıkları sürece onların azablarının hafifletileceği ümit olunur, dedi."1Buharî 216, 218, 1361, 1373, 6052; Müslim 292.

Kabir Azabı Sabit Olmakla Birlikte Keyfiyetini Bilemeyiz

Ehil olan kimseler için kabir azabı ve kabir nimetinin, meleklerin soru sor­malarının sabit olduğu hususunda Rasûlullah -sav-den gelen haberler tevatür derecesindedir. O bakımdan bunun sabit olduğuna itikad et­mek ve buna inanmak icab eder.

Ancak bunun keyfiyeti hakkında bir söz söylemeyiz. Zira akıl bunun keyfi­yetine vakıf olamayız, çünkü bu dünyada buna benzer bir şey bulunmamaktadır.

Şeriat aklın imkansız kabul ettiği bir hususu emretmemiştir. Ancak bazen akılların hayrete düşeceği türden hükümler getirebilir. Ruh'un bedene geri dön-Tiesi, dünya hayatında bilinen bir şekilde değildir. Aksine ruh dünya hayatında alışıla gelmiş şekilden başka bir surette kula iade olunacaktır.

Ruh'un beden ile hükümleri birbirinden farklı beş türlü alakası vardır:

1- Anne karnında cenin iken ruh'un beden ile alakası.

2- Yeryüzüne geldikten sonra ruh'un beden ile alakası.

3- Ölüm halinde iken ruh'un beden ile alakası. Bu halde ruh bir bakıma neden ile alakalıdır, bir bakıma ondan ayndır.

4- Ruh'un Berzah âleminde beden ile alakası. Ruh her ne kadar ondan ayrılmış, ondan soyutlanmış ise hiçbir şekilde onunla bir ilişkisi bulunmayacak ;bir surette büsbütün ondan ayrılmaz. Çünkü müslümanın selam verişi esnasın-ia ruh'un bedenine tekrar geri döndürüldüğü 2Bu Peygamber'e has bir özellik olarak vârid olınusiıtr. Ebû Dâvûd 2041, kabirdekinin kendisini gömüp geri dönmeleri sırasında onların ayak seslerini işittiği 3Buharî 1338, 1346; Müslim 2870 ne dair rivayetler varid ılmuştur. Bu geri çevriliş de kıyamet gününden önce bedenin, hayatta olmasını gerektirmeyecek bir şekilde, özel bir geri çevrilmedir.

5- Cesetlerin diriltileceği günde ruh'un beden ile alakası. Bu ruh'un be­den ile alakalı olduğu şekillerin en mükemmelidir. Bundan önceki ilişki türleri ile hiçbir nisbeti söz konusu değildir. Zira bu şekildeki alakalı oluş dolayısıyla artık beden hakkında bir daha ölüm, uyku veya bozuluş söz konusu olmayacaktır.

Çünkü uyku ölümün kardeşidir.

Bu hususları iyice düşündüğümüz takdirde, bu konu ile ilgili bir çok için­den çıkılamayan mesele kendiliğinden çözülmüş olur.

Şunu belirtelim ki kabir azabı Berzah'taki bir azabtır. Azabı hakederek ölen herbir kirnse bu kabir azabından payına düşeni alır. Kabre ister gömülmüş olsun, ister gömülmemiş olsun. Onu ister yırtıcı hayvanlar yemiş olsun, ister kül oluncaya kadar yakılmış olsun ve külü de havaya savrulmuş olsun, ister asılmış, ister denizde boğulmuş olsun. Tıpkı kabre gömülen kimsenin azab görmesi gibi böylelerınin de ruhu da bedeni de azab görecektir.

Rivayetlerde varid olan kabrinde oturtulup kemiklerinin birbirine girmesi ve buna benzer hallere gelince, bunlarla Rasûlullah -sav-ın maksadının herhangi bir ifrat ve tefrit'e gidilmeden anlaşılması icab eder. Onun sözlerine ifadelerin kaldıramayacağı anlamlar yüklenmemesi gerektiği gibi, onun maksadına ve maksad olarak gözettiği hidayet ve beyanına aykırı mana­lar da çıkartılmamalıdır. Çünkü böyle bir şey ihmal edildiği için ve bu maksat gözetilmediği için pek çok sapıklıklar ortaya çıkmıştır. Yüce Allah'tan başkasının bilemediği türden, doğrudan ayrılmalar ve sapmalar meydana gelmiştir. Hatta Allah ve Rasûlünden gelenlerin kötü anlaşılması İslam tarihinde görüle gelmiş her türlü bid'at ve sapıklığın esasını teşkil eder. Feri ve aslî bütün hususlardaki hataların temel sebebi budur. Hele bir de buna kötü maksat ta ilave edilecek olursa... Allah'tan yardımını taleb ederiz.

Üç Ayrı Yurt ve Bunların Hükümleri

Hulâsa üç tane yurt vardır: Dünya yurdu, berzah yurdu ve ebedi kalına­cak ahiret yurdu.

Yüce Allah herbir yurda ait özel hükümler tesbit etmiştir. Bu insanı da be­den ve candan yaratmıştır. Dünya ahkâmı bedenler ile alâkalıdır, ruhlar da be­denlere tabidir. Berzah ile ilgili hükümler ruhlar üzerindedir, bedenler de onlara tabidir. Bedenlerin hasredilip, insanların kabirlerinden kalkacağı gün gelince, hüküm, nimetler ve azab hem ruhlar hem de bedenler hakkında söz konusu olacaktır.

işte bu husus gerçek anlamda düşünülecek olursa, o zaman kabrin cen­net bahçelerinden bir bahçe yahut cehennem çukurlarından bir çukur olacağı gerçeğinin akla uygunluğu ortaya çıkar ve bunun tartışılmaz bir gerçek olduğu anlaşılır. Böylelikle gayb'a iman eden mü'minler ile böyle olmayanlar da birbirle­rinden ayırt edilir.

Şunu da bilmek gerekir ki, kabirdeki ateş ile kabirdeki nimetler ne dünya­daki ateş türündendir; ne de dünyanın nimetleri türündendir. Yüce Allah onun toprağını, üstündeki ve altındaki taşları, dünyadaki kor ateşten çok daha sıcak olacak hale gelinceye kadar kızdırır. Ancak dünya ehlinden bir kimse elini ona değdirirse hiç te bunu hissetmez.

Bundan daha hayret edilecek husus şudur: iki kişi yanyana gömülmekle birlikte, onlardan birisinin çukuru cehennem çukurlarından bir çukur olabilir, di-ğerininki de cennet bahçelerinden bir bahçe olabilir. Ateş çukurunda olan kim­senin ateşinin hararetinden komşusuna hiçbir şey gitmediği gibi, ötekinin de ni­metlerinden yanında bulunana hiçbir şey ulaşmaz. Elbetteki Yüce Allah'ın kud­reti bundan da daha geniştir ve bundan da daha hayret vericidir

Şu kadar var ki nefisler bilgisini kuşatamadıkları şeyleri yalanlama eğili­mindedir. Yüce Allah ise bu dünya yurdunda kudretinin akıllara durgunluk veren öyle şeylerini göstermiştir ki; bunlar bu sözünü ettiğimiz hususlardan çok ileri derecededir. Yüce Allah kullarının bazılarına bunu göstermeyi dilediği takdirde gösterir, başkalarına da bunu göstermez, gayb olarak muhafaza eder.

Şayet Allah bütün kullara bunları gösterecek olsa idi, elbetteki teklif ve gayb'a imanın hikmeti ortadan kalkardı. İnsanlar birbirlerini gömmeye kalkış­mazlardı. Nitekim, Sahih'de şöyle b uyuru l m aktadır: "Eğer birbirinizi gömmemek gibi bir durum söz konusu olmayacak olsaydı, ben Yüce Allah'a sizlere kabir

azabından benim duyduklarımı sizlere duyurması için dua edecektim."1

Hayvanlar hakkında böyle bir hikmet (birbirlerini gömmeme) kesin olarak ortada olduğundan dolayı, hayvanlar bu sesleri işitir ve bunu idrâk etmektedirler.

"Ba's'a {öldükten sonra dirilişe), Kıyamet gününde amellerin karşılıklarının verileceğine, arz'a, hisab'a, kitapların (amel defterlerinin} okunmasına, sevaba, cezaya, Sırat'a ve Mi-zan'a da iman ederiz."

 Ba'sa ve Ceza'ya (Amellerin Karşılıklarının Görülmesine) İman

Meâd (öldükten sonra diriliş) Kıtab'ın. sünnetin, aklın ve selim fıtratın de­lâlet ettiği hususlardandır. Yüce Allah aziz Kitabında ona dair haberler vermiş, bu hususta deliller ortaya koymuştur. Kur'ân-ı Kerîm, surelerinin bir çoğunda onu inkâr edenlerin kanaatlerini reddetmiştir.

Çünkü peygamberler (hepsine salat ve selam olsun) âhirete iman gereği­ni ittifakla bildirip tebliğ etmişlerdir. Âlemlerin Rabbinin varlığını kabul etmek Âdemoğullarında umumi bir özelliktir ve bu fıtrîdir. Hepsi âlemlerin Rabbini ka­bul eder. Firavun gibi inat edenler müstesna.

Âhiret gününe iman ise böyle değildir, onu inkâr edenler pek çoktur. Mu-hammed -sav- de peygamberlerin sonuncusu olduğundan ve onun peygamber olarak gönderilmesi ile Kıyametin kopması, şehadet parmağı ile orta parmağın biribirlerine yakınlığı gibi yakın oluşundan1Bk. Buharı 4936, 5301, 6503: Müslim 295 ve o Haşir ve Mu-kaffi unvanlarına sahip olduğundan dolayı, âhiret ile ilgili olarak daha önceki peygamberlerden hiçbirisinin kitabında bulunmayan türden geniş açıklamalar­da bulunmuştur.

işte bundan dolayı kimi felseie'ciler ve onlara yakın bazıları Muhammed -sav-den başka bedenlerin tekrar yaratılacağını açıkça ifade eden olmadığı zannına kapılmışlar ve bunu ahiretin bir çeşit hayallendirme, canlandırma ve topluluğa yapılan hitab kabilinden olduğu şeklindeki görüşleri­ne delil göstermişlerdir.

Kur'ân-ı Kerîm ölüm halinde nefsin dönüşünü, büyük Kıyamet esnasında da bedenin dirilişini birden çok yerde açıklamış bulunmaktadır. Bunlar ise bü­yük Kıyameti ve bedenlerin yeniden dirilişini inkar ederler ve onlardan kimisi şöyle der: Bunu Muhammed -sav-den başka hayal ve temsil yolu ile haber veren olmamıştır.

Ancak bu bir yalandır, büyük Kıyamet Âdem'den Nuh'a kadar ibrahim'e, Musa'ya, isa'ya ve diğer peygamberlere varıncaya kadar bütün peygamberler tarafından bilinen ve bildirilen bir husustur.

Yüce Allah, Adem'ın yeryüzüne indirilişini haber verirken şöyle buyur­maktadır: "Buyurdu ki: 'Kiminiz kiminize düşman o/arak inin. Siz yeryüzünde b/ﷺ‬ süreye kadar yerleşip, kalacak ve orada geçineceksiniz. Orada yaşayacaksınız. orada öleceksiniz. Yine oradan çıkarılacaksınız' buyurdu." (ei-A'ral, 7/24-25)

Lanet olasıca iblis de şöyle demişti: "Rabbim, o halde tekrar diriltilecek/e-n güne kadar bana mühlet ver. Buyurdu ki: 'O halde sen kendisine mühlet veri­lenlerdensin. O belli zamanın gününe kadar." (Şad, 33/79-81)

Nuh -Aieyhısselam- da şöyle demişti: "Ve Allah sizi yerden bir bitki gibi bitirmiştir. Sonra sizi yine oraya iade edecek ve sizi bir defa daha çıkaracaktır." (Nuh, 71/17-ieı

ibrahim -Aleyhısselam- da şöyle demişti: "Kıyamet gününde bana günahımı bağışlamasını ümit ettiğim de O'dur..." (eş-Şvara. 26/82) Yine o şöyle demişti: "Rabbimiz hesabın ayağa kalkacağı gün beni, ana-babamı ve bütün iman edenleri bağışla." (ibrahim, i4/4i)Y\ne şöyle demişti: "Rabbim, ölüleri nasıl diriltti­ğini bana göster..."(el-Bakara, 2/260)

Musa -Aleyh/sselam-a gelince, Yüce Allah kendisine seslendiğinde şöyle buyurmuştu: "Muhakkak Kıyamet saati gelecektir. Her nefis yaptığının karşılığını görsün diye vaktini gizli tutarım. Ona iman etmeyen ve hevâsına uyan kimse ondan seni alıkoymasın. O takdirde helak olursun." (Tâhâ, 2o/i5-i6)

Hatta Firavun hanedanından olup iman eden kişi de öldükten sonra dirilişi biliyordu. O, Musa -Aieyhisseiam-a iman etmişti. Yüce Allah bize onun şu sözleri söylediğini nakletmektedir: "Ey kavmim! Muhakkak ben sizin için bağtrışıp çağı-nşma gününden korkarım. O günde arkanızı dönüp gideceksiniz ve sizi Allah'a karşı koruyacak kimseniz olmayacaktır. Allah'ın saptırdığını doğru yola iletecek kimse bulunmaz." fel-Mu'min, 40/32-33) O bu şekilde sözlerini sürdürmüş ve nihayet: "Ey kavmimi Bu dünya hayatı ancak bir geçimliktir. Âhiret ise doğrusu asıl kalına­cak yurdun ta kendisidir." lei-Mu'min, 40/39; diyecek noktaya kadar gelmişti Nihayet Yüce Allah'da: "Firavun hanedanını azabın en şiddetlisine sokun (denilecek)" (ei-Mu'min, 40/46) diye buyurmuştur. Musa -Aieyhisseiam- da şöyle demişti: "Bize hem bu dünyada, hem de âhirette iyilik yaz. Çünkü biz, Sana döndük," (ei-A'ıai, 7/156)

Yüce Allah (sureye adını veren) İnek (Bakara) kıssasında bize şunu ha­ber vermektedir: "O sebeble: 'Onun bir parçasıyla ona vurun' dedik. İşte Allah ölüleri böyle diriltir.-Akledersiniz diye size âyetlerini gösterir." (ei-Bakara, 2/73)

Yüce Allah Kur'ân-ı Kerîmin bir çok âyet-i kerîmesinde rasûlleri müjdeie-yiciler ve uyarıcılar olmak üzere gönderdiğini haber verdiği gibi, cehennem ehli hakkında cehennem bekçilerinin kendilerine şöyle diyeceklerini de bildirmekte­dir: "Size aranızdan Rabbinizin âyetlerini üzerinize okuyan ve bugününüze ka­vuşmakla sizi korkutan peygamberler gelmedi mı? Onlar: 'Evet' diyecekler. 'Fa­kat azab sözü kâfirler aleyhine hak olmuştur.'" (ez-zomer, 39/71)

işte bu cehenneme girecek kâfirlerin bazılarının, rasûllerin bugünleri ile karşılacakları hususunda kendilerini uyardıklarına dair bir itiraftır. Kısacası bütün rasûller son peygamberin uyarıp korkuttuğu şekilde'günahkarların dünya ve âhirette görecekleri cezalan bildirip korkutmuşlardır. Va'd ve vâid'in (tehdidin) söz konusu edildiği Kur'ân-ı Kerîm'in bütün surelerinde bu husus böylece dün­yada da, âhirette de söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah peygamberine kendi zatı adına öldükten sonra dirilişin ger­çekleşeceğine dair yemin etmesini emrederek şöyle buyurmaktadır: "Kâfirler: 'Sa'at (Kıyamet) bize gelmeyecek' dediler. De ki: 'Hayır, gaybı bilen Rabbim hakkı için elbette o size gelecektir.'" (Sebe', 34/3); "O gerçek midir? diye senden haber almak isterler. De ki: 'Evet, Rabbim hakkı için o elbette haktır ve siz Al­lah'ı âciz bırakacak değilsiniz.'" (Yunus, 10/53); "ö kâfir olanlar öldükten sonra as/a dirilîilmeyeceklerini iddia ettiler. De ki: 'Hayır, Rabbim hakkı için e/bette diriltile­ceksiniz. Sonra da işlediğiniz mut/aka size haber verilecektir. Hem bu Allah'a göre pek kolaydır.'" (et-Teğâbun. 64/7)

Yüce Allah kıyametin yakın olduğunu da haber vererek şöyle buyurmak­tadır: "O saat (Kıyamet) yaklaştı ve ay yarıldı." (ei-Kamer, 54/1); "İnsanların hesaba çekilecekleri vakit yaklaştı. Onlar ise gaflet içerisinde yüz çeviricidirler." (el-£nbi-ya, 21/1); "isteyen biri inecek azabı istedi o kâfirler içindi'. Onu önleyebilecek yoktur." (ei-Mearic, 70/1-2) ve daha sonra da şöyle buyurmaktadır: "Çünkü onlar, onu (azabı) uzak gördüler. Biz ise onu yakın görürüz." (ei-Mearic, 70/6-7)

Yüce Allah öldükten sonra dirilişi inkâr edenleri kınayarak şöyle buyur­maktadır: "Allah'a kavuşmayı yalanlamış bulunanlar hem en büyük zarara uğra­mışlardır, hem de doğru yolu bulamamışlardır." (Yunus, 10/45); "Bilin ki o saat hak­kında tartışanlar elbette (Haktan) uzak bir sapıklık içindedirler." (eş-Şura, 42/18); "Halbuki âhirete dair bilgileri ardarda (kendilerine) ulaştırılmıştır. Onlar ise on­dan yana şüphe içindedir/er. Hatta onlar ona karşı kördürler." (en-Neml. 27/66); "Onlar var güçleriyle: 'Ölecek kimseyi Al/ah diriltmez' diye Allah'a yemin ettiler. Hayır öyle değil, bu O'nun gerçekleştirmeyi üzerine aldığı hak bir vaaddir... in­kar edenler de kendilerinin gerçekten yalancı kimseler olduklarını bilsinler diye." (en-Nahi, 16/39); "Elbette Kıyamet mutlaka gelecektir. Bunda hiç şüphe yoktur Sa­kat insanların çoğu iman etmezler." (ei-Mu'min, 40/59);

"Biz onları Kıyamet günü körler, dilsizler ve sağırlar olarak yüzü koyun hasredeceğiz, varacakları yer cehennemdir. Alevi yavaşladıkça Biz onlara ale­vini arttırırız. Bu onların cezasıdır, çünkü onlar âyetlerimizi inkar ettiler ve: 'Bir yı­ğın kemik ve ufalanmış toprak olunca mı sahi biz mi yeniden yaratılıp diriltilece­ğiz?' dediler. Onlar gökleri ve yeri yaratmış olan Allah'ın kendilerinin benzerini yaratmaya kadir olduğunu görmediler mi? Hem onlar için bir ecel tayin ettik ki onda hiçbir şüphe yoktur. Faka! zalimler küfürde kalmaktan başkasında ayak diretmediler.' (et-isra, 17/97-99);

"Ve dedi/er ki: 'Bir yığın kemik ve ufalanmış toprak olduğumuz zaman mı, biz mı yeniden yaratılıp, diriltileceğiz?' De ki: 'Taş veya demir olun yahut gönlü­nüzce büyük kabul ettiğiniz herhangi bir yaratık.' 'Bizi kim diriltecek?' diyecek­ler. Hemen deki: 'İlk defa sizi yoktan yaratmış olan.' Sana kafalarını sallayacak­lar ve: 'O ne vakit olacaktır' diyecekler. De ki: 'Yakın olması umulur.' Sizi çağıra­cağı gün O'na hamdederek çağrısına uyup geleceksiniz ve ancak pek az b:' süre kaldığınızı zannedeceksiniz." (ei-isra. 17/49-52)

Yüce Allah'ın: "Kendi yaratılışını unutarak bize bir misal getirip dedi ki-'Çürümüş haldeki kemikleri kim diriltecek?'" (Yasin. 36/78) buyruğundan itibaren surenin sonuna kadar devam eden buyruklar da bu kabildendir.

Şayet insanların en bilgilisi, en fasihi ve en güçlü anlatıma sahip olanları bu delilden daha güzel yahut buna benzer bir delili veciz oluşları ve delillerin ortaya konulup sağlıklı ve yerinde oluşları bakımından benzer lafızlarla böyle bir şeyi ifadeye kalkışacak olursa, elbetteki buna güç yetiremezdi.

Yüce Allah bu husustaki delilin başına bir cevap gerektirecek şekilde, in­karcı birisinin sorduğu bir soruyu sözkonusu etmiştir. Yüce Allah'ın: "Kendi yara­tılışını unutarak" ifadesinde zaten yeterli cevap vardır, gerekli delil ortaya konul­muştur. Eğer Yüce Allah delili pekiştirmek ve daha bir açıklamak murad etme­miş olsaydı, bu bile şüpheyi izale etmek için yeterli olurdu.

O bakımdan Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: " De ki: "Onları ilk defa ya­ratan kim ise onları dirıltecektir." Böylelikle ilk yaratmayı tekrar yaratmaya, birinci var etmeyi ikinci var edişe delil göstermiştir. Çünkü aklı başında olan herkes şu­nu kesinlikle bilir ki: Bunlardan birisine güç vetiren, ötekine de güç yetirebilir. Eğer ikincisini meydana getirmekten aciz ise, birincisini (yoktan var etmeyi) gerçekleştirmekteki aczi çok daha ileri derecede olmalıydı. Böylece yoktan ya­ratma, yaratıcının yarattığına muktedir olmasını da gerektirmezdi, tvlahlukatı ile ilgili etraflı bilgi sahibi olmasını icab ettirmezdi, işte bundan dolayı Yüce Allah: "O her türlü yaratmayı en iyi bilendir."(Yasin, 36/79) diye buyurmaktadır.

O ilk yaratmanın her türlü tafsilatını ve cüz'iyatını, maddelerini ve suretini bil­diği gibi, ikincisini de bu şekilde etraflı olarak bilir. O'nun ilmi tam, kudreti kamil ol­duğuna göre çürümüş halleri ile kemikleri diriltmek, O'nun için imkansız olabilir mi?

Daha sonra Yüce Allah karşı konulamaz bir delil ve apaçık bir belge ile du-

rumu daha da pekiştirmektedir. Bu da bir başka inkarcının soru ve cevabını ihtiva etmektedir: Kemikler çürüdükleri takdirde kuru ve soğuk tabiatına geri dönerler. Hayatın maddesi ve hayatı taşıyan varlığın tabiatı ise öldükten sonra dirilişe delil teşkil edecek şekilde sıcak ve nemli olmasını gerektirmektedir, işte bu ifadede aynı anda hem delil, hem de cevab bulunmakta ve şöyle buyurmaktadır: "O sizin için yeşil ağaçtan, ateş çıkarandır. Hemen ondan ateş yakıyorsunuz ' (Yasin. 36/80) Yüce Allah nemlilik ve soğukluk ile dolup taşan yeşil ağaçtan, son dere­ce sıcak ve kuru olan bu unsuru çıkartmış olduğunu haber vermektedir. Bir şeyi onun zıttı özelliklere sahip olan bir başka şeyden çıkartan, bütün yaratıkların madde ve unsurlarıyla kendisine itaat ettiği ve asla karşı koyamadığı zat kim ise, şu inkarcının kabul edemediği çürümüş kemikleri diriltecek olandır.

Daha sonra Yüce Allah bunu daha büyük ve daha değerli olan bir şeyin daha kolay ve daha küçük olana delâleti yöntemini kullanarak pekiştirmektedir. Akıl sahibi herkes şunu bilir ki: Büyük ve üstün olana güç yetiren bir zat, ondan çok daha aşağılarda olan bir şeye daha bir muktedirdir. Bir kantar ağırlığı taşı­yabilen bir kimse, bir okkayı çok daha kolaylıkla taşıma gücüne sahip demektir. işte bu maksatla Yüce Allah şöyle buyurmakladır: "Gökleri ve yeri yaratan onlar gibisini yaratmaya kadir değil midir?' (Yasin, 36/81)

Böylelikle Yüce Allah, üstünlük ve büyüklüklerine, cisimlerinin azametine, genişliklerine, yaratılışlarındaki akıllara durgunluk veren niteliklerine rağmen, gökleri ve yeri yoktan var edenin, çürümüş olan kemikleri diriltip eski haline geri döndürmeye çok daha ileri çapta muktedir olduğunu haber vermektedir. Nite­kim Yüce Allah bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Göklerle yerin yaratıl­ması andûlsun ki insanların yaratılışından daha büyüktür. Fakat insanların çoğu bilmezler.' (et-Mu'min, 40/57} Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır: "Peki gök­lerle yeri yaratmış ve onları yaratmaktan dolayı yorulmamış olan Allah'ın ölüleri diriltmeye de kadir olduğunu görmezler mi?" lei-Ankat, 46/33)

Daha sonra Yüce Allah bu hususu daha bir pekiştirmekte ve bir başka şekilde de açıklamaktadır. O da şudur: Yüce Allah'ın fiili; bir takım araçlarla, bir takım külfetlerle, yorgunluk ve meşakkatlere maruz kalarak iş yapabilen ve o fiili tek başına ve bağımsız olarak yapma imkanı bulunamayan varlığın fiiline ben­zemez. Böyle bir varlığın mutlaka bir takım aletlere ve yardımcılara ihtiyacı var­dır. Halbuki Yüce Allah'ın dilediğini yaratması ve meydana getirmesi için bizati­hi o işi irade etmesi ve meydana gelecek olan varlığa da "ol" demesi yeterlidir. O derhal O'nun dileyip, irade ettiği şekilde var olur.

Daha sonra Yüce Allah bu delili herşeyin mutlak egemenliğinin elinde bulunduğunu ve fiiliyle, emriyle dilediği gibi tasarrufta bulunduğunu haber vere­rek: "Yalnız O'na döndürüleceksiniz."(Yasin, 36/83} buyurarak, sona erdirmektedir.

Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu kabildendir: "Yoksa insan başıboş bırakı­lacağını mı sanır? O dökülen meniden bir dam/a değil miydi? Sonra o bir sülük gibi yapışan kan pıhtısı olmuş, sonra (Allah onu) yaratmış, düzenlemiştir. Ondan erkek ve dişi iki sınıf yaratmıştır. Bunları yapanın ölüleri diriltmeye gücü yetmez mi?" (el-Kıyame, 75/36-40}

Böylelikle Yüce Allah insanı emir ve nehy vermeksizin, yaptıkları karşılı­ğında mükafai ve ceza söz konusu olmaksızın ihmal edilmiş bırakmayacağını, hikmet ve kudretinin bunu asla kabil olmadığını belirterek Kıyamete delil göster­mektedir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Acaba siz, Bizim sizi boşu­na yarattığımızı ve sizin Bize gerçekten döndürülmeyeceğinizi mi zannetti-niz?"(el-Mu'minun, 23/115) Surenin sonuna kadar bu gerçeği ifade etmektedir.

Şüphesiz ki insanı nutfeden, sülük gibi yapışan bir kan damlacığına, son­ra bir çiğnem ete dönüştüren, daha sonra ona gözler ve kulaklar var edip ona duyu organlarını, güç ve kabiliyetlerini, kemikleri ve çeşitli menfaat araçlarını yerleştiren, güç ve kuvvetini teşkil eden sinirleri ve lifleri koyan, hilkatini son de­rece sağlam ve muhkem kılıp en mükemmel olan bu suret ve bu sekliyle onu dünyaya çıkartan, nasıl olur da onu ikinci bir defa yaratıp var etmekten aciz ola­bilir? Yahut O'nun hikme! ve inayeti, onu başıboş bırakıp terketmesini nasıl ge­rektirebilir? Elbetîeki bu O'nun hikmetine yakışmaz ve O'nun kudreti böyle bir şeyi gerçekleştirmekten de acze düşmez.

Şimdi ondan daha vecizi asla mümkün olmayan son derece veciz sözler- -le bu akılları hayrete düşüren demlendirmeye, daha açığı asla düşürülemeyen fevkalâde açıklamaya ve hiçbir şekilde daha yakın bir örnek düşünülemeyecek şekilde bu örneğin son derece yakın bir yerden verilmiş olmasına gerçekten dikkat etmek gerekir.

Kur'ân-ı Kerîm'de bu tür delillendirme pek çoktur. Mesela Yüce Allah şöy­le buyurmaktadır: "Ey insanlar! Eğer öldükten sonra d iri itilmekten yana şüphe­niz varsa muhakkak Biz sizi topraktan yarattık. Sonra nutfeden... onda hiç şüp­he yoktur ve Allah muhakkak kabirdekileri dirıltecektır." (ei-Hac, 22/5-7); "Andolsun ki Biz insanı süzülmüş bir çamurdan yarattık... sonra da şüphesiz ki sizler Kıya­met gününde elbette diriltileceksiniz." (ei-Mu'minun, 23/12-16}

Yüce Allah ayrıca Ashab-ı Kehf kıssasını, onları güneş hesabıyla üçyüz yıl, kamerî sene hesabıyla üçyüzdokuz yıl nasıl ölü olarak bıraktığını söz konusu etmektedir. Bu kıssada da Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Böylece bulunma­larını sağladık ki Allah'ın (insanları dirilteceğine dair) va'dınin gerçek olduğunu

ve Kıyametin kopacağında asla şüphe bulunmadığını bilsinler" (el-Kehf, 13/21)

Selefin ve akıl sahibi kimselerin büyük çoğunluğunun kabul ettiğine gö­re, cisimler bir halden bir hale dönüşmektedir. Toprağa dönüştükten sonra Yü­ce Allah onu yeni bir şekilde yaratmaktadır. Nitekim o, ilk yaratılışında da yeni bir yaratılışa bürünmüştü. Önce o bir nutfe idi, sonra bir kan pıhtısı oldu, sonra bir çiğnemlik et, sonra et ve kemik oldu. Sonra mükemmel ve gayet muntazam bir hilkat halinde onu yarattı, işte sonradan tekrar yaratmak da böyledir.

Yüce Allah, "acbu'z-zeneb" denilen kuyruk sokumu müstesna tamamıyla çürüdükten sonra tekrar onu yaratacaktır. Nitekim Sahih(-i Buharî)de sabit oldu­ğuna göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Bütün Ade­moğlu çürür. acbu'z-zeneb müstesna. Ademoğlu ondan yaratılmıştır ve terkibi ondan yapılacaktır."1Burıârl 4814, 4935: Müslim 2955.

O halde iki yaratış aynı cinsin iki türüdür. Bir bakıma birbirleriyle uyum arze-derler ve birbirlerine benzerler. Bir diğer açıdan ise birbirlerinden ayrı ve farklıdırlar. Meâd (yeniden yaratma) ilkin aynısıdır. Tekrar yaratmanın gerekleri ile ilk yaratmanın gerekleri arasında fark olsa bile bu böyledir. (Çürümeden) geriye kalan acbu'z-zeneb'dir. Bedenin diğer bölümleri ise şekil değiştirir ve dönüştü­ğü ilk maddeden tekrar yaratılır.

Bilindiği gibi birisi küçük bir kimseyi görse, sonra da onu yaşlanmış haliy­le görse bu gördüğü kişinin önceden çocuk olarak gördüğü kişi ile aynı şahıs olduğunu bilir. Halbuki her zaman bir halden bir hale geçmiş bir varlıktır. Diğer canlılar ve bitkilerde de durum böyledir. Bir kişi küçük bir fidanı görse, sonra onu büyümüş haliyle görse bu odur der. Halbuki ikinci yaratmanın nitelikleri bu yaratmanın nitelikleri ile aynı değildir. O bakımdan değişmeye uğrayanlar sade­ce niteliklerdir, denilemez.

Bilhassa cennet ehli cennete -Buharî ve Müslim ile diğer hadis kitapların­da sabit olduğu üzere- Âdem'in sureti üzere altmış arşın boyunda gireceklerdir. Eninin yedi arşın olacağı da rivayet edilmiştir. İşte bu, çeşitli değiştirici etkenle­re maruz olmayacak kalıcı bir yaratılış olacaktır. Dünyadaki bu yaratılış ise bo­zulan ve çeşitli olumsuz etkenlere (afetlere) maruz bir yaratmadır.

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Kıyamet gününde amellerin karşılıklarının görüleceğine,.." şeklindeki ifadesine gelince; Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "(O) din gününün mâlikidir." (el-Fatiha, 24/3)\ "O gün de Allah onlara hak ettikleri cezalarını bütünüyle verecektir ve Allah'ın apaçık hakkın ta kendisi olduğunu da bileceklerdir.' (en-Nur, 24/25)

Din, ceza (karşılık) demektir. Mesela "sen nasıl tedeyyün edersen, sana da öylece diyanet olunur," denilirken sen nasıl karşılık verirsen, sana da öylece karşılık verilir, demektir.

Yüce Allah: "Yaptık/arına ceza (karşılık) olmak üzere..." (es-Secde. 32/17, et-Ahkaf, 46/14. ei-Vakıa, 56/24); "Bu (amellerine) uygun bir karşılıktır." (en-Nebe: 73/26); 'iyilik/e gelene bunun on misi: vardır. Bir günah ile gelen de ancak onun misliyle cezalandırılır. Onlara zulmedilmez." (ei-En'âm, 6/160); "Kim iyilikle gelirse ona, on­dan hayırlısı vardır. Hem onlar o günde dehşetli bir korkudan yana güvenlik içindedirler. Kim de kötülükle gelirse, yüzleri üzere ateşe dökülürler. İşlediğiniz­den başkası ile mi cezalandırılırsınız ki?' (denilir.)" (neml, 27/89-90); "Kim iyilikle gelirse, onun için ondan hayırlısı vardır. Kim de kötülükle gelirse, kötülükleri iş­leyenlere ancak yaptıklarının karşılığı verilir." (ei-Kasas. 28/84) ve buna benzer bir çok buyrukta bu anlam ifade etmektedir.

Peygamber -sav- de Aziz ve Celil olan Rabbinden şu ri­vayette bulunduğunu Ebu Zerr el-Gıfarî -Raûıyaiiahu anh- naklettiği hadisinde bize şöylece bildirmekledir: "Ey kullarım! Bunlar ancak (Sizin karşılığını göreceğiniz) amellerinizdir. Ben onları sizin için tesbit ediyorum, sonra da onların karşılıklarını size eksiksiz olarak vereceğim. Kirn bir hayır bulursa, bundan dolayı Allah'a hamdetsin. Kim başka bir şey bulursa, kendisinden başka kimseyi kınamasın.'1Müslim 2577

Yüce Allah'ın izniyle biraz sonra buna dair daha geniş açıklamalar gelecektir.

Arz ve Hesab

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'İşte o günde olan (vakıa) o/muştur. Gök yarılmış ve o günde o gevşemiş olacaktır. Melek de onun çevresinde olacsk. o günde üstlerinde bulunan sekiz (melek) Rabbinin Arşını yüklenir. O günde -hiç­bir şeyiniz gizli kalmaksızın- arzolunursunuz." (ei-Hakka, 69/15-18) ve surenin sonu­na kadar.

"Ey insan! Gerçekten sen Rabbine doğru durmadan çalış/p, çabalayacak­sın. Sonunda O'na kavuşacaksın. Kiîab'ı sağ eline verilecek kimseye gelince, o kolay bir hesab ile hesaba çekilecek ve o ailesine sevinçli dönecektir. Kitabı arka­sından (sol eline) verilecek kimseye gelince, o hemen ölümü çağıracaktır ve alevli ateşi boylayacaktır. Çünkü o ailesi arasında şımarıktı, çünkü o asla dönmeyeceğinî sanmıştı. Hayır, şüphe yok ki Rabbi onu çok iyi görendi.'(et-inşikak, 84/6-15)

"Saf halinde Rabbine arzedilecekler. 'Andolsun ki ilk kez sizi nasıl yarat­mış idiysek, öylece Bize geldiniz.'" (ei-Kehf, 18/48)',

"Kitab konulmuş olacak günahkârları onun içindekilerinden korkuya kapıl­mış göreceksin. Vay bizim halimize; bu kitaba ne olmuş. Küçük büyük hiçbir şey bırakmayıp, sayıp dökmüş' diyecekler. Onlar işlediklerini de hazır bulacak­lardır. Rabbin kimseye zulmetmez."(ei-Kehf. 18/49);

"O gün yer başka bir yerle değiştirilecektir, gökier de. (insanlar da) bir olan, kahhâr olan Allah'ın huzurunda toplanacaklardır..." ibrahim, u/48) itibaren surenin sonuna kadar.

"ö dereceleri yükseltendir, arşın sahibidir... Şüphesiz Allah hesabı çok çabuk görendir." (ei-Mu'mın, 40/15-17)

"Bir de Allah'a döndürüleceğiniz bir günden korkun. Sonra herkese ka­zandığı eksiksiz verilecek ve onlara zulmedilmeyecektır." (ei-Bakara, 2/231)

Buharî, -Allah'ın rahmeti üıerine o/sun- Sahih'inde kaydettiği rivayete göre Âişe -ra-, Peygamber -sav-in şöyle buyurduğunu naklet­mektedir: "Kıyamet gününde hesaba çekilen kişi mutlaka helak olur.' Ben: Ey Al­lah'ın Rasûlü! dedim. Yüce Allah: "Kitabı sağ eline verilecek kimseye gelince, o kolay bir hesab ile hesaba çekilecek" (ei-înşikak. 84/7-8) diye buyurmuyor mu? Rasûlullah -sav- şöyle buyurdu: "O arz'da olacaktır. Yoksa Kıyamet gününde inceden inceye hesaba çekilen bir kimse mutlaka azaplandırılır."'1 Bunarİ 103, 4939, 6536, 6537; Müslim 6876

Yani eğer Yüce Allah kullarını hesaba çektiğinde, inceden inceye onları hesaba çekecek olursa, mutlaka onları azaplandırır ve bu durumda da onlara zulmetmiş olmaz. Ancak Yüce Allah affedip bağışlar, ileride Yüce Allah'ın izniy­le buna dair daha geniş açıklamalar da gelecektir.

Yine Sahih(-i Buharî)de, Peygamber –sav- Şöyle buyur­duğu kaydedilmektedir: "Şüphesiz Kıyamet gününde insanlar baygın düşecek­lerdir, ilk ayılacak kişi ben olacağım. Musa'nın Arş'ın bir bacağını yakalamış ol­duğunu göreceğim. Bilemiyorum, acaba benden önce mi kendisine gelmiş ola­cak, yoksa Tur günü baygın düşmesinin karşılığını mı ona verilmiş olacak?'" Bunarİ 103, 4939, 6536, 6537; Müslim 6876

işte bu. Yüce Allah insanlar arasında hüküm verip ayırdetmek üzere ge­leceği, yeryüzü onun nuru ile aydınlanacağı vakit, Kıyametin mevkıf'inde (duru­lan yerde) ki baygınlıktır. O vakit bütün mahlukat baygın düşecektir.

  Şayet hadis-i şerifte geçen: 'Kıyamet gününde bütün insanlar baygın dü­şeceklerdir. Üzerinden yerin ilk yarılacağı kişi ben olacağım. Musa'nın Arş'ın bir bacağını yakalamış olduğunu göreceğim."1Buhârî 2412, 3298. 4238, 6916, 6917, 7427; Müslim 2374. hadisi hakkında ne dersiniz? diye sorulacak olursa, şu şekilde cevap veririz:

Şüphesiz bu lafız böylece varid olmuştur, işte izah edilmesi gereken me­sele de bu lafızın böyle oluşundan ötürüdür. Ancak ravi bu lafzı naklederken bazı hadislerin ifadelerini diğerine karıştırmıştır. Böylelikle o, iki hadisin lafzını bir araya getirmiş olmaktadır. O bakımdan bu iki hadis de bu şekilde gelmiştir. Hadislerden birisi şu şekildedir: "Kıyamet gününde insanlar baygın düşerler, ilk ayılan kişi ben olurum." Az Önce geçtiği gibi. İkinci hadis de şu şekildedir: "Kı­yamet gününde arzın üzerinden yarılacağı ilk kişi ben olacağım." Ravi bu hadi­sin lafızlarını diğerine karıştırmıştır. Buna dikkat çekenlerden birisi de Ebu'l-Hac-cac e!-Mizzî'dir. Ondan sonra da eş-Şeyh Şemsu'd-Din İbnu'l-Kayyim ile hoca­mız imadu'd-Din ibn Kesir de buna dikkat çekmişlerdir. Allah'ın rahmeti üzerle­rine olsun.

Aynı şekilde kimi ravi de bu hususta tereddüte düşüp şöyle demişlerdir: "Bilemiyorum, benden önce mi ayılmış olacak yoksa Yüce Allah'ın istisna ettiği kimselerden mi? olacak." Ancak sahih rivayetlerin ittifakla kaydettikleri mahfuz şekil birincisidir. Sahih olan mana da odur Çünkü Kıyamet gününde baygın düşmek, Yüce Allah'ın kullar arasında hüküm vermek üzere geleceği vakit, kul­larına tecelli etmesi dolayısıyla olacaktır. Musa -as- da eğer onlarla bir­likte baygın düşmeyecekse, o takdirde yüce Rabbinin dağa tecelli edip dağt darmadağın ettiği esnadaki baygınlığının karşılığı ona verilmiş olacaktır. Böyle­ce o tecellinin baygınlığı Kıyamet gününde Rabbin tecellisi dolayısıyla bütün yaratıkların baygın düşecekleri baygınlığın bedeli olmuştur, işte bu önemli hu­susu dikkatle düşünmeli ve bunu gözden uzak tutmamalıyız.

imam Ahmed, Tirmizî, Ebu Bekr b. Ebi'd-Dünya, el-Hasen'den şöyle de­diğini rivayet etmektedirler: Ebu Musa el-Eşarî'yi şöyle derken dinledim: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: 'Kıyamet gününde insanlar üç defa ar-zed ileceklere! i ﷺ‬. İki arz tartışma ve mazeret belirtme arzıdır. Diğer arzda ise amel defterleri (sahiplerini bulmak üzere) uçuşacaklardır. Kitabı sağ tarafından veri­len kolay bir şekilde hesaba çekilecek ve cennete girecektir. Kitabı sol tarafın­dan verilen de cehenneme girecektir."2Tirmizî 2427; İbn Mâce 4277; Müsned, IV, 414.

  Sırat

Tahavî'nin - - "Sırat'a" ifadesi Sırata da iman ederiz, de­mektir. Sırat cehennem üzerindeki bir köprüdür, insanların hesab için duracak­ları yer olan Mevkıf'den ayrılacak olduktan sonra Sırai'm önündeki bir karanlığa ulaşacaklardır.

Nitekim Âişe -ra- böyle demiştir: Rasûlullah -sav- şöyle soruldu: Yer başka bir yere ve semavat ta başka semalara dö­nüştürüleceği vakit insanlar nerede olacaklardır? O: 'Köprünün berisinde, bir karanlığın içerisinde olacaklar" diye buyurmuştur.1 Müslim 315.

 İşte münafıkların mü'minler-den ayrılacakları ve geride kalarak mü'rninlerin önlerine geçecekleri, aralarına münafıkların, mü'minlerin yanına ulaşmalarını engelleyecek bir sur çekilip engel olunacağı yer burasıdır.

Beyhakî senedini kaydederek, Mesruk'dan, o Abdullah {b. Mes'ud)dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: 'Kıyamet gününde Allah insanları bir arada toplar... Amelleri rniktarınca herbirisine nur'u verilir Kimisine nur'u önündeki bir dağ gibi verilir. Kimisine nur'un bundan daha fazlasıyla verilir. Kimisine de nur'u sağ tarafındaki bir hurma ağacı gibi verilir. Kimisine de yine sağ tarafında ama bundan daha aşağı şekilde verilir. Nihayet en sonuncu kişiye nur'u ayağının başparmağı üzerinde verilir. Kimi zaman aydınlatır, kimi zaman da söndürülür. Aydınlattığı vakit ayağını öne doğru atar, söndürüldüğünde olduğu yerde kalır. Bu kimse ve diğerleri Sırat'ın üzerinden geçerler. Sırat ise kılıcın keskin tarafı gi­bidir, oldukça kaygandır. Onlara nur'larınız rniktarınca yol alınız, denilir. Kimisi yıldızın akması gibi hızlıca gider, kimisi rüzgar gibi geçer. Kimisi göz açıp kapa­mak gibi geçer, kimisi hızlı deve gibi geçer ve hızlıca koşar. Kısacası amelleri rniktarınca yol alırlar. Nihayet nur'u ayağının başparmağı üzerinde olan kişi de bir eli çekilir, bir eli bir tarafa yapışır. Bir ayağı çekilir, bir ayağı bir yere takılır. Sağı, solu cehennem ateşine değer. Nihayet hepsi (Sırat'ı geçip) kurtulurlar. Kurtuldukları vakit: Bize seni gösterdikten sonra, bizi senden kurtaran Allah'a hamdederiz. Allah bizlere kimseye vermediğini vermiştir, derler "2 el-Haysemî, Mecmau'z-Zevâıd, X, 340-343

"Cehenneme Uğrama"nm Anlamı

Yüce Allah'ın; 'Şüphe yok ki aranızda oraya uğramayacak hiç kimse yok­tur." (Meryem, t9/7i) buyruğu hakkında sözü edilen "cehenneme uğrayış'dan ne kastedildiği hususunda tefsir alimlerinin farklı görüşleri vardır. Daha güçlü ve daha açık anlaşılan görüş bunun Sırat'in üzerinden geçiş olduğudur. Çünkü Yü­ce Allah: "Bundan sonra takva sahiplerini kurtarırız, zalimleri ise orada diz/eri üzerine çökmüş olarak terkeöeriz." (Meryem, 19/72) diye buyurmaktadır.

Sahih(-i Müslim)deki rivayete göre de Peygamber -Saiisiishu aleyhi veseiiem-şöyle buyurmuştur: "Nefsim elinde olana yemin ederim ki ağacın altında bey'at eden hiçbir kirnse asla cehenneme girmeyecektir." Hafsa -Hadıyaiiahu anh- dedi ki: Ey Allah'ın Rasûlü! dedim, Yüce Allah: "Şüphe yok ki aranızda oraya uğramaya­cak hiç kimse yoktur." diye buyurmuyor mu? O da şöyle buyurdu: "Peki onun: "Bundan sonra takva sahiplerini kurtarırız, zalimleri ise oradan dizleri üzerine çökmüş olarak terkeöeriz.'(Meryem, 19/72) diye buyurduğunu da duymadın mı?"1

Böylece Peygamber -Saiiaitahu aleyhi veseilem- cehenneme uğramanın, ce­henneme girmeği gerektirmediğine işaret etmiş olmaktadır. Aynı şekilde şer'-den kurtulmanın önce o şerrin husule gelmesi gerektirmediğini, aksine onun se­bebinin gerçekleşmiş olmasını gerektirdiğini belirtmektedir.

Bir kimseyi öldürmek üzere düşmanın takip edip de buna imkan bulama­maları halinde: Allah onu onlardan kurtardı, denilir. Bundan dolayı Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Emrimiz gelince Hud'u da... kurtuluşa erdirdik." (Hud, Ti/58); "Emrimiz gelince Salih'i... kurtardık." (Hud. n/66); "Emrimiz gelince Şu-ayb'ı... kurtardık."(Hud, n/94)

Halbuki azab onlara isabet etmemişti. Ancak azab başkalarına isabet et­mişti. Yüce Allah'ın kendilerine özellikle lütfetmiş olduğu kurtuluş sebebleri ol­masaydı, elbette kavimlerine isabet eden azab kendilerine de isabet edecekti.

işte ateşe uğrayacakların durumu da böyledir. Onlar Sırat'ın üzerinde ateşin üst tarafından geçeceklerdir, sonra da Yüce Allah takva sahibi olanları kurtaracak, zalimleri de orada diz üstü çökmüş olarak bırakacaktır. Nitekim Pey­gamber -sav-de anılan Cabir -ra- yoluyla gelen ha­diste bunu şöylece açıklamıştır: Burada uğramak (vurûd)dan kasıt, Sırat'ın üze­rinden geçmektir.

 Mizan ve Hakikati

"Ve Mizan'a" ifadesi Mizan'a da iman ederiz, demektir. Yüce Allah şöyle bu-yurmaktadır: "Kıyamet gününe has adalet terazilerini koyarız. Kimseye en ufak bir zulüm yapılmaz. Bir harda/ tanesi ağırlığınca olsa bile Biz onu getiririz. Hesaba çekenler olarak Biz yeteriz." (ei-Enbıya, 21/47); "Kimlerin tartılan ağır gelirse, işte onlar felah bulanların ta kendileridir. Kimlerin de tartıları hafif gelirse işle onlar kendileri-

1 Müslim 2496.

ne zarar verenlerdir. Cehennemde ebedi kalıcıdırlar" (ei-Mu'minun, 23/102-103)

Kurtubî der ki: İlim adamları derler ki: Hesab bittikten sonra arkasından amel­lerin tartılmasına sıra gelir. Çünkü tartı karşılık vermek içindir. Dolayısıyla hesaba çekmekten sonra olması gerekir Hesaba çekiş ise amellerin tesbiti içindir. Tartı da ona göre karşılık vermek maksadıyla amellerin miktarını ortaya çıkarmak için yapılır. Yüce Allah'ın: 'Kıyamet gününe has adalet terazilerini koyarız" buyruğuna göre amellerin tartıldığı bir çok Mizan'ın olması ihtimal dahilinde olduğu gibi, tartılan şey­lerin kastedilmiş olma ihtimali de vardır. Çoğul olması ise tartılan âmellerin çeşitli ol­maları göz önünde bulundurularak kullanılmıştır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Sünnet'in delalet ettiği husus ise şudur: Amellerin kendisinde tartılacağı Mizan'ın hissedilir ve gözle görülür iki tane kefesi bulunacaktır, İmam Ahmed'in kaydettiği rivayete göre Ebu Abdu'ﷺ‬-Rahman el-Hubullî şöyle demiştir: Ben Ab­dullah b. Amr'ı -ra- şöyle derken dinledim: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Muhakkak Yüce Allah benim ümmetimden Kıyamet günün­de herkesin gözü önünde bir kişiyi çıkartacaktır. Onun aleyhine tam doksandokuz tane sicil yayacaktır. Her bir sicil'in uzunluğu göz alabildiği kadar olacaktır. Sonra da ona bunlardan herhangi birşeyi inkâr ediyor musun? Benim koruyucu yazıcıla­rını sana zulmettiler mi? diyecek, o: Hayır, Rabbim diyecektir. Yüce Allah: Her­hangi bir mazeretin yahut bir iyiliğin var mı? diye soracak, adam şaşırıp kalacak ve: Hayır, Rabbim diyecektir. Yüce Allah şöyle buyuracak: Bilakis senin Bızirn nezdimizde yapmış olduğun bir iyiliğin var. Bugün senin aleyhine sana zuimedilmeyecektir. Bunun üzerine ona üzerinde, "eşhedu enla ilahe illallah ve enne Muhammeder Rasûlullah," yazılı bir parça çıkartılır. (Yüce Allah): Onu huzura getirin, diye buyurur. O kişi: Rabbim, diyecek bu parçanın bu siciller karşısındaki ağırlığı ne olacak ki? Yüce Allah: Şüphesiz ki sana zulm olunmaz, diye buyuracak. Bu­nun üzerine o siciller bir kefeye konulur. O parça da bir kefeye konulur. (Tartı so­nucu) siciller havaya doğru kalkar ve o parça ağır basar. Rahman ve rahim olan Allah'ın adı karşısında hiçbir şey ağır basmaz." Tirmızî 2639; ibn Mâce 4300; Müsned. II, 213

Bu hadisi Tirmizî, İbn Ivlace ve ibn Ebı'd-Dünya böylece el-Leys yoluyla rivayet etmişlerdir. Tirmizî şunu da ekler. Allah'ın ismi ile birlikte hiçbir şey ağır basmaz." Bir başka rivayetinde de şöyle denilmektedir: "Kıyamet gününde mi­zanlar konulur. Adam getirilir ve bir kefeye konulur..."2 Tirmizî 2639; Müsned, II, 221-222

Bu hadisin ifadelerinde çok önemli bir husus dile getirilmektedir. O da amelde bulunan kimsenin ameli ile birlikte tartılacağıdır. Buna Buharî'nin kay­dettiği şu rivayet te tanıklık etmektedir: Ebu Hureyre -ra-dan, Rasûlul lah -Saiiattahu aleyhi veseitem- şöyle buyurdu: "Kıyamet gününde oldukça iri yan, şişman adam getirilicek, faka! Allah nezdinde bir sivrisinek kanadı kadar bir ağırlığı olmayacaktır. (Devamla) buyurdu ki: Dilerseniz Yüce Allah'ın: 'Biz kıya­met günü on/ar için ölçü tutmayacağız." (ei-Kehf, 18/105) buyruğunu okuyunuz."1 Buharı 4729; Müslim 2785.

İmam Ahmed de ibn Mes'ud'dan şu rivayeti kaydetmektedir: 'ibn Mes'ud bir seferinde Erak ağacından bir misvak koparıyordu. Bacakları oldukça ince idi, rüzgar onun dengesini bozar gibi oldu. Onu görenler buna güldüler, Bunun üzerine Rasûlullah -Saiiaiia/ıu aleyhi vesei/em-; "Ne diye gülüyorsunuz?' diye sordu. Ey Allah'ın Rasûlü, bacaklarının inceliğine, dediler. Şöyle buyurdu: "Nefsim elin­de olana yemin ederim ki onlar Mizan'da Uhud'dan daha ağır basacaklardır " Mûsned. I. 420, 421; Tabelânı 8452

Bizzat amellerin tartılacağına dair hadisler de varid olmuştur. Müslim'in, Sahihinde yer alan Ebu Malik el-Eşarî'den gelen şu hadiste olduğu gibi: O dedi ki: Rasûlullah -sav- şöyle buyurdu: "Abdest almak imanın yarı­sıdır, elhamdülillah da mizan'ı doldurur"3 Müslim 223; Tirmizî 3512; Müsneö, V, 342.

Yine Buharî ve Müslim'de yer alan ve aynı zamanda Buharî'nin kitabının son hadisini teşkil eden şu buyruk da böyledir: "İki söz vardır ki bunlar dile hafif gelir. Rahman tarafından sevilirler, terazide de ağır basarlar: SubhanaNahi ve bi-hamdihi subhanallahil aziym."4 Buharî 6406. 6687, 7563; Müslim 2694.

Bu durumda, şöyle diyen inatçı bir inkarcının sözüne iltifat edilmez: Amel­ler araz'dırlar, tartılmaları kabil değildir. Tartılmaları mümkün olan şeyler cisim­lerdir, Şüphesiz ki Yüce Allah önceden de geçtiği üzere araz'ı cisimlere dönüş­türecektir. Nitekim İmam Ahmed'in kaydettiğine göre Ebu Hüreyre -ra-, Rasûlullah -sav- şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: "Kıyamet gününde ölüm beyaz bir koç suretinde getirilir. Cennet ile cehennem arasında durdurulur ve: Ey cennet ehli, diye seslenilir. Onlar da boyunlarını uza­tarak bakarlar. Ey cehennemlikler, diye de seslenilir, onlar da boyunlarını uzatıp bakarlar. Artık kurtuluşun gelmiş olduğunu zannederler. O koç (suretindeki ölüm) boğazlanır ve artık ebedi kalacaksınız, ölüm diye bir şey olmayacaktır denilir."5 Müsned, 11,423 Bu hadisi, bu manada Buharî de rivayet etmiştir.6 Buhâri 4730; Müslim 2849.

Böylelikle hem amellerin, hem amelde bulunanların, hem de amel sahifele-rinin tartılacağı sabit olduğu gibi, terazinin iki kefesinin olduğu da sabit olmakta­dır. Artık bunun ötesinde ne gibi keyfiyetlerin olduğunu en iyi bilen Allah'tır.

. Bize düşen o doğru sözlü peygamberin (salat ve selam ona) bize haber verdiği şekilde, eksiksiz ve fazlalıksız olarak gayba irnan etmektir.

Bu konuda hikmeti kavrayamadığı için sarfın haber verdiği şekilde Kıya­met gününe mahsus, adalet terazilerinin konulacağını kabul etmeyen ve: terazi­ye bakkal ile manav'dan başka kimsenin ihtiyacı olmaz, sözleri ile nasslara dil uzatan kimselerin hüsranı ne kadar da büyüktür. Yüce Allah'ın Kıyamet günün­de onlara hiçbir ağırlık vermemesi bu gibi kimselere ne kadar da layıktır. Eğer amellerin tartılmasında Yüce Allah'ın bütün kulları tarafından adaletinin görül­mesi dışında hiçbir hikmet olmasaydı, bu dahi yeterdi. Çünkü yaptığı isinin ma­zeret ve gerekçesinin olmasını Allah kadar hiç kimse sevmez.

Bundan dolayıdır ki O, rasûlleri müjdeleyiciler ve uyarıcılar olmak üzere göndermiştir. Hele bunların ötesinde bizim muttali olamadığımız pek çok hik-meller de varsa... Yüce Allah'ın sözlerine karşılık meleklerin verdiği belirtilen ce-vab üzerinde de düşünelim: "Hani Rabbin meleklere: 'Muhakkak Ben yeryüzün­de bir halife yaratacağım' demişti. Melekler: 'Biz seni hamdinie teşbih ve takdis edip dururken, orada bozgunculuk yapacak, kanlar dökecek bir kimse mı yara­tacaksın ' demişlerdi. 'Sizin bilmediğinizi herhalde Ben bilirim' demişti.' (ei-Bakara, 2/30): "Size bilgiden ancak pek az bırşey verilmiştir." (ei-isra, 17/85)

"Cennet ve cehennem yaratılmışlardır. Ebediyyen sonları gelmez ve yokolmazlar. Şüphesiz yüce Allah cennet ve cehennem'i diğer mahlukattan önce yaratmıştır. Her ikisine de girecekleri yaratmıştır. Onlardan dilediği kimseleri kendisinin bir lütfü olarak cennete, yine onlardan dilediği kimseleri ada­letinin bir tecellisi olarak cehennemedir. Herkes de kendisi hakkında hüküm verilip bitirilmiş sonuç için amel eder ve ne için yaratılmış ise sonunda oraya varacaktır. Hayır ve şer de kullar hakkında takdir edilmiştir."

             Cennet ve Cehennem

"Cennet ve cehennem yaratılmışlardır' sözlerinin ifade etliği gerçek ile il­gili olarak şunu belirtelim ki; ehl-i sünnet ittifakla cennet ve cehennemin yaratıl­mış ve şu anda mevcut olduklarını kabul etmektedirler. Ehl-i sünnet ve'l-cemaat, Mutezile ve Kaderiye'ye mensup bir takım kimseler ortaya çıkıp da bunu inkâr etmelerine ve; Hayır, Yüce Allah bunları Kıyamet gününde yaratacaktır, demele­rine rağmen bu kanaate sahip olmaya devam etmiştir.

Mutezile ve Kaderiye'yi bunu inkâr etmeye iten ise onların. Yüce Allah'ın fiilleri için bir şeriat olarak tesbit ettikleri ve O'nun şunu yapması gerekir, bunu da yapmaması gerekir diye koydukları fasit ilkeleri sebep olmuştur. Onlar yara­tıklarının fiillerini O'na kıyas ederek, bu gibi iddialarda bulunmuşlar ve böylelikle onlar filleri itibariyle Müşebbihe arasına katılmışlardır. Cehmiyye kanaatleri onla­rın arasına da girmiş ve aynı zamanda Muattile de olmuşlardır. Hatta; cennetin amellerin karşılığının verilmesinden önce yaratılmış olması abestir, demişlerdir, çünkü bu durumda cennet çok uzun bir süre atıl kalır ve hiçbir işe yaramaz.

Böylelikle onların Yüce Rab için tesbit ettikleri bu batıl şeriata muhalif olan nassları reddettiler, nassları yerlerinden kaydırarak tahrif ettiler, kendilerinin tesbit ettikleri şeriate muhalefet edenlerin sapık ve bid'atçi olduklarını ileri sürdüler.

Kitabın bu husustaki nasslannın bazıları şunlardır: Yüce Allah cennet hakkında: "O, takva sahiplen için hazırlanmıştır" (Al-i imran, 3/133): 'Allah'a ve rasûlüne iman edenler için hazırlanmıştır.' (-Hadid. 57/21) diye buyurmaktadır Ce­hennem hakkında da: "O, kâfirler için hazırlanmıştır." (aı-i imran. 3/131); "Şüphesiz ki cehennem bir pusudur, azgınların dönüp varacaklar/ bir yerdir." (en-Nebe: 78/21-22); "Andolsun ki onu diğer bir inişinde görmüştü. Sidretu'l-Müntehâ yanın­da Cennetu'l-Me'va'da onun yanındadır." (en-Necm, 53/73-75; diye buyurmaktadır.

Peygamber -sav- Sidretu'l-Müntehâ'yı gördüğü gibi, onun yanında Cennetu'l-Me'va'yı da görmüştür. Nitekim Buharî ile Müslim'de, Enes –ra- yoluyla gelen isra'yı anlatan hadiste de böyle denilmekte­dir. O hadisin sonlarında şu ifadeler yer alır: "Sonra Cibril beni, Sidretu'l-Münte-hâ'ya getirinceye kadar yola koyuldu. Onu mahiyetlerini bilemediğim renkler bürüdü- Sonra cennete girdim, orada yüksek kubbeleri andıran inciler gördüm, toprağı misk'ten idi.'1 Buharî3207, 3787; Müslim 164

Yine Buharî ile Müslim'de, Abdullah b. Ömer -ra-dan gelen riva­yete göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: 'Sizden herhangi bir kimse öldükten sonra sabah-akşam ona kalacağı yer gösterilir. Şayet cennet ehlinden ise, cennet ehli arasındaki yeri eğer cehennem ehlinden ise cehennem ehli arasındaki yeri gösterilir ve: Bu senin kalacağın yerdir, Kıyamet gününde Al­lah seni ölümden sonra diriltinceye kadar (oraya) girmeyeceksin," denilir.1 Muvatta, l, 239; Buharî 1379; Müslim 2866.

el-Berâ b. Âzib –ra- yoluyla gelen hadis daha önceden geçmiş bulunmaktadır. O hadiste şu ifadeler yer almaktadır: Semadan bir münadı: Kulum

doğru söyledi, ona cennetten bir döşek yayınız ve cennete giden bir kapı açınız, diye seslenir. Bunun üzerine ona cennetin hoş ve güzel kokuları gelmeye başlar..."2 Müsned. IV, 287. 295-296: Ebû Dûvûd 4753

Yine el-Berâ'nın bu hadisinin manasında Enes yoluyla gelen hadis de da­ha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Müslim'in Sahihinde, Âişe -ra-dan şöyle dediği kaydedilmek­tedir: Rasûlullah -sav- hayatta iken güneş tutuldu.-, deyip, ha­disi nakletti: Hadiste şu ifadeler de yer almaktadır: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Ben şu bulunduğum yerde size vadolunmuş herbir şeyi gördüm. Öyle ki kendimi, siz beni öne doğru ilerler gördüğünüzde cennetten bir salkım aldığımı dahi gördüm. Andolsun sız beni geri doğru gelirken gördü­ğünüzde cehennemin birbirini yiyip bitirdiğini de gördüm.'3 Buhârî 1212; Müslim 901.

Buharî ve Müslim'de, -lafız Buharî'nin olmak üzere- Abdullah b. Ab-bas'tan şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah -sav-in dö­neminde güneş tutuldu. Hadisin geri kalan bölümlerini zikrettikten sonra şu ifa­deleri de zikretmektedir: Ey Allah'ın Rasûlü, biz seni bulunduğun bu yerde bir-şey alır gibi gördük; sonra da senin geriye doğru geldiğini gördük. Şöyle buyur­du: "Ben cenneti gördüm ve oradan bir salkım almak üzere elimi uzattım, eğer elime geçirmiş olsaydım, dünya kaldığı sürece siz de ondan yemeye devam ederdiniz. Cehennem ateşini de gördüm, asla bugünkü gibi korkunç bir manza­ra görmüş değilim. Cehennem ehlinin çoğunlukla kadınlar olduğunu da gör­düm.' Bunun sebebi nedir ey Allah'ın Rasûlü, diye sordular. "İnkarcılık ederler" diye buyurdu. Yanı onlar Allah'ı mı inkar ederler, diye sorulunca şöyle buyurdu: "Onlar kocalarına karşı nankörlük ederler, yapılan iyiliğe karşı nankörlük ederler. Sen onlardan birisine ömür boyu iyilik yapsan da sonra senden küçük bir kusur görse; ben senden asla hayır namına hiçbir şey görmedim, der."4 Buharî 1052; Müslim 907.

Müslim'in Sahihinde, Enes'den gelen rivayette de (Peygamber –sav- şöyle buyurduğu kaydedilmektedir): "Nefsim elinde olana yemin ederim ki, şayet benim gördüklerimi görmüş olsaydınız, pek az gülerdiniz, çok

ağlardınız." Neler gördün ey Allah'ın Rasûlü, diye sordular: "Cenneti ve cehen­nemi gördüm" diye buyurdu.1 Müslim 426

Muvatta' da ve Sumenlerde Kâb b. Malik yoluyla gelen hadiste şöyle de­diği kaydedilmektedir1 Rasûlullah -sav- buyurdu ki: 'Mü'minin canı cennet ağaçlarına konan bir kuştur, Taki Yüce Allah, Kıyamet gününde onu tekrar cesedine geri döndürünceye kadar."2 Muvatta, l, 240; Tirmizi 1641; Nesai, IV. 108: ibn Mâce 1449; Müsned. III, 455, 456, 460, Vı. 386.

işte bu, Kıyamet gününden önce ruh'un cennete girişi hususunda çok açık bir ifadedir.

Müslim'in Sahih'inde. Sünen'lerde ve Müsned'de Ebu Hureyre -ra- yoluyla gelen hadiste belirtildiğine göre Rasûlullah -sav-şöyle buyurmaktadır: "Allah cennet ile cehennemi yarattıktan sonra Cibril'i cen-i net'e gönderdi ve: Git te orayı gör. Orada, oraya girecekler için hazırladıklarıma da bak, dedi Cibril gidip oraya, orada oraya girecekler için hazırlananlara baktı ve geri döndü, dedi ki: izzetin hakkı için yemin ediyorum. Onun bu halini kim duyarsa mutlaka buraya girecektir. Bunun üzerine Yüce Allah emir vererek cen­netin etrafı hoşlanılmayan şeylerle çepeçevre kuşatıldı. Yine: Dön ve tekrar ona ve oraya girecekler için orada hazırladıklarıma bir bak, dedi. Tekrar gitti oraya baktı, sonra geri döndü ve dedi ki: izzetin hakkı için oraya hiç kimsenin gireme­yeceğinden korkmaya başladım. Sonra onu cehenneme gönderdi ve. Git oraya ve orada, oraya girecekler için hazırladıklarıma bir bak, dedi. Cibril oraya gitti ve baktı. Herbir bölümünün diğerinin üstüne çıkmış olduğunu gördü, sonra da geri dönüp şunları söyledi: izzetin hakkı için onun bu halını kim işitirse buraya mutlaka girmez. Bunun üzerine (Cenab-ı Allah) emir vererek etrafı arzu ve şeh­vetlerle çepeçevre kuşatıldı. Sonra tekrar ona: Git, orada oraya girecekler için neler hazırladıklarıma bir bak, diye buyurdu. O da gitti ve ona bakıp geri döndü ve şöyle dedi: İzzetin hakkı için buraya girmeksizin hiç kimsenin kurtulmayaca-ğından korkmaya başladım."3 Ebû Dâvûd 4744; Tırmizî 2563, Nesaî. VII, 3-4; Müsned, II, 332, 354.

Sünnet'te buna benzer rivayetler çok fazladır.

Vadolunan cennet, Adem'in içinde yaratıldığı ve sonradan çıkartıldığı cennet'tir diyenlerin görüşlerine gelince, cennetin şu anda var olduğuna dair görüş açık bir görüştür. Ancak bu cennet'in Adem'in yaratılıp çıkartıldığı cennet olup olmadığı ile ilgili görüş ayrılıkları da bilinen bir husustur.

Cennet henüz yaratılmamıştır. Çünkü eğer şu anda yaratılmış olsaydı, zo­runlu olarak Kıyamet gününde sonunun gelmesi, içinde bulunan herkesin helak olup, yok olması gerekirdi. Çünkü Yüce Allah; 'O'nun vechinden başka herşey helak olacaktır.' (ei-Kasa$, 28/88)', "Her can Ölümü tadtcıdır.' (aı-i Imran, 3/185) diye buyurmaktadır, diyenlerin bu husustaki şüphelerine gelince;

Tirmizî, Sünen'inde ibn Mes'ud -Radıyaiiahu anfı-dan şöyle dediğini rivayet et­mektedir: Rasûlullah -saiiaiiat>u aleyhi veseitem- buyurdu ki: "isra'ya götürüldüğüm ge­ce ibrahim ile karşılaştım. Bana; Ey Muhammed, ümmetine benden selam söyle ve onlara haber ver ki; cennetin toprağı hoş, suyu tatlıdır ve orası dümdüz bir arazidir. Oraya dikilecek olan ağaçlar ise subhanallahi velharndulillahi ve la ilahe illallahu vallahu ekber sözleridir, dedi."1 Tirmizî; Bu hasen, garib bir hadistir dedi. Yine Tirmizî'de Ebu'z-Zübeyr'ın, ibn Cabir'den rivayetine göre Peygam­ber -sav- şöyle buyurmuştur: "Kim subhanallahi ve bihamdihi diyecek olursa cennette onun için bir hurma ağacı dikilir."2 Tırmızl dedi ki; Bu hasen, sahih bir hadistir.

Bu şüphe sahipleri derler ki- Şayet cennet yaratılmış ve bitirilmiş olsaydı, dümdüz bir arazi olmazdı ve bu gibi ağaç dikmelerinin bir manası olmazdı.

Yine derler ki; Yüce Allah'ın Firavun'un hanımının: "Rabbim benim için nezdinde cennette bir ev yap." Tahrim. 66/11 dediğine dair buyruk da bu kabildendir. Buna cevab; Eğer sizler bu sözlerinizle cennet şu anda yoktur, Sûr'a üfü-rülmek gibi, insanların kabirlerinden kalkması gibi bir şeydir, demek istiyorsanız bu batıl bir iddiadır. Bu iddiayı bundan önce kaydetmiş olduğumuz deliller ile sö­zünü etmediğimiz benzeri deliller reddetmektedir. Şayet bu sözlerinizle Yüce Al­lah'ın cennette, cennete girecekler için hazırladıklarının tamamını yaratması he­nüz tamamlanmamıştır. Yüce Allah orada yine ardı arkasına bir takım şeyler ya­ratmaktadır. Mü'minler oraya girdirilecekler! vakit te yine o esnada başka husus­ları da yaratacaktır, demek istiyorsanız bu haktır, bunun reddedilmesine de imkan yoktur. Sizin ileri sürdüğünüz deliller de ancak bu kadarına delalet etmektedir.

Yüce Allah'ın: "O'nun vechinden başka herşey helak olacaktır" (el-Kasas, 28/88) buyruğunu delil getirmenize gelince, sizler âyet-i kerîme'nin anlamını yan­lış anladığınızdan ötürü bunu delil diye göstermektesiniz. Bu buyruğu cennet ve cehennemin şu anda var olmadığına dair delil göstermeniz size benzer görüşleri ileri sürenlerin cennet ile cehennemin yok olacaklarına, harab olacakları­na, oradakilerin de öleceklerine dair delil getirmelerini andırmaktadır. Bundan dolayı sizler de sizin gibi görüşleri savunanlar da bu âyeti kavrama muvaffaki­yetine mazhar değilsiniz. Bunu anlayabilme muvaffakiyetine İslamın önder ilim adamları mazhar olmuşlardır.

Onların bu husustaki açıklamalarının bir kısmı şöyledir: Buradaki "her-şey'den kasıt, Yüce Allah'ın yok olup fena bulacağını takdir etmiş olduğu herşe-yin helak olacağı, yok olacağı anlamındadır. Cennet ile cehennem ise yok ol­mak için değil, baki kalmak için yaratılmışlardır. Arş da bu şekildedir ve o cen­netin tavanıdır. Bu O'nun mülkü müstesna, diye de açıklandığı gibi, O'nun zatı­nın rızası aranarak yapılmış olanlar müstesna diye de açıklanmıştır. Yine şöyle bir açıklama da yapılmıştır: Yüce Allah: "Onun üzerindeki her canlı fanidir" (&•-Rahman, 55/26) buyruğunu indirince, melekler: Yeryüzü ahalisi helak oldular, dedi­ler ve kendileri ebedi kalacakları ümidine kapıldılar. Yüce Allah da semadakıle-rin de, yerdekilerin de öleceklerini bildirdi ve: "O'nun vechinden başka herşey helak olacaktır." (ei-Kasas, 28/88) diye buyurdu. Yani O hayy'dır ve ölmeyecektir. işte o vakit melekler de öleceklerine kesin olarak inandılar.

Bu açıklamaları yapanlar, bu nasslar ile -Yüce Allah'ın izniyle biraz sonra zikredileceği üzere- cennet ile cehennemin kalıcılığına delâlet eden muhkem nassları bir arada uygun bir şekilde anlamak için yapmışlardır

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet ets/n-: "Ebediyyen yok olmazlar, fena bulmazlar" sözlerine gelince, selef ve haleften imamların cumhur'unun kabul ettiği görüş budur

 Cennet ve Cehennemin Kalıcılığı İle İlgili Görüşler

Cennetin kalıcılığı, cehennemin ise yok olacağı görüşünü selef ile ha­leften bir topluluk da kabul etmiştir Her iki görüş de (yani cennet ile cehenne­min kalıcılığı ile cennetin kalıcılığı, cehennemin son bulacağı görüşleri) pek çok tefsir kitabında ve başkalarında da zikredilmişlerdir.

Hem cennet, hem de cehennemin yok olacağı görüşünü ise Muattıle'nir imamı el-Cehm b. Safvan kabul etmiştir. Bu hususta onun seleften uyduğu hiç­bir kimse yoktur. Ne Ashab-ı Kiram'dan, ne de güzel bir şekilde onlara tab' olanlardan, ne de müslümanların imamlarından, ne de sünnet ehlinden. Genel olarak bütün ehl-i sünnet onun bu kanaatini reddetmiş ve bundan dolayı onun kâfir olduğunu söylemiş, onu ve yeryüzünün dört bir yanından ona tabi olanları teşhir etmişlerdir. |

Bu görüşü kabul etmesine sebeb ise inanmış olduğu temel ilkesidir. O da: Hadis (sonradan yaratılmış} olan varlıklardan sonsuz bir şekilde var oluş, imkansız bir şeydir. Bu ise yerilmiş kelam bilginlerinin cisimlerin sonradan hadis olduklarına ve hâdis'lerden uzak kalmayan varlıkların da hadis olduklarına delil olarak gösterdikleri bir ilkeleridir. Onlar kainatın yaratılmış olduğuna bu ilkeyi te­mel dayanak kabul etmişlerdir. Cehm de geçmişte başlangıcı bulunmayan ha-rjis'lerın imkansız olduğu bir varlık, gelecekte de bunları kabil değildir, görüşün­dedir. Ona göre Yüce Allah'ın fiilinin gelecekte de sürekli olarak devam etmesi imkansızdır. Nitekim geçmişte de O'nun hakkında bunun imkansız olması gibi. Mutezile'nin önder hocalarından Ebu'l-Huzeyl el-Allâf ela bu hususta ona muva­fakat etmiş olmakla birlikte şöyle der: Bu hareketlerin son bulmalarını gerektirir. O bakımdan şunları da ekler: Cennet ve cehennem ehlinin hareketleri -onlardan hiçbir kimse hareket edecek gücü bulamayacağı ve sürekli bir sükûn içerisinde kalacağı zamana kadar- devam edecek ve o zaman son bulacaktır.

Cennetin ebediliğine ve onun son bulup yok olmayacağına gelince, bu Rasûlullah -sav-in kati olarak haber verdiği bilinen hususlardandır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O bahtiyar olanlara gelince, onlar da cennettedirler. Gökler ve yer ayakta durduğu müddetçe orada ebediyyen kalıcıdır­lar. Rabbinın di/ediği kadarı müstesnadır. Bu arkası kesilmeyen bir bağıştır." (Hud.  11/108)Bu buyruğa göre onların mükafatlarının ardı arkası kesilmeyecektir. Yüce Al­lah'ın: "Rabbinin dilediği kadarı müstesnadır" buyruğu da buna aykırı değildir.

Selef bu istisnanın anlamı hususunda farklı görüşlere sahiptir. Bir görüşe göre bunun anlamı: Onların ateşte kalacakları süre müstesnadır, şeklindedir. Bu da aralarından cehenneme girmiş olup sonradan çıkartılmış olanlar için söz ko­nusudur, hepsi için değildir.

Bir başka açıklamaya göre burda kasıt, onların Mevkıfte kaldıkları süre müstesnadır. Bir başka açıklamada: Onların kabirlerinde ve Mevkıfte kaldıkları süre müstesnadır, şeklindedir. Bir başka görüşe göre buradaki istisna Rabbin yaptığı fakat gerçekleştirmeyeceği bir istisnadır. Nitekim: "Allah'a yemin ederim, mutlaka seni döveceğim. Başka bir görüşe sahib olmam müstesnadır" deyip bu görüşe sahip olmamak aksine onu vurmayı kat'î olarak kararlaştırmak gibi.

Sibeveyh ise buradaki istisna edatını "lâkin" anlamında kabul etmektedir. O takdirde istisna munkatf olur. ibn Cerır de bu görüşü tercih etmiş ve şöyle de­miştir: Şüphesiz Yüce Allah sözünden caymaz. Nitekim o bu istisnayı:" Bu arkası kesilmeyen bir bağıştır" diyerek bağlamıştır. Bu görüşün sahipleri derler ki: Bir kimsenin: Senin evimde -dilediğim, kadar müstesna- bir yıl süreyle kalmana izin veriyorum, deyip de arkasından: Lakin buna daha fazla bir süre eklemek isteme halim müstesnadır, demeye benzer.

Bir diğer açıklamaya göre buradaki istisna onlara ebedi kalacak olmaları­na rağmen Allah'ın meşîetinin hükmüne tabi olduklarını bildirmek içindir. Onların ilahi meşîetin dışına çıkamayacaklarını anlatmaktır, bu ise Yüce Allah'ın onların ebediliklerini kesinlikle kararlaştırmış ve takdir etmiş olmasına aykırı değiidir. Yüce Allah'ın şu buyruklarında olduğu gibi: "Andolsun ki dilersek sana vahyetti-ğimizi bütünüyle alıveririz. Sonra onu geri almak için bize karşı duracak bir kim­se de bulamazsın." (st-isra, 17/86); "Allah dilerse, senin kalbini mühürler." (eş-şura: 42/24); "De ki: 'Eğer Allah dileseydi, onu size okumazdım ve onu size (Allah) bil­dirmezdi. " (Yunus, 10/16)

Buna benzer buyruklar pek çoktur. Yüce Allah böylelikle bütün işlerin kendi meşîeti iie olduğunu kullarına haber vermektedir. O'nun dilediği olur, dile­mediği olmaz.

Buradaki "mâ; (mealde kadarı)'mn 'men: kimseler" anlamında olduğu da söylenmiştir. Yani Yüce Allah'ın bahtiyarlar arasından günahları sebebiyle ce­hennem ateşine gireceklerini dilediği kimseler müstesnadır. Bunun dışında baş­ka açıklamalar da yapılmıştır.

Durum ne olursa olsun, buradaki istisna müteşabih türündendir. Yüce Al­lah'ın: "Bu arkası kesilmeyen bir bağıştır" buyruğu ise rnuhkern'dir. Aynı şekilde Yüce Allah'ın: "işte muhakkak bu Bizim nzkımızdır, tükeneceği yoktur.' (Şad, 38/54); "Oranın yiyecekleri de, gölgeleri de devamlıdır." (er-Rad, 13/35); "Onlar oradan çıka­rılacak da değillerdir.' (ei-Hıcr, 15/48) buyrukları da aynı şekilde rnuhkern'dirler.

Yüce Allah cennet ehlinin ebedi kalacaklarını Kur'ân-ı Kerîmin pek çok yerinde "ebed" lafzını da zikrederek te'kid etmiş ve onların: "Orada ilk ölümden başka ölümü tatmazlar." (ed, Duftan, 44/56) buyruğunda ölümü tatmayacaklarını haber vermiştir. Buradaki istisna ise munkatı'dır. Şayet bu istisnayı "Rabbinin di­lediği müstesna" istisnası ile birlikte ele alacak olursak, her iki âyetten maksadın ne olduğu açıkça anlaşılmış olur. Onların cennette bulunmayacakları zamanı ifade eden istisna, ebedi kalacakları süreden yapılmış bir istisnadır. Böyle bir is­tisna da ilk ölümün genel olarak bütün ölümlerden istisna edilmesini andırmak­tadır. İlk ölüm onların ebedi hayatlarından önce gerçekleşmiştir, öbür âyette sö­zü edilen, cennetten ayrı kalış ise onların cennette ebedi kalmak üzere girişle­rinden önce olacaktır.

Cennetin ebedilik ve devamlılığına dair sünnet'ten deliller de pek çoktur. Yüce Allah'ın şu buyruğu gibi: "Kim cennete girerse orada nimetlere garkolur,

orada sıkıntı çekmez, ebedi kalır ve asla Ölmez."1 Müslim 3836; Müsned, II. 370, 407.

"Bit münadi şöyle seslenecek: Ey cennetlikler! Burada sizin için ebedi olarak sağlıklı olmak ve hastalanmamak vardır. Yaşlanmayacaksınız ve ebediy­yen kocamayacaksınız. Ebediyyen hayat bulacak ve asla ölmeyeceksiniz."2 Müslim 2837

Ölümün cennet ile cehennem arasında boğazlanacağına ve: "Ey cennet ehli! Artık ebediyyen hayattasınız, ölüm olmayacaktır. Ey cehennem ehli! Artık ebedisiniz ölüm olmayacaktır"3Buhârî 4730; Müslim 2849; Müsned, III. 9. denileceğine dair rivayet de daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

 Cehennemin Ebediliği

Cehennemin ebediliği ve devamlılığı hususunda insanların sekiz görüşü vardır:

1- Oraya giren ordan bir daha ebediyyen çıkmayacaktır. Bu Haricilerle, Mutezıle'nin görüşüdür,

2- Oraya girenler, orada azab görecekler, sonra tabiatları değişecek ve kendilerinin narî (ateşsel) bir tabiatları kalacaktır. Tabiatları ile cehennemin tabi­atı arasındaki uygunluk dolayısıyla cehennemden lezzet dahi alacaklardır. Bu ise vahdet-i vücutçuların önderi olan İbnu'l-Arabî et-Taî'nin görüşüdür.

3- Cehennem ehli orada belli bir süre azap görecekler, sonra oradan çı­kacaklar. Onların arkasından başka bir kavim oraya girecektir. Bu ise yahudile-rin Peygamber -sav-e naklettikleri bir görüştür. O da onların bu kanaatlerini yalanlamıştır. Yüce Allah da bu kanaatlerinin gerçek olmadığını be­lirterek şöyle buyurmaktadır: "Onlar bir de: 'Sayılı günler dışında bize ateş as/a dokunmaz' dediler. De ki: 'Buna dair Allah'tan bir ah/d mi aldınız? Allah asla ah­dinden dönmez, yoksa Allah'a karşı bilmediğiniz bir şeyi mi söylüyorsunuz? Ha­yır, kim kötülük /ş/er ve günahı kendisini çepeçevre kuşatırsa onlar cehennem­liklerdir, orada ebedi kalıcıdırlar." (el-Bakara, 2/80-81)

4- Cehennemlikler oradan çıkacaklar ve o da içinde hiçbir şey olmaksı­zın, olduğu halde kalacaktır.

5- Hadis (sonradan yaratılmış) olduğundan, kendi kendisine yok olacaktır. Sonradan hadis olduğu sabit olan bir şeyin baki kalması imkansızdır. Bu ise Cehm'in ve taraftarlarının görüşüdür. Az önceden de geçtiği üzere bu hususta cennet ile cehennem arasında da ona göre bir fark yoktur.

  6- Cehennem ehlinin hareketleri son bulacak ve onlar hiçbir acı duyma­yan, cansız varlıklara dönüşeceklerdir. Bu da -az önce geçtiği üzere- Ebu'l-Hu-zeyl el-Allaf'ın görüşüdür.

7- Yüce Allah -sünnette varıd olduğu üzere- oradan dilediği kimseleri çı­kartır, sonra da dilediği kadar bir süre varlığını devarn ettirir. Sonra da yok eder, çünkü O, cehennem için son bulacağı bir süre takdir etmiştir.

8- Yüce Allah oradan sünnet'te varid olduğu üzere dilediği kimseleri çı­kartır. Orada kâfirler ise -Tahâvî'nin dediği şekilde- sonu gelmeyecek ve ebedi olmak üzere kalacaklardır.

Bu son iki görüş dışındaki görüşlerin batıl oldukları açıkça ortadadır. Ehl-i sünnetin benimsediği bu iki görüşün de delillerini tetkik edelim:

Birinci görüşü benimseyenlerin delillerinin bazıları şunlardır: Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şöyle buyuracak: 'Allah'ın dilediği müstesna olmak üzere içinde ebedi kalıcılar olarak ateş sizin barınağınızda ' Şüphesiz Rabbin hikmeti sonsuz olandır, herşeyı bilendir." (el-En'âm. e/128); "Bedbaht o/anlar ateştedirler. Onlar orada yüksek hırıltılarla ve inleyerek solurlar. Onlar gök/er ve yer ayakta durdukça, orada ebediyyen kalıcıdırlar, Rabbinin dilediği kadarı müstesna. Şüphesiz Rabbin dilediğini yapandır." (Hud, 11/116-117) Bu buyruklarda sözü edi­len iki istisnadan sonra cennetlikler için sözü edilen istisna yapılmamıştır. O da Yüce Allah'ın: "Bu arkası kesilmeyen bir bağıştır." (Hud. 11/108) buyruğudur. Yüce Allah'ın: "Sonsuz devirler boyunca, içinde kalacaklar." (en-Nebe; 78/23) buyruğu da bu görüşlerine delil gösterilmiştir.

işte bu görüş yani cehennemin sonunun geleceği, cennetin ebedi olaca­ğı görüşü Ömer, ibn Mes'ud, Ebu Hureyre, Ebu Said ve başkalarından da nak­ledilmiştir.1Bu nakillerin kaynakları ve sıhhat dereceleri ile ilgili etraflı açıklamaları; tercümesini sunduğumuz 'Tehzıb'in esas şerhim lam olarak yayınlayan ve tahkiK eden Dr. et-Türkî ile Şuayb el-Arnavut'un orada kayd ettikleri noktta görmek mümkündür. Bu nottaki açıklamalardan anlaşıldığına göre; adı geçen bütün sahabilere bu hususta nisöet edilen rivâyeilerin senetleri zayıf olup bu konuda delil olabilmeye elverişli değildir, {s.626-627)

Abd b. Humeyd meşhur Tefsir'inde senedini kaydederek Ömer –ra- şöyle dediğini zikretmektedir: "Eğer cehennemliklerin, cehennemde kala­cakları süre alic denilen yerin kum tanelen kadar dahi olsa mutlaka o vakit ge­lip, bitecek ve onlar oradan çıkacaklardır." Abd b. Humeyd bunu Yüce Allah'ın: "Sonsuz devirler boyunca içinde kalacaklar" (en-Nebe'. 78/23) buyruğunu tefsir ederken zikretmektedir.

  Yine bu görüşün sahiplen derler ki: Cehennem ateşi O'nun gazabının bir gereğidir, cennet te rahmetinin bir gereğidir. Peygamber -sav- de şöyle buyurmuştur: "Yüce Allah mahlukaiı yaratmayı takdir buyurunca Arş'ın üze­rinde nezdinde bulunan bir kitaba şunu yazdı: Benim rahmetim gazabımı geçmiş­tir.' Bir başka rivayette de: "Gazabıma galip gelmiştir" denilmektedir. Bu hadisi Bu-harî Sahih'inde, Ebu Hureyre -ra-dan gelen bir senetle rivayet etmiştir.

Yine derler ki: Yüce Allah azab hakkında onun: 'Büyük bir günün azabı" (el-En'âm, 6/i5),"Can yakıcı" (Huti. Ti/26) ve'Akîm (merhamet olunmayacak)" (ei-Hacc, 22/55) diye nitelendirmektedir. Tek bir yerde ise ihsan edeceği nimetlerin bir gü­nün nimetleri olduğunu bildirmemiştir. Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Al­lah buyurdu ki: Ben kimi dilersem, onu azabıma uğratırım- Rahmetim ise herşe-yi kuşatmıştır." (el-A'raf, 7/156) Yine Yüce Allah bizlere meleklerin şu sözlerini nak­letmektedir: 'Rabbimiz, rahmetin ve ilmin herşeyi kuşatmıştır." (el-Mu'min, 4o/7j

O halde (derler) O'nun rahmetinin bu azab görenleri de kuşatması kaçı­nılmaz bir şeydir. Eğer sonu gelmeyecek bir vakte kadar azabta kalacak olur­larsa, rahmeti onları kuşatmış olmaz. Sahih hadiste de kıyamet günü ellibin yıl ile takdir edilmiştir.1Muslum 987,Ebu Davud 1658 Orada azab göreceklerin azabta kalacakları süre ise gü­nahlarına göre olacaktır. Ahkemu'l-Hakimîn ve Erhamu'ﷺ‬-Rahimîn olan Yüce Al­lah'ın ebedi, sonu gelmeyecek, bitip tükenmeyecek bir şekilde azablandıracağı bir takım yaratıkları yaratmak, O'nun hikmet ve rahmetine sığmaz. Kendilerine ebedi olarak nimetler ihsan edeceği ve sonu gelmez lütuflarda bulunacağı var­lıklar yaratması ise hikmetin bir gereğidir, ihsan bizatihi istenen bir şeydir, inti­kam ise arizî bir sebeb dolayısıyla istenir.

Yine bu görüş sahipleri derler ki: Cehennemde ebedi olarak kalıp oradan çıkılmayacağına, cehennem azabının kalıcı olduğuna ve bütünüyle büyük bir zi­yan olduğuna dair varıd olmuş bütün haberler haktır ve hak oldukları kabul edi­lir. Bu hususta hiçbir tartışma olmaz. Bu da cehennem bakı kaldığı sürece o az­ab yurdunda ebedi kalmayı gerektirir. Ancak oradan cehennemin kalıcılığı mev­zubahisken tevhid ehli çıkartılacaktır. Dolayısıyla hapsın, hapis olarak kalmaya devam ettiği sürece hapisten çıkan kimse ile hapis yıkılıp harab olduğu için hapsi sona eren kimse arasında elbettekı bir fark olacaktır.

Cehennemin ebedi kalıcılığını ve yok olmayacağını kabul edenlerin delil­lerinin bazıları şunlardır: Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; "Onlar için sürekli bir azab vardır' (et-Maıde, s/37)', "Onlara (azablan) hafifletilmez. Onlar o azab içinde ümitsiz kalacaklardır. " (ez-Zut>rvf. 43/75); 'İşte tadın; artık azabtan başka bir şeyini­zi artırmayacağız. " (en-Nebe; 78/30); "Onlar orada ebediyyen kalacaklardır. " (ei-dn, 72/23); 'Onlar oradan çıkarılacak da değillerdir. ' (ei-Hıcr. 15/4$) (Ancak bu buyrukta söz konusu edilenler cennetliklerdir. -Çeviren-}; 'Ve onlar ateşten çıkacak da değil/erdir." (ei-Bakara, 2/167); 'Onlar deve iğne deliğinden geçmedikçe cennete giremezler.' (ei-Araf. 7/40); "Onlar hakkında hüküm verilmez ki ölsünler, onların üzerinden (cehennem) azabından birşey hafifletilmez. " (Fatır, 35/36); " Çünkü ger­çekten O'nun azabı kalıcı ve yakayı bırakmayandır." (et-Furkan, 25/66) Yani azabı sürekli ve terketmeyendir.

Sünnet'ten pek yaygın şekilde gelmiş rivayetler de cehennemden la ilahe illallah diyenlerin çıkartılacaklarını göstermektedir. Şefaat hadisleri de günahkar muvahhidlerin cehennem ateşinden çıkartılacakları hususunda açık ifadeler ta­şımaktadır. bu ise onlara has bir hükümdür, şayet kâfirler de oradan çıkacak olurlarsa, onlar da onların durumunda olacaklar, cehennem ateşinden çıkış iman ehline mahsus olmayacaktır Cennet ve cehennemin kalıcılığı ise bizatihi o ikisinin sahip olduğu bir kalıcılık hususiyeti ile değil, Yüce Allah'ın onları kalıcılar kılmasıyla olur.

Allah Cennet'e de Cehennem'e de Girecekleri Yaratmıştır:

Tahâvî'nin - "Her ikisine de girecekleri yaratmıştır" ifa­desi ile ilgili olarak Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Biz cehennem için cin ve insanlardan çok kimseler yaratmışızdır. "(el-A'raf, 7/179)

Âişe -ra-dan şöyle dediği rivayet edilmiştir: Rasûlullah -sav-, Ensar'dan bir çocuğun cenazesine çağırıldı. Ben: Ey Allah'ın Ra-sûlü dedim, ne mutlu buna, cennet kuşlarından bir kuştur. Hiç kötülük yapmadı ve o çağa da erişmedi. Şöyle buyurdu: "Yahut başka bir şey de olabilir, ey Âişe. Şüphesiz Allah cennet'e girecekleri yaratmıştır. Onları daha henüz babalarının sülblerinde iken cennet için yaratmıştır. Cehenneme girecekleri de yaratmıştır. Onları kendileri henüz babalarının sulbunde iken de orası için yaratmıştır." Bu hadisi Müslim, Ebu Davud ve Nesaî rivayet etmiştir. ]

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Gerçekten Biz insanı karışık bir nutfeden yarattık. Onu sınar dururuz. Bu sebebten onu işiten ve gören yaptık. Gerçekten Biz ona yolu gösterdik, ister şükredici olsun, ister nankör bir kâfir. " (el-insan. 76/2-3)

Burada hidayetten kasıt ise umumi hidayettir. Bundan da daha umumi olanı Yüce Allah'ın: "Rabbimiz bütün herşeye hilkatini verip sonra da doğru yolu gösterendir." Tâ'hâ, 20/50) buyruğunda söz konusu edilen hidayettir.1 l Bu hususta geniş açıklamalar için Kurtubî, el-Câmi'ti Ahkami'l-Kur'ân, l. 160'a bakını?.

Varlıklar iki türlüdür. Birisi tabiatı itibariyle musahhar kılınmış olanlar, di­ğerleri ise iradesiyle hareket edenler. Birincisinin hidayeti tabiatı gereği Yüce Allah'ın onu ne için musahhar kılmış ise, ona doğru yol bulması şeklindedir. ikinci türün hidayeti ise kendisine neyin faydalı, neyin zararlı olduğuna dair bilgi ve şuuruna tabi, olarak iradesi ile doğru yolu bulma hidayetidir. Daha sonra bu kısım da üç türe ayrılmıştır:

Bir tür, hayırdan başka bir şey irade etmez ve ondan bunun dışında bir şeyi irade etmesi dahi beklenmez. Melekler gibi.

İkinci kısım serden başka bir şey irade etmez ve ondan serden başka bir şey irade etmesi dahi beklenmez, Şeytanlar gibi.

Üçüncü kısım ise, iki tür irade sahibidir, insan gibi. Sonra bunlar da üç sınıfa ayrılırlar: Bir kesimin imanı, marifeti ve aklı, hevâ ve arzularına galib gelir, bu da meleklere katılır.

Diğer bir kısım bunun tam aksi olup bu da şeytanlara katılır. Üçüncü bir kısım ise hayvani arzuları aklına galip gelir ve o da hayvanla­ra katılır.

Maksat şudur- Her iki varlığı yani aynî olanı da ilmî olanı da veren Yüce Allah'tır, O'nun var etmesi olmadan hiçbir varlık olamayacağına göre, O'nun öğ­retmesi olmaksızın hiçbir hidayet de olmaz. Bütün bunlar ise O'nun kudretinin kemaline, vahdaniyetinin sübutuna, rububiyetinin muhakkak oluşuna deliller­dendir. O her türlü kusurdan yüce ve münezzehtir.

Tahâvî'nin - -' "Onlardan dilediklerini kendisinden bir lü­tuf olmak üzere cennete, yine onlardan dilediklerini adaletinin bir tecellisi olmak üzere de cehenneme koyar...' sözlerine gelince, bilinmesi gerekir ki Yüce Allah, mükafat kazanma sebebi ortadan kalkmadıkça mükafatı, sevabı engellemez. Mükafatın sebebi ise salih ameldir, çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kim mü'min olduğu halde salih ameller işlerse o zulme uğratılmaktan da korkmaz, eksiltilmesinden de." (Tâha, 20/112)

Aynı şekilde Yüce Allah ceza görmeyi gerektiren sebeb meydana gelmedikçe de kimseyi cezalandırmaz. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Size isabet eden her musibet ellerinizle kazandıklarınız sebebi iledir. Çoğunu da affeder." -Şûrâ, 42/30)

  Veren de, alıkoyan da Yüce Allah'tır, O'nun verdiğini kimse engelleye­mez, vermediğini de kimse veremez. Ancak O, insana iman ve şalin ameli de lütfedecek olursa, bunun gereği olan mükâfatı da asla insandan alıkoymaz. Ak­sine ona hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir kimsenin hatırından geçirmediği şekilde mükâfatlar ihsan eder ve kendisine yakınlaştırır. Ona böyle bir mükâfatı vermeyecek olursa, bu onun sebebi olan salıh amelin bulunmayışından dolayıdır.

Şüphesiz ki O, dilediğine hidayet verir, dilediğini de saptırır. Ancak bütün bunlarda O'nun belli bir hikmeti vardır ve adaletinin bir gereğidir. Mükâfat gör­menin sebebini teşkil eden şalin amellerde bulunmayı engellemesi, O'nun hik­meti ve adaletindendir. Sebeblerinin ortaya çıkmasından sonra, sonuçlara ge­lince hiçbir şekilde onları engellemez. Şayet bunları engellemesi ve cezalandır­ması söz konusu olursa, bu da iman ve salih amel olmadığından dolayıdır. O kendisinin bir hikmeti ve adaletinin bir gereği olarak ta baştan bunları verme­miştir. Her iki halde de O'na hamdedılır. O her türlü hal dolayısıyla kendisine hamdedilendir. O'nun herbir bağışı bir lütuftur. O'nun herbir cezası da adaleti­dir. Yüce Allah hikmeti sonsuz olandır, herşeyı en uygun olan yerine koyar.

Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlara bir âyet gelse: 'Allah'ın peygamberlerine verilen gibi bize de verilmedikçe asla iman etmeyeceğiz' der­ler. Allah peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir.~ (ei-En'âm. 6/24)\ "Biz böylece onların bir kısmını diğer bir kısmı ile denedik ki: 'Allah aramızdan bun­lara mı lütfetti?' desin/er diye. Allah şükredenleri en iyi bilen değil midir?" (el-En'âm. e/53) ve buna benzer başka buyruklar.

Yüce Allah'ın izniyle buna dair daha geniş açıklamalar gelecektir.

"Kendisi ile fiilde bulunmanın gerekli olduğu istitââ (güç yeti-riş) fiil ile birlikte olup da mahluk'un kendisi ile nitelendirile-meyeceği tevfîk kabilindendir. Sağlıklı oluş. genişlik ve imkân

buluş, araçların esenlikte oluşu yönünden istitââ ise fiilden öncedir ve hitab da bununla alâkalıdır. Bu da Yüce Allah'ın: "Allah hiçbir kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yükle-mez." bakara, 2/286J buyruğunda dile getirdiği gibidir."

 Fiilden Önce ve Sonra İstitââ

istitââ. takat, kudret, vüs'at (genişlik) anlam itibariyle birbirine yakın lafız­lardır. TahâvTnin zikrettiği şekilde istitââ'mn iki kısma ayrılması genel olarak Ehl-i Sünnet'in kabul ettiği görüştür, orta yollu görüş olan da budur.

Kaderiye ve Mutezile de şöyle demektedir: Kudret ancak fiilden önce olur. Bunların tam aksine Ehl-i Sünnet'ten bir kesim ise istitââ, ancak fiil ile birlik­te bulunur, demişlerdir.

Genel olarak ehl-i sünnet'in görüşü de şu şekildedir: Kulun emir ve ne-hy'in esas sebebini teşkil eden belli bir kudreti vardır. Bu da tekliften önce olur, teklif ile birlikte olması icab etmez. Kendisi vasıtasıyla fiilin yapılabildiği kudretin ise fiil ile birlikte olması zorunludur. Dolayısı ile olmayan bir kudretle fiilin var ol­ması da mümkün değildir.

Sağlıklı oluş, güç yetiriş, imkan bulmak ve araçların sağlıklı olması bakı­mından kudret ise fiillerden önce olabilir. İşte bu Yüce Allah'ın: "Ona bir yol bu­labilenlerin o Ev'i haccetmesi Allah'ın insanlar üzerindeki bir hakkıdır." (aı-i Imran. 3/97) buyruğunda sözü geçen kudret de budur. Yüce Allah haccı güç yetirene tarz kılmaktadır. Şayet ancak hacceden kimsenin güç yetirmesi söz konusu ol­saydı, o takdirde hac, ancak hacceden kimseler için farz olur ve kimsenin haccı terketmek dolayısıyla, cezalandırılmaması gerekirdi. Bu ise islam dininin kesin bilinen gerçeklerinin aksinedir.

Yüce Allah'ın; "O halde gücünüzün yettiği kadar Allah'tan korkun." (et-Teğa-bun, 64/16) buyruğu da böyledir. Yüce Allah istitââ (güç yetirebilrne) oranında takva­yı farz kılmıştır. Eğer Allah'tan korkmayan takvalı olmaya güç bulamayacak olsaydı, Yüce Allah takvayı yalnızca güç yetirenler için vacib kılmış olur ve takvalı olmayan­ları da cezalandırmazdı. Bu ise tutarsızlığı apaçık ortada olan bir husustur.

Yüce Allah'ın: "Kim güç yetişemezse o zaman altmış yoksul doyurmalıdır." (ei-Mücadele, 58/4) buyruğu da bu şekildedir. Bundan kasıt ise sebep ve araçlara güç yetirebilmektir.

Yüce Allah'ın bize naklettiği münafıkların şu sözleri de bu kabildendir: "Gücümüz yetseydi herhalde biz de sizinle beraber çıkardık." (et-Tevbe, 9/42) An çak Yüce Allah onların bu sözleriyle yalan söylediklerini belirtmiştir. Çünkü onlar bir işe güç yetirebılmenin hakikati demek olan istiîâa'yı (güç yetirebilmeyi) kas­tetmiş olsalardı, böyle bir güce sahip olmadıklarını söylemekle yalan söylemiş olmazlardı. Yüce Allah'ın onları yalanlamış olması, onların bu sözleriyle hastalığı yahut ta gerekli malî imkanı bulamamayı kastettiklerini göstermektedir. Nitekim Yüce Allah bunu daha sonraki buyruklarında şöylece açıklamaktadır: 'Allah'a ve Rasûlüne karşı samimi olmak şart: ile zayıflara, hastalara..- bir günah yok­tur... Yol ancak zengin oldukları halde (geri kalmak için) senden izin isteyenlerin aleyhinedir." (ei-Tevbe, 9/91-93)

Yüce Allah'ın şu buyrukları da böyledir: 'İçinizden hür olan mü'min kadın­ları nikahlayacak bir bolluğa güç yediremeyenler..."(en-Nisa. 4/25) Bu buyruğunda ki istitâa (güç yetirebilme)dan kasıt, gerekli araç ve sebeplere sahip olmaktır. İmran b. Husayn'a, Peygamber -sav-in söylediği şu sözlerde de bu manadadır: "Ayakta namaz kıl, eğer buna gücün yetmiyorsa oturarak, buna gücün yetmiyorsa yanın üzere yatarak {namaz kıl.)" işte bunlara güç yeti-rilememesı halinde fiile de güç yetirememek söz konusu olur.

Kudretin (güç yetirebilmenin) hakikatini teşkil eden istitâa'nın sabit oluşu­nun deliline gelince, bu hususta Yüce Allah'ın şu buyruğu delil olarak zikredilmek­tedir: "(Çünkü) onların işitmeye güçlen yetmezdi ve görmez/erdi.' (huğ, 11/20) Bu buyrukta kastedilen ise araç ve sebeblerin bulunmadığını anlatmak değil, kudretin gerçek anlamıyla bulunmadığını anlatmaktır. Çünkü gerekli araç ve sebebler var­dı. İleride "onlar ancak Allah'ın kendilerini mükellef kıldığı şeylere takat (güç) yeti­rebilirler" sözlerini açıklarken buna dair daha geniş açıklamalar gelecektir.

Yine Musa -as- arkadaşının söylediği: "Doğrusu sen benimle beraber o/maya asla güç yetiremezsin" (ei-Kehf, 18/67) buyruğu ile: 'Ben sana be­nim/e beraber olmaya güç yetiremezsin, demedim mi?" (ei-Kehf. 18/72) sözleri de

bu kabildendir,

Bundan kasıt ise sabra güç yetirebilmenin hakikatidir, sabrın sebeb ve araçları değildir. Çünkü bunlar vardı. Nitekim bundan dolayı ona sitem ettiğini de görüyoruz. Halbuki bir fiilin işlenmesi için gerekli araç ve sebebi elinde bulunduramayan bir kimse, o fiili yapmadığı takdirde kınanamaz. Ancak fiili yap­maya yanaşmayan bir kimse, o fiile güç yetirebilmeyi yitirdiği için kınanır. Buna sebeb ise emrolunduğundan başka bir şeyle uğraşmadır yahut ta bu kudretini emrolunduğunun tam zıttı olan bir yönde kullanmasıdır.

Kudret ancak fiilin işlendiği zamanda bulunur diyenler, şunu da söyler: Kud­ret iki zıt şeye elverişli değildir. Fiil ile birlikte bulunan kudret ancak, o fiili işlemeye

elverişlidir ve o kudret o fiil ile birlikte bulunur O fiil olmadan, o kudret de olmaz.

Bozuk esaslarına binaen Kaderiye'nin söyledikleri de şudur: Allah'ın mü'mini ve kâfiri, iyi'yı ve kötü'yü muktedir kılması eşit şekildedir. Onlar, Yüce Allah'ın itaatkar mü'mine özellikle kendisi vasıtasıyla imanın hasıl olduğu yardı­mını verdiğini kabul etmezler. Bilakis kişi, kendiliğinden itaati tercih etmiştir, di­ğeri de kendiliğinden masiyeti tercih etmiştir, derler. Bir babanın oğullarından herbirisine bir kılıç vermesi gibidir. Onlardan birisi Allah yolunda o kılıçla cihad ederken, diğeri ise o kılıçla yol kesicılik yapmıştır.

Bu görüş ise kader'i kabul eden Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat'in ittifakı ile fa­sit bir görüştür. Onlar ittifakla şunu kabul etmişlerdir: Allah'ın itaatkâr kulu üze­rinde dinî bir nimeti vardır ve O', bu nimetini kâfir bir yana özellikle ona vermiş­tir. Kâfire vermemiş olduğu bir yardımı ile de itaat etmesi için mü'mine yardımcı olmuştur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Fakat Allah size imanı sev­dirdi, onu kalplerinizde süsledi ve küfrü, fışkı ve isyanı size çirkin gösterdi, işte onlar doğru yolu bulanların ta kendileridir.' -Hucurat, 49/7J

Kaderiye bunu şöyle açıklar: Bu sevimli ve süslü gösteriş, bütün insanlar hakkında umumidir. Bu da hakkın delillerinin açıkça ortaya konulması ve beyan edilmesi manasınadır.

Halbuki âyet-i kerîme bunun mü'mine has olmasını gerektirmektedir. Bun­dan dolayı Yüce Allah." işte onlar doğru yolu bulanların ta kendileridirler" diye buyurmaktadır. Kâfirler ise doğru yolu bulmuşlar değillerdir.

Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Allah kimi doğru yola iletmeyi di­lerse, göğsünü İslam'a açar. Kimi de saptırmayı dilerse, onun da göğsünü -gökyüzüne tırmanıyormuş gibi- daraltır, sıkıştırır Allah iman etmeyenlerin üstüne işte böyle murdarlık çökertir." (el-En'am. 6/125)

Buna benzer âyet-i kerîme'ler, Kur'ân-ı Kerîm'de pek çoktur. Bunlarla Yü­ce Allah mü'mine hidayet verenin kendisi olduğunu, berikini saptıranın da ken­disi olduğunu beyan etmektedir.

Bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Allah kime hidayet verirse o doğru yola erdirilmiştir Kimi de saptınrsa, artık onun için doğru yola erdirecek bir veli (dost ve yardımcı) bulamazsın.'(el-Kehf, 18/17)

İleride Yüce Allah'ın izniyle bu meseleye dair daha geniş açıklamalar da gelecektir, "Kulların fiilleri Allah'ın yaratması ve kulların da kesbi iledir." Kulların Fiilleri

insanlar kulların ihtiyarî fiilleri hakkında farklı görüşlere sahiptir.

Başlan el-Cehm b. Safvan et-Tirmizî olan Cebriye'nin iddiasına göre mahlukatın fiillerindeki tedbirin tümü Yüce Allah'a aittir ve büiün fiiller mecburi ve zorunludur. Tıpkı felç olanın titremesi gibidir. Damarların seyirmesi, ağaçların hareket etmesi gibidir. Bu fiillerin mahlukata izafe edilmesi mecazdır. Bu izafe de bir şeyin mahalline izafe edilmesi Kabilinde n di ﷺ‬. Yoksa bir şeyi meydana ge­tirene izafe edilmesi kabilinden değildir.

Bunların tanı aksine Mutezile de şöyle der: Canlı varlıkların yapmış olduk­ları bütün ihtiyarî fiilleri kendileri yaratırlar. Yüce Allah'ın yaratmasıyla ilgileri yok­tur. Mutezile kendi aralarında: Yüce Allah kulların fiillerine kadir midir, değil mi­dir? hususlarında farklı görüşlere sahiptirler.

Hak ehli ise şöyie demektedir: Kullar fiilleriyle Allah'a itaatkâr veya isyan­kâr olurlar. Fiilleri Yüce Allah tarafından yaratılır. Yüce Allah tek pasına bütün mahlukatı yaratandır. O'ndan başka hiçbir yaratıcı yoktur.

Cebriye kaderi kabulde aşırılığa kaçarken, kulun hiçbir fiilinin olmadığını söylemişlerdir. Nitekim Müşebbihe de sıfatları kabulde aşırıya gitmiş ve Allah'ı yaratıklara benzetmişlerdir.

Kader'i reddeden Kaderiye ise kullan Allah ile birlikte yaratıcı konumuna yükseltmişlerdir. O bakımdan Kaderiye bu ümmetin Mecusi'leridirler.

Başkalarının anlaşmazlığa düştüğü hakka Yüce Allah, mü'min sünnet eh­lini hidayet eylemiştir. Allah dilediğini dosdoğru yola iletir. Cebriye'ys mensup kimsenin ortaya koyduğu herbir sahih delil, Yüce Allah'ın herşeyin yaratıcısı ol­duğuna, O'nun herşeye kadir olduğuna, kulların fiillerinin de O'nun yarattıkları­nın bir bölümü olduğuna, dilediğinin olup dilemediğinin olmadığına delil teşkil etmekle birlikte, kulun hakikat anlamda fail olmadığına irade ve ihtiyar sahibi ol­madığına da delil teşkil etmemektedir. Onun ihtiyarî hareketlerinin de felçten tit­reyen kimsenin hareketleri, esen rüzgarın ve ağaçların hareketleri türünden ol­madığını göstermektedir.

Kaderiye mensubu bir kimsenin ortaya koyduğu herbir sahih delil de an-

cak kulun gerçek manada fiilinin faili olduğuna, o fiili iradesiyle ve gerçek ma­nada ihtiyarı ile yaptığına, fiilin ona izafe ve nisbet edilişinin gerçek anlamıyla bir izafet olduğuna delil teşkil etmekte, ancak yapılan bu fiilin Allah'ın kudreti dahilinde olmadığına ve Allah'ın meşîet ve kudreti dışında meydana geldiğine de delâlet etmemektedir.

Bundan dolayı herbir kesimin sahip olduğu hak delilleri diğerlerinin hak delillerine kattığımız takdirde ancak Kur'ân'ın ve Yüce Allah'ın indirmiş olduğu sair kitapların delâlet ettiği şekilde, Allah'ın kainatta bulunan her türlü ayn ve fi­ile kadir olup bunların kendi meşîetiyle meydana geldiğine, kulların kendi fiilleri­ni hakikat manasıyla yaptıklarına ve bundan dolayı da övülmeyi ya da yerilmeyi hakettıklerine delâlet etmektedir.

İşte bizatihi olan budur. Şüphesiz ki hakkın delilleri birbirleriyle çatışmaz­lar. Hak biri, diğerini tasdik eder. Bu özet açıklamalar ise her iki kesimin delilleri­ni ayrıca zikretmeye elverişli değildir. Ancak bu delillerin biri diğerini çürütür. Buna karşılık herbir kesimin ileri sürdüğü delillerden diğerinin iddiasının batıl ol­duğu ortaya çıkar. Bununla birlikte her iki kesimin delil olarak gösterdiği bazı hususları kaydettikten sonra, kabul ettikleri batıl'a bu delillerinin deli! olamaya­cağını açıklayalım.

 Kulların Fiilleri İle İlgili Cebriye ve Mutezile'nin Görüşleri ve Delilleri

Cebriye'nin gösterdikleri delillerden birisi şudur: "Attığın zaman da sen atmadın, ama ancak Allah attı."(ei-Enfâi, 8/T7) Burada Allah, Peygamberinin atma­dığını belirtirken, atanın kendisi olduğunu açıklamaktadır, işte bu, kulun herhan­gi bir fiilinin olmadığının delilidir, derler ki: Ceza (amellerin karşılıkları) ise amel­lere tertib edilen (ameller dolayısıyla verilen) birşey değildir. Buna delil de Pey­gamber –sav- şu buyruğudur: "Hiçbir kimse cennete kendi ameliyle giremez." Ashab: Sen de mi ey Allah'ın Rasûlü? deyince, şöyle buyur­du: "Ben dahi; Allah'ın kendi lutfuyla ve insanıyla bir rahmete beni daldırması hali müstesna."1Bulıârî 5673, 6363; Müslim 2816; İbn Mâce 4201; Müsned, II, 235. 256.

Kaderiye'nin gösterdikleri delillerden birisi de Yüce Allah'ın şu buyruğu­dur: "Yaratanların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yücedir!" (ei-Mu'minûn, 23/14) Ka­deriye der ki: Cezanın (amellerin karşılığının) amellere karşılık olması, bedelin karşılığı kabindendir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onların yaptık­larına bir ceza (karşılık) olmak üzere" (Fussilet. 41/17. ei-Ahkaf, 46/14. el-Vakıa, 56/24); " İşte bu cennet, yapageldiğiniz ameller sebebi ile size miras verilmiştir." (ez-Zuhruf, 43/72) ve buna benzer buyruklar.

  Cebriye'nin delil olarak gösterdiği Yüce Allah'ın: "Attığın zaman da sen atmadın ama ancak Allah attı" (el-Enfal, 8/17) buyruğu aslında onların aleyhine bir delildir. Çünkü Yüce Allah: "Attığın zaman" buyruğu ile rasûlünün de bir atışının

varlığını dile getirmektedir. Böylelikle tesbit edilen ile nefyedilenin aynı şey ol­madığı, ayrı şeyler olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da şudur: Atmanın bir başlan­gıcı ve bir de bitişi vardır. Atmanın başlangıcı elden çıkarmak ve fırlatmaktır, bi­tişi ise isabet etmesidir. Bunların her ikisine de atma tabiri kullanılır. O takdirde mana -doğrusunu en iyi bilen Yüce Allah'tır ya- sen elinden fırlattığın zaman, isabet ettiren sen olmadın, isabet ettiren Allah oldu, demektir. Yoksa onların bu açıklamalarını kabul edecek olursak, şöyle demek gerekir: Namaz kıldığın za­man sen kılmadın ama Allah namaz kıldı. Oruç tuttuğun zaman sen oruç tutma­dın, zina ettiğin zaman sen zina etmedin, hırsızlık yaptığın zaman sen hırsızlık etmedin... bu sözlerin tutarsızlıkları ise açıkça ortadadır,

Cezanın amellere bağlı olmasına gelince; Cebriye'de, Kaderiye'de bu hususta sapıtmıştır. Allah ehl-i sünnet'i ise doğruya iletmiştir, hamd ve minnet duygularımız yalnız O'nadır. Gerçek şu ki nefy halinde "be" harfinin kullanılması, olumlu halde "be" harfinin kullanılması gibi değildir. Hz. Peygamberin: "Hiçbir kimse cennete ameli ile giremeyecektir" derken nefy'de kullandığı "be" harfi ivaz besi diye bilinir. O da amelin bir kimsenin cennete girmesi için bir bedel olması anlamını verir.

Nitekim Mutezilede bu kanaattedir. Onlara göre amelde bulunan bir kim­se ameli dolayısıyla cennete girmeye hak kazanır ve bu onun Rabbi üzerindeki bir hakkıdır. Oysa bu Allah'ın rahmet ve lütfü iledir.

Yüce Allah'ın: "Yaptıklarına bir karşılık olmak üzere" (Fussilet, 41/17) buy­ruğunda ve benzerlerindeki "be" harfi ise sebeblilik bildirir ve bu da amelleriniz sebebiyle anlamındadır. Sebeblerl de, sonuçları da yaratan ise Yüce Allah'tır. Böylelikle hepsi katıksız olarak lütuf ve rahmetine raci olmaktadır.

Mutezile'nin Yüce Allah'ın: "Yaratanların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yûce-dir!" -Mu'minun, 23/14) buyruğuna gelince, âyet suret verip takdir edenlerin en gü­zeli demektir. "Yaratmak" fiili zikredilmekle birlikte "takdir" anlamı kastedildiği de olur. işte burada da kastedilen odur. Buna Yüce Allah'ın: "Allah herşeyi yaratandır." (er-râd, 13/16, ez-Zumer, 49/62) buyruğu buna delildir. Yani Allah mahluk olan herşeyin hâlik'idır, yaratıcısıdır. Böylelikle kulların fiilleri de "herşey"in kapsamına girmektedir.

Onların Yüce Allah'ın kelâmını bu "herşey" lafzının genel kapsamına sok­maları şeklindeki görüşleri ne kadar da tutarsızdır! Halbuki kelâm Allah'ın sıfat­larından bir sıfat'tır. O'nun mahluk olması imkansız bir şeydir. Diğer taraftan on-

lar "herşey" lafzının genel çerçevesinin dışına yaratılmış bulunan fiillerini çıkart-rnışlardır. Peki "herşey" lafzının genel kapsamına mahluk olandan başka bir şey girer mı? O'nun mukaddes zatı ve sıfatları ise bu lafzın ulvî kapsamına girmez. Diğer taraftan sair bütün mahlukat bu lafzın genel kapsamı içerisindedir.

Yüce Allah'ın: "Allah sîzi ve yaptığınız amelleri de yaratandır." (es-Saffat, 37/96) buyruğu da böyledir. Bizler buradaki "mâ" mastar manası içindir, diyemeyiz. Çün­kü O, sizi ve sizin amellerinizi yaratmıştır demektir. Zira ifadelerin akışı "mâ"nın mastar anlamını vermesine engeldir. Çünkü ibrahim -A/ey/ı/sse/am- kavminin yontma eylemini değil, yontulmuş varlıklara ibadetleri reddetmiştir. Ayet-i kerimede yontu­lan nesnelerin Yüce Allah tarafından yaratılmış olduklarına delildir. Halbuki bu yon­tulan şeyler ancak onların fiilleriyle yontulmuştur. Buna göre onların fiillerinin bir et­kisi ve sonucu olan bir iş, Yüce Allah'ın da mahluk'u olmaktadır. Eğer yontma işi Yüce Allah'ın mahluk'u olmamış olsaydı, yontulan şey de O'nun mahluku olmazdı. O'nun mahluku sadece tahta yahut ta taş olurdu, başka bir şey olmazdı.

Mutezile'ye mensub müteahhirlerin imamı Ebu'l-Hüseyin el-Basrî'nin nak­lettiğine göre, kulun kendi fiilini ihdas edeceğinin bilinmesi zaruridir (kesindir.) er-Razî'nin zikrettiğine göre de mümkün, muhdes (sonradan yaratılan) bir fiilin, tercih edici bir sebebe muhtaç olması, o fiilin var olması halinde gereklidir; ol­maması halinde gerekli olmaması ise zaruri (zorunlu) bir şeydir.

Her ikisinin de sözünü ettiği bilginin zaruriliği doğrudur. Fakat herbirisinin kalkıp: bu zaruri bilgi diğerinin iddia ettiği zorunluluğu çürütür, iddiasında bu­lunmasını kabul edemeyiz. Aksine her ikisi de zaruri bilgi ile ilgili iddialarında doğru söylemektedir. Ancak yanlışlıkları diğerinin iddiasındaki hakkı inkâr et­mekte ortaya çıkmaktadır.

Çünkü kulun kendi fiilini ihdas edici olması ile bu ihdas'ın varlığının Yüce Allah'ın meşîeti ile vacib oluşu arasında bir aykırılık yoktur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Herbir nefse ve onu düzenleyene, sonra da ona hem kö­tülüğü hem de takva 'yi ilham edene yemin olsun..." (eş-Şems, 91/7-8}

Yüce Allah'ın:" Sonra da ona hem kötülüğü hem de takva'yı ilham edene" buyruğunda "ona ilham edene" ifadesinde kader isbatlanrnakta, aynı şekilde kötülüğü ve takvayı nefsine izafe etmekle, kulun fiilini de isbat etmektedir. Böy­lelikle günahkâr ya da takva sahibinin o nefis olduğu bilinsin diye. Bundan son­ra Yüce Allah'ın: "Onu temizleyen muhakkak felah bulmuştur, onu örten kimse de muhakkak ziyana uğramıştır." (eş-şems, 91/9-10) diye buyurması, aynı şekilde kulun fiilini ısbat etmektedir. Bunun benzerleri de pek çoktur.

Velhasıl kulun fiili gerçek anlamıyla kul'a aittir, ancak Yüce Allah'ın da yaratığıdır, Allah'ın yaptığıdır. Bu, bizatihi Allah'ın fiilinin kendisi değildir. Çünkü et­mek ile edilgen aynı şeyler değildir, yaratmak ile yaratık aynı şeyler değildir, işte Tahâvi --. "Kulların fiilleri Allah'ın yaratığı, kullar için de bir kes-b'dir" derken bu hususa işaret etmekte ve kulların fiil ve kesbinin olduğunu tesbit ederken, yaratmayı Yüce Allah'a izafe etmektedir. Kesb de, fayda ya da zarar ola­rak yapanına kendisinden bir şeyler avdet eden fiilin adıdır. Yüce Allah'ın: 'Herke­sin kazandığı kendisine, yaptığı da onun aleyhinedir" (ei-Bakara, 2/286) buyruğu gibi.

"Yüce Allah onları ancak takat getirebilecekleri şeylerle mü­kellef tutmuştur. Onlar da ancak kendilerini mükellef tuttuğu şeylere takat getirebilirler. İşte bu da "la havle ve la kuvvete illâ billah" sözünün açıklamasıdır. Biz fbu sözle): Hiçbir kimse Allah'ın yardımı ile olmadıkça Allah'a isyandan uzak kalmaya çare bulamaz, başka bir tarafa yönelemez ve herhangi bir harekette bulunamaz. Yüce Allah'ın tevfıki ile olmadıkça da hiçbir kimse Allah'a itaati yerine getirmeye, onun üzerinde sebat göstermeye güç bulamaz, demek istiyoruz.

Herşey Yüce Allah'ın meşîeti. ilmi, kaza ve kaderi ile cereyan eder. O'nun meşîeti bütün meşietlere galip gelir, O'nun kaza­sı da bütün çareleri yenik düşürmüştür. O dilediğini yapar ve

-*_^_ ______^^_^_

asla zulmetmez: "O işlediklerinden sorumlu tutulmaz. Halbuki onlara sorulur." (el-Enbıyâ. 21/23?

 "Teklif, Takat'e Göredir

Tahâvî'nın -Aitah ona rahmet etsin-. "Yüce Allah onları ancak takat gösterebil­dikleri şeylerle mükellef tutmuştur" sözü ile ilgili olarak Yüce Allah şöyle buyur­maktadır: "Allah hiçbir kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemez." (ei-Bakara, 2/286)', 'Biz kimseye gücünün yettiğinden başkasını yüklemeyiz." (el-En'âm. 6/152, el-A'ral, 7/43. el-Mu'minun, 23/62)

Ebu'l-Hasen el-Eşârî'den nakledildiğine göre, takat dışında kalan şeylerle mükellef tutmak aklen caizdir. Ancak onun mezhebine mensub olanlar bu şeri­atta varid olmuş mudur, değil midir? hususunda farklı görüşlere sahiptirler. Bu­nun varid olduğunu kabul edenler Ebu Leheb'e iman etmesi emrinin verilmiş ol­masını delil gösterirler. Yüce Allah onun iman etmeyeceğini ve alevli bir ateşi boylayacağını haber vermiştir. Bununla birlikte o iman etmeyeceğine inanmakla emrolunmuş idi. Bu ise zıt iki şeyi bir arada bulundurmak kabilinden bir tekliftir ve bu da imkansızdır.

Böyle bir imkansızlık iddiasına cevap şudur: Bizler onun iman etmeyece­ğine inanmakla emrolunmuş olduğunu kabul etmiyoruz. Kendisi vasıtasıyla iman edebileceği istitaat da onda vardı. O imanı elde etmekten âciz değildi. Daha önce istitâa'nın açıklamasında geçtiği üzere ancak güç yetirebildiği şeyle mükellef tutulmuştu.

Yüce Allah'ın meleklere: "Sana bunların isimlerini haber veriniz," (el-Bakara, 2/31) diye buyurmuş olması, isimlerini bilmemekle birlikte, bu varlıkların isimlerini haber vermeleri gerekli değildir. Kıyamet gününde suret yapıcılara: "Yarattığını­za hayat veriniz."1Buhârî 5951, 7558; Müslim 2108 denilmesi de onların böyle bir şeyi yapabilecek durumda ol­malarını gerektirmemektedir. Buna benzer örnekler çoktur. Çünkü bu yapanına mükâfat verilecek, terkedeni de cezalandırılacak bir fiilin yerine getirilmesi şek­linde bir teklif değildir Bu, âciz bırakmak maksadıyla yöneltilecek bir hitabtır.

Aynı şekilde Yüce Allah'ın şu buyruğunda yer alan: "Rabbimiz, güç yeti­nemeyeceğimiz şeyi bize yükletme" (et-Bakara, 2/286) buyruğunda yer alan mü'minlerin duasından da böyle bir teklifin lüzumu anlaşılmaz. Çünkü güç yetı-n'lemeyen bir şeyin yükletilmesi teklif değildir. Aksine kula takat getiremeyeceği ve ölümü ile sonuçlanacak bir dağı taşımasını istemesi mümkündür.

  İbnu'i-Enbarî der ki: Bu şu demektir: Bizlere edası ağır gelecek bir yük yükleme. Her ne kadar sıkıntılara katlanarak, zorlanarak ve hoşa gitmeyen şey, lere tahammül ederek, güç yetirecek olsak dahi. ö. Araplara akıllarıyla kavraya­bilecekleri üslupla hıtab etmiştir. Onlardan herhangi bir kimse nefret eitiği bir şahsa -aslında böyle bir şeye takati olmakla birlikte-: Seni görmeye tahammül edemiyorum, der. Ancak onu görmesi, ona ağır geldiğinden dolayı böyle söyler Hikmet açısından yapması halinde mükâfat göreceği, yapmaması halinde de ceza göreceği şekilde bir dağı taşımakla mükellef tutmak caiz değildir. Nitekim Yüce Allah, kendi zatı hakkında hiçbir kimseye takati dışında ve güç yetireme-yeceği bir hususu yüklemeyeceğini haber vermektedir.

Onlardan kimisi de şöyle demektedir: Bizatihi imkansız olanı değil de adeten imkansız olanın teklifi mümkündür. Çünkü bizatihi imkansız olan bir şe­yin varlığı, zaten düşünülemez. Öbürünün aksine böyle bir şeyi emretmek de akla sığmaz.

Kimileri de şöyle der: Âciz bıraktığından ötürü güç yetirilemeyen bir şeyin teklifi caiz değildir. Onun zıttı ile meşgul olunduğundan dolayı güç yetirilemeyen şey ise böyle değildir. Bununla mükellef tutmak caizdir. Bunlar mana itibariyle se­lefe ve imamlara uygun kanaat belirtmişlerdir. Ancak onların kulun terkettiği bir işi, zıttı ile meşgul olduğundan Ötürü onu terkedip güç yetirılemez, olarak değer­lendirmeleri hem seri bakımdan, hem dil açısından bir bid'attir. Çünkü bu ifade­nin muhtevası kul yapmadığı bir işi yapmaya güç yeîiremez, şeklindedir.

Onların böyle bir kanaati kabul etmelerine sebeb ise şu görüşü benimse­meleridir: istitâa ile Kudret ile aynı şey olan takat (güç yetirmek), ancak fiil ile birlikte olur. O bakımdan derler ki: Bir fiili yapmayan her kimse, ona takat getire­mez demektir. Bu ise Kitab'a, sünnet'e ve selefin icma'ına muhaliftir. Aynı za­manda daha önceden istitâa'nın söz konusu edildiği esnada işaret edildiği üze­re, genel olarak akıl sahibi kimselerin kabul ettiklerine de muhaliftir.

Ancak fiil ile birlikte var olan güç yetirmeye gelince, bu teklifte aranan bir şart değildir. Bununla birlikte gerçekte fiilî bir irade de vardır. Bu görüşü benim­seyenler Yüce Allah'ın: "Onların işitmeye güçleri yetmezdi." (Hud, 11/20); "Sen be­nimle beraber sabretmeye güç bulamazsın." (ei-Kehf, 18/67) buyruğunu da delil göstermişler, fakat bu buyruklarda onların istitâa adını verdikleri şey kastedilme-mektedır. Onların istitâa dedikleri şey ise ancak fiil ile birlikte olandır.

Yüce Allah (Hud suresinde) sözü edilen bu kimseleri işitmeye güç yetire-meyişleri dolayısıyla yermektedir. Eğer burada fiil ile birlikte olan istitâa'yı kas­tetmiş olsaydı, elbettekı bütün mahlukat işitmeden önce işitebilme gücüne sa-

hip değildirler. Dolayısıyla onların böyle bir yergj ile özellikle söz konusu edilme­lerinin bir anlamı da olmazdı. Fakat bunlar -hakka olan nefretleri ve hakkın onla­ra ağır gelmesi dolayısıyla ya hak sahibini kıskandıklarından ya da nevalarına tabi oldukları için- işitmeye güç yetiremiyorlardı.

Musa -as- da şeriatın zahirine muhalif olarak gördüğü bu hususta ona dair bilgi sahibi olmadığı için sabredemiyordu. Arapça'da da, diğer diller­de de böyledir. Başkasına buğzeden kimse hakkında: Ona iyilik yapma gücünü bulamaz, denilir. Sevdiği kimse hakkında da: Ona ceza verecek gücü bulamaz, denilir. Buna sebeb ise o kimseye karşı beslediği sevgidir, onu cezalandırmak­tan aciz oluşu değildir. Bu gibi ifadeler de mübalağa için kullanılır. Mesela, öle­siye kadar onu mutlaka döveceğim, demek gibi. Maksat ileri derecede vurmak­tır. Ancak (onların bu hoşlanmayışları) bir mazeret teşkil etmez. Zira Yüce Allah kullara sadece hoşlarına giden emirler vermiş olsaydı, göklerin ve yerin düzeni bozulurdu. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Eğer hak havalarına uysaydı, gök­lerle yer ve içlerinde bulunanlar fesada uğrardı." (ei-Mu'minun, 23/71)

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-'. "Onlar da ancak kendisiyle mükellef tuttu­ğu şeylere güç yetirebilirler..." sözleri de şu demektir: Onlar ancak kendilerini muktedir kıldığı şeylere takat getirebilirler, işte bu bir çeşit ilahi tevfık türünden olan takat'tir. Yoksa sağlık, güç yetirebilmek, imkan bulmak ve araçların esenlikli olması anlamındaki takat türünden değildir.

"La havle velâ kuvvete illâ billâh" sözü de kader'in varlığını isbat eden bir delildir. Bundan sonraki ifadeleriyle de Tahâvî bunun anlamını açıklamıştır. An­cak kendisinin -Atiah ona rahmet etsin- ifadesinde açıklanması gereken bir taraf var­dır. Çünkü teklif muktedir kılmak manasına kullanılmaz, ancak emir ve nehiy manasına kullanılır.

O ise şöyle demiştir: "Onları ancak takat gösterebildikleri şeylerle mükellef tutmuştur ve onlar, O'nun kendilerini mükellef tuttuğu şeylere ancak güç yetirebi­lirler." Bu ifadeler zahiren aynı manayı dile getirmektedir. Ancak böyle bir şey sa­hih değildir. Zira kullar Allah'ın kendilerini mükellef tuttuğunun üstünde de bir ta­kım şeylere güç yetirebilmektedirler, fakat Yüce Allah kulları için kolaylığı ve yü­kümlülüklerini hafifletmeyi murad etmiştir. Şu buyruklarda olduğu gibi: "Allah size kolaylık diler, güçlük istemez." (ei-Bakara, 2/185); "Allah üzerinizdeki yükleri hafiflet­mek ister." (en-Nısa, 4/28); "Dinde size güçlük vermedi." (ei-Hacc, 22/78)

Şayet Yüce Allah bizi mükellef tuttuğu hususları daha da arttırmış olsay­dı, onlara da güç yetirebilirdik. Ancak O, bize lütufta bulunmuş, merhamet etGörüldüğü gibi kendisinin ifadesinde nisbeten düzeltmeyi gerektiren bir taraf vardır Bunu iyice düşünmek gerekir.

Şer'î Kaza İle Kevnî Kaza

"Herşey Allah'ın meşîeti, ilmi, kaza ve kaderi ile cereyan eder" sözleri ile Allah'ın kazalından şer'î olanı değil, kevnî kazayı kastetmektedir. Çünkü kaza

hem kevnî, hem şer'î olabilir. İrade, emir, izin, Kitab, hüküm, haram kılmak, keli­meler ve buna benzer tabirler de böyledir.

Kevnî kaza Yüce Allah'ın: "Böylece onları yedi gök olmak üzere iki günde yarattı.(Kadâhunne)" (Fussilet, 47/72; buyruğunda dile getirilmektedir. ]

1 Dini ve şer7 kaza (hüküm) Yüce Allah'ın şu buyruğunda ifade edilmiştir: 'Rab- î

bin şunları hükmetti (Kadâ): Kendisinden başkasına ibadet etmeyin." (ei-isra. 17/23}

Kevnî ve dini iradeye gelince, buna dair açıklamalar daha önceden Ta-hâvî'nin: "Ve ancak O'nun dilediği olur" sözleri açıklanırken geçmişti.

Kevnî emir Yüce Allah'ın şu buyruğunda söz konusu edilmektedir: "O bir şeyi diledi mi, ona emri sadece ol, demesidir. O da oluverir." (Yasın, 36/82)

Şer'î emir, şu buyruklarda dile getirilmektedir: 'Muhakkak Allah adaletle, iyilikle.,, emreder." (en-Nahl, 16/90): 'Şüphesiz Altöh size emânetleri ehline verme­nizi emreder." (en-Nisa,

Yüce Allah'ın şu buyruğu ile kevnî izine değinilmektedir: "Allah'ın izni ol­madıkça, onun/a hiçbir kimseye zarar verebilecek değillerdi.' (el-Bakara. 2/102)

Yüce Allah'ın: "Herhangi bir hurma ağacını kesmeniz, yahut onu kökleri üzere dikili bırakmanız hep Allah'ın izni ile olmuştur." (gi-Haşr, 59/5) buyruğunda da seri izin dile getirilmektedir.

Kevnî kitab'a (yazısına) gelince, bu da Yüce Allah'ın şu buyruklarında ifa­desini bulur: "Uzun ömürlünün ömrünün uzatılması da, ömrünün eksiltilmesi de ancak bir kitabtadır. Şüphesiz ki bu Allah'a göre pek kolaydır.' (Fatır, 35/11 y, "An-dolsun ki Biz Tevrat'tan sonra Zebur'da: 'Arza Benim salih kullarım mirasçı olur' diye yazdık," (el-Enbiya. 21-1Q5)

Serî, dini kitab'a (yazmaya) gelince, bu da Yüce Allah'ın şu buyrukların-l da ifade edilmektedir: "Biz onda (Tevrat'ta) onlara şunu (farz olarak) yazdıkl Can'a can..." (ei-Maîde, 5/45); 'Ey iman edenleri Oruç sizden öncekilere (farz ola] rak) yazıldığı gibi sizin üzerinize de yazıldı." (et-Bakara, 2/183)

Kevnî hüküm de Yüce Allah'ın Yakub -as-ın oğlunun söylediğini nak-

iettiği şu ifadelerde dile getirilmektedir: "Artık ya babam izin verinceye, yahut be­nim için Allah hükmedinceye kadar katiyyen bu yerden ayrılmam. O hükmedicilerin en hayırlısıdır." (Yusuf, 12/80); "Dedi ki: 'Rabbim, hak ile hükmet. Bizim Rabbimiz Hah-man'dır, sizin niteleyege/diklerinize karşı yardımı istenen O'dur." (et-Enbiya, 21/112)

Şer'î hükümden de Yüce Allah'ın şu buyruklarında söz edilmektedir: "İh­ramda iken avlanmayı helal saymamak şartı ile ve size okunacak olanlar hariç olmak üzere, size dört ayaklı davarlar helal kılındı. Şüphesiz Allah dilediği hük-mü koyar." (ei-Maide. 5/26) "Bunlar Allah'ın hükümleridir, aranızda O hükmeder." (ei-Mumtehıne, 60/10)

Kevnî haram kılmak da Yüce Allah'ın şu buyruklarında söz konusu edil­miştir: 'Buyurdu ki: 'Artık orası onlara kırk yıl haram edildi. Onlar o yerde (Tîh'de) şaşkın şaşkın dolaşacaklardır." (ei-Maide, 5/26); 'Helak ettiğimiz bir ülke halkının (mahşere) dönmemeleri haramdır (imkansızdır.)" (ei-Enbiya. 21/95)

Şeri tahrim'de Yüce Allah'ın: "Leş, kan... size haram kılındı." (ei-Maide, s/3); "Size anneleriniz... haram kılındı,'(en-Nisa, 4/23)buyruklarında dile getirilmiştir.

Kevnî kelimeleri de Yüce Allah'ın şu buyruğunda söz konusu edilmekte­dir: "Rabbinin İsrailoğullanna olan o pek güzel kelimesi sabretmelerinden ötürü bütünüyle yerini buldu." (el-A'raf, 7/13?) Peygamber -sav-in: 'İyi ya da kötü hiçbir kimsenin kendilerini aşıp ileri geçemediği o tam ve eksiksiz olan Allah'ın kelimeleri ile (Allah'a) sığınırım"1el-Heysemî. Mecmau'z-Zovâiö. X, 127 hadisinde de bu kevnî kelimeler kastedilmektedir.

Seri, dini kelimeler de Yüce Allah'ın: "Hani Rabbi ibrahim'i bîr takım keli­melerle imtihan etmişti, O da bunları eksiksiz yerine getirmişti" (et-Bakara. 2/124) buyruğunda dile getirilmektedir.

Yüce Allah Kendisi Üzerine Rahmeti Yazmıştır

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "O dilediğini yapar ve O asla zulmedici de­ğildir" sözlerine gelince, Kur'ân'ın delalet ettiği husus Yüce Allah'ın kullarına zul­metmekten kendi zatını tenzih ettiği şeklindedir. Bu da Kaderiye ile Cebriye'nin görüşleri arasında orta bir kanaati benimsemeyi gerektirmektedir.

Ademoğullan tarafından zulüm ve çirkin olarak değerlendirilen bir husus -Kaderiye, Mutezile ve benzerlerinin dedikleri gibi- onun tarafından zulüm ve çir­kin bir iş olarak değerlendirilmez. Çünkü bu Yüce Allah'ı yarattıklarına benzet­mektir. O'nu, onlara kıyas etmektir. O Ganî (asla muhtaç olmayan) ve herşeye kadir olan bir Rab'tir. Kendileri ise Allah'ın kahrı altında O'na muhtaç olan kullardır.

Zulüm ise kelam'cıların ve diğerlerinin söyledikleri gibi kudretin kapsamı içerisine girmeyen imkansız şeyler anlamında değildir. Onlar şöyle derler: Kud­ret çerçevesi içerisinde olup mümkün olan şeylerde zulüm olmasına imkan yok­tur. Aksine mümkün olan herbir şey O'ndandır, onu yapacak olursa adalettir. Zi­ra zulüm, ancak başkası tarafından kendisine emir ve yasaklar verilmiş kişi ta­rafından yapılır. Allah ise böyle değildir.

Yüce Allah'ın şu buyrukları bu görüşün tam aksini ortaya koymaktadır: "Kim mü'min olduğu halde salih ameller işlerse, o zulme uğratılmaktan da kork­maz, (mükafatının) eksiltilmesinden de." (Tâ'hâ. 20/12); "Benim yanımda söz de­ğiştirilmez ve Ben kullara as/a zulmedici de değilim."(Kaf, 50/29); "Biz onlara zul­metmedik fakat onlar bizzat zalimler idiler." (ez-zuhruf. 43/76); "Onlar işlediklerini de hazır bulacaklardır. Rabbin kimseye zulmetmez. ~ (ei-Kehf, 18/49); "Bugün de herkese kazandığının karşılığı verilir, bugün zulmetmek yoktur. Şüphesiz Allah hesabı pek çabuk görendir.' (ei-Mu'mın. 40/17)

Allan Rasûlünün, Rabbinden rivayet ettiği şu buyruklar da bu türdendir: "Ey kullarım! Şüphesiz ki Ben kendime zulmü haram kıldım. Aranızda da cnu haram kıldım. O halde birbirinize zulmetmeyiniz."1 Müslim 2577, Müsned. V, 160 İşte bu, iki hususa delil teşkil etmektedir:

1- Yüce Allah, kendisine zulmü haram kılmıştır, imkansız olan bir şey ise böyle nitelendirilemez.

2- O, zulmü kendisine haram kıldığını haber vermektedir. Tıpkı kendisi üzerine rahmeti yazdığını haber verdiği gibi. Bu da onların zulmün ancak kendi­sine emir ve nehy verilen kimse tarafından söz konusu olabileceği, Yüce Al­lah'ın ise bu durumda olmadığı şeklindeki delillerini çürütmektedir. Çünkü onla­ra şöyle denilir: Her türlü eksiklikten münezzeh olan Yüce Allah kendisi üzerine rahmeti yazmış ve kendisine zulmü haram kılmıştır. Görüldüğü gibi O, kendisi üzerine rahmeti yazdığı gibi, güç ve kudreti çerçevesinde olup kendisi için im­kânsız olmayan bir hususu da kendisine haram kılmıştır.

Aynı şekilde Yüce Allah'ın: 'O zulme uğratılmaktan da korkmaz, (mükafa­tının) eksiltilmesinden de.' (Tâ'hâ. 20/112) buyruğunu selef zulüm, onun üzerine başkasının günahlarının yükletilmesi, eksiltilmesi ise yaptığı iyiliklerin eksiltilmesi diye açıklanmıştır. Nitekim Yüce Allah bir başka yerde: 'Hiçbir nefis bir başka nefsin günah yükünü yüklenmez" (ei-isra, 17/15} diye buyurmaktadır.

Diğer taraftan insanın kudret çerçevesi içerisine girmeyen ve imkansız olan bir şeyden korkması söz konusu değildir ki, bu açıdan ona ayrıca teminat verilmesine gerek duyulsun. Olsa olsa mümkün olan birşeye karşı ona teminat verilebilir. Yüce Allah: "Korkmaz" buyruğu ile zulümden yana ona teminat verdi­ğine göre, bunun mümkün ve kendisine güç ve kudret yetirilebiien bir iş olduğu da anlaşılmış olmaktadır.

"Benim huzurumda çekişmeyin" buyruğundan itibaren; "Benim huzurum­da çekişmeyin... ve Ben kullara asla zulmedîci de değilim."(Kaf, 50/28-29) buyru­ğunda da aynı şekilde Allah'ın kudreti çerçevesinde olan ve kendisinin yapması imkansız olan bir husus nefyedilmemektedir. Nefyedilen, Yüce Allah'ın kudreti çerçevesinde bulunan ve mümkün olan bir husustur. O da kulların amellerinden başkası ile cezalandırılmalarıdır.

Aksi kanaati savunanların görüşüne göre Yüce Allah, hiçbir fiilden mü­nezzeh değildir ve hiçbir fiili işlemekten yana mukaddes değildir. Aksine hepsi mümkündür. O hiçbir fiili işlemekten tenzih edilmez, aksine O'nun bütün işleri güzeldir. Kötü fiilin de hakikati yoktur. Hatta bu imkansız bir şeydir, imkansız olan bir şeyin de hakikati olmaz.

Kur'ân-ı Kerîm ise bir çok yerde bu görüşün tam aksine delâlet etmektedir. Bu buyruklarda Yüce Allah kendi zatını, kendisine layık olmayan ve yakışmayan işlerden tenzih etmiştir. Böylelikle O'nun kötü fiillerden, kusurlu ve yerilen işler­den münezzeh ve mukaddes olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim O, kötü vasıf­lardan, kusurlu ve yerilen sıfatlardan da münezzeh ve mukaddestir. Bu da Yüce Allah'ın şu buyruğunu andırmaktadır: "Acaba siz, Bizim sizi boşuna yarattığımızı ve sizin Bize gerçekten döndürülmeyeceğinizi mi zannettiniz?" (ei-Mu'minun. 23/115) Yüce Allah kendi zatını mahlukatı boşu boşuna yaratmış olmaktan tenzih etmek­te ve böyle bir zannı taşıyanların kanaatlerini reddetmektedir, bu ise bir fiildir.

Yüce Allah'ın: "Biz müslümanlan o günahkârlar gibi kılar mıyız hiç?' (et-Kalem, 68/35) buyruğu ile: "iman edip, salih amel isleyenleri, yeryüzünde fesad çıkaranlar gibi mi kılarız? Yahut takva sahiplerini günahkarlar gibi mi kılarız?' (Sad. 38/28) buy­ruğu ile Yüce Allah'ın bu iki kesimi birbirine eşit kılmasını mümkün gören kimsele­rin bu kanaatlerini reddetmektedir. Şu buyruk ta böyledir: "Yoksa kötülük işleyenler kendilerini iman edip, salih amel işleyenler gibi kılacağımızı ve hayatları ile ölümle­rinin bir olacağını mı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorla!."(ei-Casiye, 45/21)

Bu buyrukta da O'nun bu şekilde hareket edeceğini zannedenlerin kana­atleri reddedilmekte, böyle bir hükmün kötü ve çirkin bir hüküm olduğu ve yüce Rabbin bundan münezzeh olduğu bildirilmektedir.

Ebu Davud ile Hakim'in el-Müstedrek'te kaydettikleri ibn Abbas, Ubade b. es-Samit ve Zeyd b. Sabit yoluyla gelen rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz ki Allah semavatında ve arzında bu­lunanların hepsini azaplandıracak olursa, onlara zulmetmesi söz konusu olmak­sızın onları azaplandırmış olur Eğer onlara rahmet buyuracak olursa, elbetteki O'rıun rahmeti onlar için öz amellerinden daha hayırlı olur."1 Ebû Davûd 4699; Ibn Mâce 77.

Bu hadis Cebriye'ye karşı gösterilen delillerdendir. Kaderıye'ye gelince, onların benimsedikleri bozuk usûl ve ilkelere uygun düşmemektedir. Bundan do­layı onlar, bu hadisi ya yalanlamışlardır yahut ta olmadık şekilde te'vil etmişlerdir.

Bu hadise karşı takındıkları tutumları dolayısıyla en bahtiyar olan kimseler ehl-j sünnettir. Çünkü onlar bu hadisi tasdik ile karşılamışlar, onun Yüce Allah'ın azamet ve celâlini, mükellefler üzerindeki nimetinin üstün değerini iiade ettiğini bilmişlerdir. Bu hadis ayrıca mahiukatın üzerlerindeki nimetlerin hakkını ödemek­ten aciz olduklarını da ortaya koymaktadır. Bu da ya onların acizlikleri, ya cahillik­leri, ya kusurlu davranışları ve buna aldırmayışları dolayısıyladır. Yahut ta güç ye-tirebildikleri kadarıyla dahi şükürde bulunmayışlarıdır. Bazı yönleriyle dahi bunu ihmal edişleridir.

O'nun semavat ve arz ehli üzerinde hakkı, O'na itaat edilip isyan edilme­mesi, anılıp unutulmaması, şükredilip O'na nankörlük edilmemesidir. O'na karşı duyulan sevginin gücü ve O'na dönüşün tevekkül ve haşyetin gözetimi altında bulunma şuuru, korku ve ümidin hepsinin O'na yönelik olması ve O'na bağlı ol­ması gerekir. O kadar ki kalb O'nun muhabbetine ve O'nun uluhiyetine kulluk etmeye kendisini vermelidir. Münhasıran bu şekilde O'na yönelmelidir, dil de sadece O'nu anmalı. organlar da O'na itaate adanmalıdır.

Bunun genel anlamıyla güç yetirilen bir şey olduğunda şüphe yoktur. Fa­kat nefisler bu hususta cimrilik ederler. Bu cimrilik mertebeleri ise, Yüce Al­lah'tan başkasının sayısını bilemediği kadar pek çoktur, itaatkârların çoğunun da nefisleri bazı yönleriyle bunun gereğini yerine getirseler bile, diğer bazı yön­leriyle yine cimrilik ederler. Allah'ın muradına karşı bir irade ortaya koymayan, yahut yapmasını sevdiği işten başkasını istemeyen bir kimse bulunabilir mi? Ya­ratılış maksadına muhalif bir iş yapmayan -zamanlardan bir zamanda olsa dahi-kimse var mıdır? Eğer şanı yüce Rabbımiz semavat ve arz ehline adaletinin ge­reğini uygulayacak olursa, elbetteki adaletiyle onları azaplandırır ve yine de on­lara zulmetmiş olmaz.

Kulun yapabildiği en ileri iş bu kusurlarından tevbe edip, onları itiraf et mektir. Tevbeyi kabul etmek ise O'nun katıksız bir lütuf ve ihsanıdır. Yoksa eğer O, günahları dolayısıyla kulunu azaplandıracak olursa ona zulmetmiş olmaz. Tevbe ettiği varsayılacak olsa dahi.

Ancak Yüce Allah, lütuf ve rahmetinin gereği olarak tevbe edeni azaplan-dırmamayı kendi üzerine yazmıştır. Yine O, kendisine rahmet'i yazmıştır, o ba­kımdan O'nun rahmet ve affetmesinden başka, mahlukatı hiçbir şey kuşatmaz.

Onlardan hiçbirisinin ameli kendisini ateşten kurtaracak yahut ta ameli dolayısıyla cennete girebilecek dereceye asla ulaşamaz. Nitekim insanlar ara­sında Rabbine en itaatkâr, ameli itibariyle en üstün ve Rabbine ta'zım ve saygısı en ileri derecede olan yüce zat şöyle demiştir: 'Aranızdan hiçbir kimseyi kendi ameli kurtaramaz." Sen de mi, ey Allah'ın Rasulü? demeleri üzerine şöyle bu­yurdu: "Ben dahi, Allah'ın kendi nezdinden bir lütuf ve bir rahmet'e beni daldır­ması hali müstesna.'1 Buhârî 5673, 6363, 6464, 6467; Muslini 2816, 2818; Müsned. II, 235, 256..., III, 52, 337, 362. VI,125.

Ebu Bekr es-Sıddîk. Peygamber -sav-den namazında yapacağı bir duayı kendisine öğretmesini isteyince şöyle buyurdu: "De ki: Al­lah'ım gerçekten ben kendi nefsime çok büyük zulmettim. Günahları da Sen'-den başka kimse bağışlamaz. Sen bana nezdinden bir mağfiret ile mağfiret ey­le, bana rahmet buyur. Şüphesiz ki Sen Gafur'sun, Rahim'sin."2 Buhârî 834, 5326, 8388, Müslim 2705.

Peygamberler ve rasûllerden sonra insanların en faziletlisi olan Ebu Bekr es-Sıddik'in durumu bu olduğuna göre onun dışındakiler hakkında ne düşünü­lebilir? Hatta o, bu makama ancak hakkını eksiksiz vermekle sıddîk olmuştur. Bu makam ise Rabbıni, Rabbınin hakkını, azametini, Rabbine karşı yapılması gerekenleri, Rabbinin kulu üzerindeki hakkını bilmeyi de kendi kusurunu gereği gibi bilmeyi de ihtiva etmektedir.

Yaratılmışın Rabbinin mağfiretine muhtaç olmadığını, buna gereği olmadı­ğını söyleyenler bizden uzaktırlar. Artık bunun ötesinde Allah ve O'nun haklarına dair cehalet düşünülemez, eğer bunu gereği gibi kavrayamayan varsa bu sefer nimetlere ve bu nimetler dolayısıyla yerine getirilmesi gereken vazifelere bir bakıl­sın. Bu nimetlere karşı şükür ve nankörlük arasında bir karşılaştırma yapılsın, işte o vakit Yüce Allah, eğer göklerde ve yerde bulunanları azaplandıracak olursa, onlara hiçbir şekilde zulmetmesi söz konusu olmaksızın azaplandırmış olacağı gerçeği de anlaşılmış olur.

  "Hayatta olanların dua ve sadakalarının ölülere bir faydası vardır."

 Ölülerin Hayattakilerden Yararlanmaları

Ehl-ı sünnet, ölülerin hayatta olanların yaptıkları işlerden şu iki yolla yarar­lanacaklarını ittifakla kabul etmektedirler:

1- Ölünün hayatta iken sebeb olduğu işler,

2- Müslümanların Ölene dua etmeleri, mağfiret dilemeleri, sadaka ve hac­cetmeleri.

Bununla birlikte haccın sevabından ölüye ne ulaşacağı hususunda görüş ayrılığı vardır. Muhammed b. el-Hasen -rh-şöyle demiştir: Ölüye sadece hac için yapılan harcamanın sevabı ulaşır. Haccetmenin sevabı ise haccedenedir.

Genel olarak ilim adamları ise, haccın sevabı kendisi adına hac yapılana­dır, sahih olan görüş de budur.

Oruç, namaz, Kur'ân okumak ve zikir gibi bedenî ibadetler hususunda da görüş ayrılığı vardır. Ebu Hanife, Ahrned ve selefin cumhuru, ulaşacağı görüşün­dedirler. Şafiî'nin meşhur görüşü ile Malik'in görüşü, ulaşmayacağı şeklindedir.

Kelamcılardan bid'at ehli bazı kimselerin kanaatine göre ise, ne dua ne de başka hiçbir şey ölüye ulaşmaz. Onların bu kanaatleri ise Kitab ve sünnetle reddotunur Şu kadar var ki onlar Yüce Allah'ın müteşabih bir takım buyruklarım da delil göstermişlerdir: "insan için çalıştığından başkası yoktur." (en-Necm, 53/39)', "Ve siz ancak iş/ediğinizin karşılığını görürsünüz."(Yasin, 36/54)', "Herkesin kazan­dığı kendisine, yaptığı da aleyhinedir."(el-Bakara, 2/286)

• Peygamber -sav- da şöyle buyurduğu sabittir: "Âde­moğlu öldüğü takdirde ameli kesilir. Üç şey müstesna: Sadaka-i cariye, yahut kendisine dua edecek salih bir evlat, yahut kendisinden sonra kendisiyle yarar­lanılacak bir ilim."1 Müslim 1631; Tirmizî 1376; Ebû Dâvûd 2880; Nesat, VI, 251.

Peygamber, böylelikle kendisi hayattayken sebeb olduğu hayırlardan faydalanabileceğini haber vermektedir. Kendisi hayatta iken eğer sebeb olma­mışsa bunların sevabı kendisinden kesilir, ona ulaşamaz.

  Sadece sadaka ve hac gibi vekaletin söz konusu olduğu ibadetlerin ula­şacağını kabul edenler de şunu delil gösterirler: İslam'a girmek, namaz, oruç ve Kur'ân okumak gibi herhangi bir şekilde vekaletin caiz olmadığı ibadet türlerinin mükafatı onları yapana hastır, onu aşıp başkasına ulaşmaz. Nasıl ki hayatta iken bunları kimse kimsenin yerine yapamıyor ve bu fiillerde kimse başkasının yerine vekalet edemiyorsa (öldükten sonra da böyledir.) Nesaî senedini kaydederek, ibn Abbas'ın Peygamber –sav- şöyle buyurduğunu kaydet­mektedir: "Kimse kimsenin yerine namaz kılamaz. Kimse kimsenin yerine oruç tutamaz, ancak onun adına herbir gün karşılığında bir mud buğday yedirir."1 Nesaî, es-Sunnerıu'l-Kûbrâ, IV/43/1; Tahâvî, Müşkilu'1-Âsâr, III, 141. (Mevkuf alarak)

Ölünün kendisinin sebeb olmadığı amellerden de faydalanacağına delil ise Kitab. sünnet, icma ve sahih kıyastır.

Kıtabtan delil Yüce Allah'ın şu buyruğudur: "Onlardan sonra gelenler der­ler ki: 'Rabbimiz bizi ve bizden önce iman etmiş kardeşlerimizi mağfiret eyle..."

(el-Haşr, 59/10)

Yüce Allah kendilerinden önceki mü'minlere mağfiret diledikleri için on­lardan övgüyle söz etmektedir, işte bu, önceden gidenlerin hayatta olanların kendilerine mağfiret dilemelerin den faydalandıklarının delilidir. Yine ümmetin ıcma'ı da cenaze namazında ölüye yapılan duadan ölünün faydalanacağına delil teşkil etmekdir.

Sünnette cenaze namazı duaları oldukça büyük bir yekûn tutmaktadır. Definden sonra ölüye yapılan dua da böyledir.

Ebu Davud'un, Sünen'inde Osman b. Affan -ra-dan rivayete göre Peygamber -sav-, ölünün defni bittikten sonra mezarı ba­şında durur ve şöyle derdi: "Kardeşinize mağfiret dileyiniz, ona sebat dileyiniz Çünkü şu anda ona soru sorulmaktadır."2 Ebû Dâvûd 3221.

Aynı şekilde kabirlerin ziyareti esnasında onlara dua yapılacağı da pek çok rivayetle sabittir. Nitekim Müslim'in Sahih'inde Bureyde b. el-Husayb'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Rasûlullah -sav- onlara kab­ristana gittiklerinde şu sözleri söylemelerini öğretiyordu:"

: Ey mü'min ve müslümanlardan sakinlerin bulunduğu bu diyarın ehli! Selam sizlere! Şüphesiz bizler de Yüce Allah'ın izniyle sizlere kavuşacağız. Bize de size de Allah'tan esenlik dileriz."1 Müslim 249: Ebû Dâvûd 3237; İbn Mâve 4306; Müsned, II, 300, 375, 408...

Yine Müslim'in Sahih'inde, Aişe -ra-dan Peygamber -sav-e şöyle sorduğu rivayet edilmektedir: Kabirdekilere mağfiret diledi­ğin vakit ne söylersin? Peygamber şöyle buyurdu. "Şöyle de:

: Ey mü'min ve müslümanlardan oluşan bu diyarın ehli' Selam sizlere. Allah biz­den önden gidenlere de, sonradan kavuşacak olanlara da rahmet buyursun. Şüphesiz biz de inşaallah size kavuşacağız.'2Müslim 974

Sadakanın sevabının ulaşacağı ile ilgili olarak Buharî ve Müslim'de, Âişe -ra-dan gelen rivayete göre bir adam Peygamber -save gelerek şöyle dedi: Ey Allah'ın Rasûlü! Annem ansızın öldü ve bir vasi­yette bulunamadı. Zannederim konuşabilseydi, tasadduk'ta bulunurdu. Ben onun yerine sadaka verecek olursam, onun için ecir almak söz konusu olur mu? Peygamber -sav-: "Evet" diye buyurdu.3Buharî 1388, 2760: Müslim 1004

Buharî'nın Sahih'inde Abdullah b. Abbas -ra-dan rivayete göre Sâd b. Ubâde'nin annesi -kendisi yanında bulunmadığı bir sırada- vefat etti. Peygamber -sav-e gelerek: Ey Allah'ın Rasûlü, dedi. Annem ben onun yanında bulunmadığım bir vakitte vefat etti. Onun yerine ben tasad­duk'ta bulunacak olursam, ona bir faydası olur mu? Peygamber: "Evet" diye bu­yurdu. Bunun üzerine Sâd dedi ki: Ben seni el-Mihraf denilen yerdeki bahçemi onun adına sadaka olarak bağışladığıma şahit tutuyorum.4Buharî 2756. 2762, 2870: Ebû Dâvûd 2882,

Buna benzer sünnet te pek çok rivayet vardır.

Orucun sevabının ulaşacağına gelince, Buharî ile Müslim'de Âişe -ra-dan nakledildiğine göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuş­tur: "Her kim üzerinde oruç borcu olduğu halde vefat ederse, onun velisi onun yerine oruç tutar."5 Buharî 1952; Müslim 1147; Ebû Dâvûd 2400; Müsned, VI, 69 Buharide bunun benzeri daha başka rivayetler de vardır.

Fakat Ebu Hanife -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- ölü adına oruç tutmaktansa, yemek yedirme görüşünü benimsemiştir, Buna sebeb de az önce geçen İbn Abbas yoluyla gelen hadis-i şeriftir. Bu husustaki açıklamalar ise fıkıh kitapla­rından öğrenilebilir.

Haccın sevabının ulaşması hususunda da Sahih-i Buharî'de İbn Abbas -ra- dan şu rivayet delil teşkil etmektedir: Cüheyne'den bir kadın Pey­gamber -sav-e gelerek şöyle sordu: Benim annem haccetmeyi adamıştı, fakat ölünceye kadar haccedemedi. Ben onun yerine haccedeyim mı? Peygamber şöyle buyurdu: "Evet, onun yerine haccet. Eğer annenin üzerin­de bir borç bulunsaydı, ne dersin sen o borcu öder miydin? Allah'ın hakkını ödeyiniz, çünkü Allah hakkı ödenmeye en layık olandır."1Buharî 1852, 6699, 7315; Müsned, l, 279. Bunun benzeri de pek çoktur.

Müslümanlar borcun ödenmesi halinde ölünün zimmetinin ibra olacağını icma ile kabul etmişlerdir. İsterse bu ödemeyi yapan yabancı birisi olsun ve teri-kesinden yapmamış olsun. Buna Ebu Katade yoluyla gelen hadis delil teşkil et­mektedir Çünkü o ölen birisi adına borcu olan iki dinarı ödemeyi taahhüd et­mişti. Bunları ödeyince Peygamber -sav- şöyle buyurdu: "Şimdi onun teninin (sıcaktan kurtularak) serinlemesini sağladın.'2Müsned. II. 330.

Bütün bunlar serî kaidelere uygundur ve kıyas da bunu göstermektedir. Mükâfat amelde bulunanın bir hakkıdır, o bunu müslüman kardeşine bağışlaya­cak olursa buna engel olunmaz. Hayatta iken malından ona bir şeyler bağışla­ması ve vefatından sonra da borcunu ibra etmesi engellenmediği gibi.

Şarî' orucun sevabının ulaşacağını belirterek, kıraatin ve benzeri bedeni ibadetlerin sevabının da ulaşacağına dikkatlerimizi çekmektedir. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Oruç, nefsin oruç bozucu hususlardan niyet ile birlikte alıkonul­masıdır. Sari' orucun sevabının ölene ulaşacağını açıkça ifade etmiştir. Hem amel, hem de niyet olan kıraat nasıl ulaşmasın?

"İnsan İçin Çalıştığından Başkası Yoktur" Buyruğunun Anlamı

Yüce Allah'ın: "insan için çalıştığından başkası yoktur" (en-Necm, 53/39) buyruğunun delil gösterilmesine karşılık verilecek cevaba gelince, ilim adamları buna çeşitli cevaplar vermişlerdir. Bunların en sahih olanları şu iki cevabtır.

1- Kişi kendi çalışmasıyla, güzel geçimiyle arkadaş kazanır, çocuk sahibi olur, eşleri olur, hayırlarda bulunur, insanları sever, sevilir, onlar da ona rahmet okurlar, dua ederler, itaatlerin sevabını ona hediye ederler. İşte bu, onun çalış­masının, sa'yinin bir neticesidir. Hatta müslümamn islam akide bağı çerçevesinde müslümaniar arasına girmesi dahi bütün müslümanların menfaatinin kişiye hayattayken de, ölümünden sonra da ulaşmasında en büyük sevaplar arasın­dadır. Müslümanların yaptıkları dua da onların hepsini çepeçevre kuşatır.

Yüce Allah'ın, imanı kişinin mü'min kardeşlerinin dua ve çalışmalarıyla ya­rarlanmalarına sebep kılmış olması buna açıklık getirmektedir. Kişi iman etti mi artık bütün bunların kendisine ulaşabilmesini sağlayan sebeb uğrunda gerekli sa'yi, gayreti göstermiş dernektir.

2- Bu birincisinden daha güçlüdür. Şöyle ki Kur'ân-ı Kerîm, bir kimsenin başkasının çalışması ve gayretinden faydalanmayacağını belirîmemektedir. Ak­sine sadece kişinin kendi öz çalışmasından başkasına malik olmasını kabul et­memektedir. Her iki durum arasında ise açık bir fark vardır. Yüce Allah insanın ancak kendi çalışmasına malik olacağını haber veriyor. Başkasının çalışması ise o çalışmayı yapanın mülküdür. Eğer bir kimse bu mülkünü başkasına bağışla­mak isterse, bağışlayabilir. Kendisinin kalsın isterse, bunu da yapabilir.

Yüce Allah'ın: "Hiçbir kimse başkasının günah yükünü yüklenmez, insan için kendi çalıştığından başkası yoktur' (en-Necm, 53/38-39) buyrukları muhkem iki âyettirler ve Yüce Rabbın adaletini gerektirmektedir.

Birinci âyet-i kerîme -dünya hükümdarlarının yaptıklarının aksine- kimse­nin başkasının suçunun cezasını çekmemesini, kimsenin başkasının günahın­dan sorumlu tutulmamasını gerektirir.

İkincisi de kişinin ancak kendi ameli ile kurtulabileceğini hükme bağla­maktadır. Böylelikle herkes atalarının, geçmişlerinin, hocalarının, şeyhlerinin ameli ile kurtulacağından yana ümidini kessin Yalan yere umutlanan kimseler gibi olmasın. Ama Yüce Allah: Kendi çalışmasından başka hiçbir şeyden fayda­lanmaz, da dememektedir.

Yüce Allah'ın: "Kazandığı kendisinedir." (ei-Bakara, 8/286): "Siz işlediğinizin ancak karşılığını görürsünüz" (Yasin, 36/54) buyrukları da bu şekildedir. Bu âyet-i kerîme'ler kulun başkasının amelinin cezasını çekmeyeceğine delildir. Çünkü Yüce Aliah şöyle buyurmaktadır: "O günde hiçbir kimseye en ufak bir zulüm ya­pılmaz ve siz işlediğinizin ancak karşılığını görürsünüz." (Yasin, 36/54)

Karşı görüşü savunanların. Peygamber -sav-in. "Âdemoğlu öldü mü, artık onun ameli kesilir" hadisini delil göstermelerine gelince, bu yerinde olmayan bir demlendirmedir. Çünkü hadis "faydalanması kesilir" dememektedir, amelinin kesileceğini haber vermektedir. Başkasının arneli ise o ameli işleyene aittir, eğer o amelin sahibi onu ölene bağışlayacak olursa amelde bulunan kimsenin yap-

tığı amelin sevabı da ona ulaşır. Kendisinin amelinin sevabı değil. Bu da bir kimse­nin başkasına ait olan borcu ödemesine benzer. Böylelikle borçlu, borçtan kurtulur. Ancak borcunun ödenmesini sağlayan şey, kendisine ait olan bir şey değildir.

Malî ibadetler ile bedenî ibadetler arasında fark gözetenlere gelince, peygamber -sav az önce de geçtiği üzere ölen yerine oruç tutmayı meşru kılmıştır. Halbuki oruçta vekalet cereyan etmemektedir. Cabir -Ra-- yoluyla gelen hadiste de böyledir. O dedi ki: Rasûlultah -Sav- ile birlikte kurban bayramı namazı kıldım. Namazı bitirdikten sonra bir koç getirildi ve onu boğazladı ve şöyle buyurdu: "Bismillahı vallahu ekber. Allah'ım bu hem benim adıma, hem de ümmetimden kurban kesmeyenlerin adına olsun." Hadisi Ahmed, Ebu Davud ve Tırmizî rivayet etmiştir.1 Müsned, III, 356; Ebu Davûd 2810; Tirmizî 1521

Diğer taraftan iki koç kestiğine dair bir başka hadis de vardır, Bunlardan birisi hakkında: "Allah'ım, bu benim bütün ümmetimin adına olsun" demiş, diğe­rini keserken de: "Allah'ım, bu Muhammed adına ve Muhammed:in aile halkı adına olsun" demiştir.2 Müsned, VI, 391-392.

Kurban kesmekte Allah'a yakınlaştırıcı taraf kanın akıtıimasıdır. Görüldüğü gibi burada bu yakınlığı {İbadeti} başkası adına yapmıştır.

Aynı şekilde hac ibadeti de bedeni bir ibadettir. Mal sahibi olmak haccın bir rüknü değildir, sadece bir araçtır. Nitekim Mekke'de bulunan bir kimseye -mal şartı aranmaksızın- Arafat'a yürüyebilmesi halinde hac farzdır. Daha kuvvet­li görülen görüş de budur, yani haccın malî ve bedeni bir ibadet şeklinde mü-rekkeb bir ibadet olmayıp, -Ebu Hanife mezhebine mensub müteahhir ilim adamlarından bir topluluğun da açıkça belirttiği gibi- sadece bedeni bir ibadet olduğu görüşü daha kuvvetlidir.

Bir de kifaye farzlarda bir kısmın yerine getirmesiyle, diğerlerinin de adı­na yerine getirmiş olduklarına bir bakalım.

Çünkü bu da bir sevabın bağışlanmasıdır. Vekâlet kabilinden değildir. Ni­tekim hususi bir ecir (işçi)nin kendisinden başkasını vekil tutmak hakkı yoktur, ama aldığı ücreti dilediğine verme hakkına sahiptir.

 Kur'ân Tilaveti Karşılığında Ücret

Kur'ân okumak ve onu ölüye hediye etmek üzere Kur'ân okuyucularını ücretle tutmaya gelince, bu işi seleften hiçbir kimse yapmış değildir. Din imam­larından kimse de bunu emretmediği gibi, ruhsat da vermemiştir.

  Bizatihi tilavet için ucreile tutmak herhangi bir görüş ayrılığı söz konusu olmaksızın caiz değildir.

Görüş ayrılığı Kur'ân öğretmek ve buna benzer başkasına da ulaşan bir faydası bulunan hususlar için ücret almanın caiz olup olmadığı ile ilgilidir. Seva­bın ölüye ulaşması ise, ancak amelin Allah için yapılması halinde söz konusudur. Ücretle yapılan böyle bir amel ise halis bir ibadei değildir. Dolayısıyla bundan el­de edilecek sevap, ölülere hediye edilecek nitelikte de olamaz. Bundan dolayı hiçbir kimse oruç tutacak, namaz kılacak ve bunun sevabını ölüye hediye ede­cek bir kimseyi kiralar dememiştir. Ancak Kur'ân okuyan ve Kur'ân öğreten ve öğrenen kimseye, Kur an ehline bu konuda bir yardım ve destek olmak üzere bir şeyler verecek olursa, bu ölü adına verilen bir sadaka kabilinden olur ve caizdir.

el-ihtiyar, da şöyle denilmektedir: Şayet malının bir bölümünün kabri şında Kur'ân okuyacak kimseye verilmesini vasiyet edecek olursa, bu vasiy^ batıldır. Çünkü böyle bir şey {bu iş için) ücret manasınadır.

ez-Zahidî, el-Kınye adlı eserde şöyle demektedir: Şayet kabri üzerindi Kur'ân okuyacak kimselere bir vakıf yaparsa, böyle bir tayin batıl olur.

 Ücret Almaksızın Kur'ân Okuyup Sevabını Ölüye Hediye Etmel

Ücretsiz olarak kendi bağışı olmak üzere Kur'ân okuyup onu ölüye hecl| ye etmeye gelince; bu da ölüye -oruç ve haccın sevabının ulaştığı gibi- ulaşır.

s Şayet: Bu selef arasında bilinen bir şey değildi. Peygamber -sav- de onlara böyle bir yol göstermiş değildir, denilecek olursa cevabı! mız şu olur:

Bu soruyu soran kişi eğer hac, oruç ve dua'nın sevabının ulaşacağını ka bul eden bir kimse ise ona şöyle denilir: Peki bunlar ile Kur'ân okumanın seva binin ulaşması arasındaki fark nedir? Selefin böyle bir şeyi yapmamış olmalar sevabının ulaşmayacağına dair bir delil değildir. Biz böyle genel bir nefyi nerejj den çıkartabiliyoruz?

Şayet: Rasûlullah -Sav- oruç, hac ve sadaka'nın ulaşa-, cağını onlara göstermiş, ancak Kur'ân'ın sevabının ulaşacağını gösterimemiştir, denilecek olursa şöyle denilir:

Peygamber -sav- bizzat öncelikle onlara böyle bir yo» göstermiş değildir. Aksine onun bu yol göstermesi onların sorularına bir cevap vermesi suretiyle olmuştur. Birisi ölmüş yakını adına haccetmeye dair ona sorul sormuş, bu hususta ona izin vermiş. Diğeri ölen yakını adına oruç tutmaya dair|

ona soru sormuş, ona da bu hususta izin vermiştir. Bunların dışında kalan hu­susları da onlara yasaklamamıştır. Şimdi mücerred bir niyet ve orucu bozan şeylerden uzak durmak (irnsak)den ibaret olan orucun sevabının ulaşması ile, Kur'ân ve zikrin sevabının ulaşması arasındaki fark nerededir?

Rasûlullah -sav-e sevabı bağışlamak hususunda ne der­siniz? diye sorulursa, ona da şöyle cevab veririz: M üte ah hin n'd e n bunu müsîe-hab görenler olduğu gibi, bid'at görenler de vardır. Çünkü Ashab-ı Kiram böyle bir şey yapmadılar. Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- de ümmetinden hayır iş­leyen herbir kimsenin amelinin aldığın ecrin mislini alır ve amelde bulunan kim­senin ecrinden de bir şey eksilmez. Çünkü ümmetine her türlü hayrın yolunu gösteren ve o hayra kendilerini irşad eden odur.

Ölü yakınında okunan Kur'ân-ı Kerîm'den -Allah'ın kelâmını işitiyor olması dolayısıyla- faydalanır, diyenlerin görüşlerine gelince, bu hususta meşhur imamlardan herhangi birisinin böyle bir görüşe sahip olduğu sahih değildir. Ölünün okunan Kur'ân'ı işittiğinde şüphe yoktur Ancak Kur'ân'ı dinlemekle fay­dalandığı görüşü sahih olarak gelmemiştir. Çünkü dinleme dolayısıyla sevap kazanmak hayatta olma şartına bağlıdır ve bu ihtiyarî bir ameldir. Ölüm ile ihti­yar ortadan kalkar, hatta belki ondan dolayı zarar da görebilir ve acı da çekebi­lir. Çünkü bu kimse hayatta iken Allah'ın emirlerini ve yasaklarını yerine getirme­yen bir kişi olabilir, yahut ta fazla hayır yapmamış bir kimse de olabilir,

 Kabir Başında Kur'ân Okumanın Hükmü

ilim adamları kabir başlarında Kur'ân okumanın hükmü hususunda üç farklı görüş ortaya koymuşlardır: Mekruhtur, sakıncası yoktur; defin vaktinde sa­kıncası yoktur: ondan sonra mekruhtur şeklinde.

Ebu Hanife, Malık ve bir rivayete göre Ahmed gibi mekruh olduğunu söy­leyenler şöyle derler: Çünkü bu muhdes'tir (sonradan çıkmış bir bid'attir.) Bu hususta da sünnet varid olmuş değildir. Kıraat de namaza benzer, Kabirlerin yanında namaz ise yasaklanmıştır, kıraat de böyledir.

Muhamrned b. el-Hasen ve bir rivayete göre de Ahmed gibi, sakıncası yoktur, diyenler de ibn Ömer -ra-dan nakledilen şu rivayeti delil göster­mişlerdir: ibn Ömer -ra- defnedileceği vakit kabrinin başında Bakara suresinin ilk âyetleri ile son âyetlerinin okunmasını tavsiye etmişti. Muhacirlerden birisinden de Bakara suresinin okunmasını vasiyet ettiği de nakledilmiştir.

Sadece defin zamanında mahzur yoktur -ki bu Ahmed'den gelen bir riva­yettir- diyenler de bu konuda ibn Ömer ve muhacirlerden birisinden nakledilen rivayeti delil alırlar.

  Bundan sonra kabirlerin başlarında nöbetleşe Kur'ân okumaya gelince-bu mekruh'tur. Çünkü bu konuda sünnet varid olmuş değildir, seleften herhangi bir kimseden de asla böyle bir şey nakledılmemiştir. Bu görüş konu ile ilgili her iki delili de bir arada değerlendirdiğinden ötürü, diğerlerinden belki de daha güçlüdür.

"Yüce Allah duaları kabul eder, ihtiyaçları karşılar."

 Dua'nın Kabulü

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: 'Rabbiniz buyurdu ki:' 'Bana dua edin, ben de duanızı kabul edeyim..." (et-Mu'min, 40/60)', "Kullanın sana Beni sorarlarsa, işte muhakkak Ben pek yakınım. Bana dua etliğinde dua eden/erin duasına kar­şılık verir, kabul ederim. " (ei-Bakara, 2/186)

Hem müslümanlar, hem sair dinlere mensub olanlar ve başkaları büyük bir çoğunlukla duanın menfaatleri sağlamak, zararları önlemek hususunda en güçlü sebeblerden birisi olduğunu kabul etmektedirler. Yüce Allah kâfirlerin de-.nizde bir sıkıntı ile başbaşa kaldıkları takdirde dinlerini Allah'a halis kılarak O'na dua ettiklerini, insana bir zarar dokunacak olursa yanı üzere bulunurken, oturur­ken yahut ayaktayken dua ettiğini bizlere haber vermektedir.

Yüce Allah'ın kulunun duasını kabul etmesi -müslüman ya da kâfir olsun-ve dileğini ona vermesi, onlara rızık vermesi, onlara yardımcı olması kabilinden-dir. Bu, Yüce Allah'ın kulunun mutlak olarak Rabbinin olmasının bir gereğidir. Diğer taraftan duanın kabulü kişi hakkında bir zarar ve bir fitne sebebi de olabi­lir, eğer onun kâfirliği ve fasıklığı bunu gerektirmekte ise.

ibn Mace'nin, Sunen'inde Ebu Hureyre -ra-dan şöyle dediği ri­vayet edilmektedir: Rasûlullah -Sav- buyurdu ki: "Allah'tan dua edip dilekte bulunmayana Allah gazab eder."1 Ibn Mâce 3827; Müsneü, II, 477

 Dua'nın Faydasız Olduğunu İddia Edenlere Cevab

Bir takım filozoflar ile aşırı mutasavvıfların kanaatine göre duanın bir fay­dası yokmuş. Bunlar derler ki: İlahi meşıet şayet istenen şeyin var olmasını ge­rektirmiş ise duaya gerek yoktur, eğer gerektirmemiş ise bu sefer duanın fayda­sı yoktur.

  Hatta onların bazıları ariflerden havas olanlarının Özel bir makamı olduğu­nu kabul ederler. Ancak bu kimi şeyhlerin hatalarından birisidir. Böyle bir kana­atin islam dininin gerçeklerinden ve aklın kabul ettiği hükümlerden kesin olarak tutarsızlığı bilindiği gibi, duanın faydalı olduğu, ümmetlerin tecrübeleriyle, itti­fakla sabit olmuş bir husustur. Hatta filozoflar şöyle derler: ibadet için yapılmış heykeller etrafında çeşitli dillerle ve şekillerle yükselen sesler, etkin feleklerin bağladığı düğümlen çözer.

Ancak bu, müşriklerin bir vehmidir.

(Filozoflarla, aşırı mutasavvıfların) şüphesine verilecek cevab ileri sürdük­leri iki önermenin de yersiz olduğunu belirtmekten ibarettir Onların ilahî meşîet ile ilgili olarak belirttikleri, ilahî meşlet ya bunu gerektirir, ya gerektirmez şeklin­deki önermelerinin dışında üçüncü bir önerme daha vardır. O da şudur: ilahi meşiet, duada istenilen şeyi bir şart ile öngörmüş, şartsız olarak öngörmemiştir, Dua etmek, bunun şartı olabilir.

Nitekim ilahi rneşietin salih amel olması halinde mükafatı gerekli kılması, ol­maması halinde bunu gerektirmemesi buna benzer. Ayrıca ilahi rneşiet yemek ve içmek halinde tok olunacağını ve su ihtiyacının karşılanacağını gerektirmiş, bun­ların yapılmaması halinde böyle bir şeyi gerektirmemiştir. Evlilikle çocuğun hasıl olacağını, ekinin tohumla hasıl olacağını hükme bağlamıştır... Eğer duada istenen şeyin meydana gelmesi dua ile birlikte olması halinde takdir edilmiş ise, duanın faydası yoktur, demek doğru olamaz. Tıpkı yemenin, içmenin, tohum ekmenin vs. sebeblerin faydası yoktur, denilemeyeceği gibi. O halde bu gibi kimselerin, bu sözleri şeriate muhalif olduğu gibi, aynı şekilde hisse ve fıtrata da muhaliftir.

Bir kesim ilim adamının söylediği şu görüş bilinmesi gereken hususlar­dandır: Esbaba iltifat etmek tevhid'de bir şirktir. Esbabı silerek, onların esbab olmayacaklarını kabul etmek de aklî bakımdan bir eksikliktir. Esbab'tan büsbü­tün yüz çevirmek ise şeriati tenkid etmektir. Tevekkül ve umudun manası ise. tevhidin, aklın ve şeriatın gereklerini yerme getirmekle gerçekleşir.

Bunu şöylece açıklayabiliriz: Sebebe yönelmek demek, kalbin ona güve­nip dayanması; ondan ümit beslemek demek, kalbin ona bel bağlamasıdır. An­cak mahlukat arasında buna layık hiçbir kimse, hiçbir şey yoktur. Çünkü hiçbir mahluk tek başına ve bağımsız olarak var değildir. Onun bir takım ortaklarının ve zıtlarının da bulunması kaçınılmazdır. Bütün bunlarla birlikte eğer esbab'ın müsebbibi onu musahhar kılmayacak olursa, o sebeb müsahhar kılınmaz.

Dua'yı faydasız görenlerin: Eğer ilahi meşîet istenenin gerçekleşmesini hükme bağlamış ise duaya gerek yoktur, sözlerine karşılık şu cevabı veririz: Aksi ne bazen ister dünyevî, ister uhrevî bir maslahatın elde edilebilmesi ve ister dün­yevî, ister uhrevî bir başka zararın önlenebilmesi için duaya gerek duyulabilir.

Yine duayı gereksiz görenlerin: Şayet ilahi meşiet bunu gerekli görmüyor­sa onda bir fayda yoktur, sözlerine karşılık da şöyle deriz: Aksine dua'nın men­faatleri sağlamak, zararları önlemek bakımından pek büyük faydalan vardır. Ni­tekim Peygamber -sav- bunlara dikkatimizi çekmiştir. Hatta dua sebebiyle kula acilen dünyada verilen Rabbini bilip tanımak, O'nun rububi-yetini ikrar ve itiraf etmek, O'nun herşeyi işiten, pek yakın, herşeye kadir, herşe-yi bilen, merhameti sonsuz olduğunu dile getirmek, kul olarak kendisinin O'na muhtaç olduğunu, zorunlu olarak O'nsuz olamayacağını dile getirmek ve buna bağlı olarak pek üstün bilgiler ve pek değerli haller -ki bunlar en büyük talepler ve istekler arasında yer alırlar- dua ile gerçekleşirler.

Denilse ki: Eğer kendisinden istekte bulunulan kimsenin, istekte buluna­na bir şeyler vermesinden aklımızla kavradığımız şekilde, Yüce Allah'ın bir şey­ler vermesi, kul'un (dua etmek şeklindeki) fiiline bağlı ise; o takdirde bu dua eden kimsenin kendisine dua edilene -istediğini verinceye kadar- etki etmiş ol­maz mı?

Deriz ki: Kul'u kendisine dua etmek üzere harekete getiren de Yüce Rabbi-mizdir. Bu hayır O'ndandır, O'nun kuluna hayrını tamamlamasının bir tecellısidir.

Nitekim Ömer -ra- şöyle demiştir: Ben dua'mın kabul edilip, edil­meyeceğini düşünmem. Beni düşündüren dua edebilmektir, o bakımdan bana dua etmem ilham edildiği takdirde duamın kabulü de onunla birlikte dernektir.

Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu anlamı dile getirmektedir: 'O herşeyî gökten yere doğru tedbir eder (düzenler.) Sonra miktarı sizin saymanıza göre bin yıl olan bir günde O'na yükselir.' (es-Secde, 32/5) Yüce Allah bu buyruğu ile tedbir'i kendisinin başlattığını, sonra da tedbir ettiği bu işin kendisine yükseldi­ğini haber vermektedir. O halde kulun kalbine dua etme duygusunu veren ve bunu kendisine vereceği hayırlara sebeb kılan O'dur. Tıpkı amellere karşılık mü­kafat vermesi gibi. Kulu tevbe etmeye muvaffak kılan, sonra o tevbeyı kabul eden de O'dur. Kulu amelde bulunmaya muvaffak kılıp sonra da mükâfatlandı­ran O'dur. işte dua etme tevfık'ini kul'a veren de, sonra bu duayı kabul eden de O'dur. Mahlukattan hiçbir şey bu hususta O'na etki etmiş olamaz. Aksine bizzat O, yaptığı birşeyi yapacağı bir şeye sebeb kılmıştır. Tabiîn'ın imamlarından birisi olan Mutarrif b. Abdillah b. eş-Şihhîr şöyle der: Ben bu işe baktım, iyice düşün­düm. Baktım ki başlangıcı da Allah'tandır, tamamlamak ta Allah'a aittir. Bütün bunların anahtarının da dua olduğunu gördüm.

"O herşeye mâlik'tir, hiçbir şey O'na mâlik olamaz. Bir göz açıp kırpacak bir an dahi Allah'a muhtaç olmamak düşünüle­mez. Bir göz açıp kırpacak kadar bir süre Allah'a muhtaç ol­madığını zanneden küfre sapar ve helak olanlardan olur." Bu, açık bir gerçek ve hiçbir kapalılığı bulunmayan bir ifadedir.

"Yaratıklardan kimseye benzemesi söz konusu olmaksızın Allah hem gazab eder, hem razı olur."

 Allah'ın Gazabı ve Rızası

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah onlardan razı olmuştur." (ei-Maide, 5/119, ei-Mücadele, 58/22, ei-Beyyine, 93/8)', "Andolsun ki ağacın altında sana bey'at ederlerken, Allah mü'minlerden razı olmuştur.' (ei-Feth, 48/18}

Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Allah'ın kendilerine lanet ettiği, üzerlerine gazab ettiği-., kimseler" (et-Maide, 5/60); 'Allah ona gazab etmiş, lanet etmiş..."(en-Nisa, 4/93); 'Allah'tan gelen bir gazaba uğradılar.' (ei-Bakara, 2/62 Buna benzer buyruklar pek çoktur.

Selefin vs. imamların benimsediği görüş gazab, rıza, adalet, velayet, sevmek, buğzetmek ve buna benzer Kitab ve sünnette varid olan sıfatları kabul etmek, diğer taraftan bunları Yüce Allah'a yakışan gerçek manalarından uzak­laştıracak türden olan te'vili de benimsememek şeklindedir. Nitekim semi', ba­sar, kelam vs. sıfatlar hakkında da buna benzer kanaattedirler. Tahâvî de -Allah ona rahmet etsin- daha önce geçen: "Çünkü ru'yetin (Allah'ın görülmesinin) te'vili ve rububiyete izafe olunan herbir anlamın te'vili, te'vili terketmektir, teslime ya­pışmaktır. Rasûllerin dini de bu şekildedir." sözleriyle işaret etmiş idi.

istiva sıfatının nasıl olduğu hususunda İmam Malik -ra-ın verdi­ği şu cevaba da dikkatle bakalım: Istiva'nın ne demek olduğu bilinmektedir, keyfiyeti ise meçhulümüzdür. Yine Ummu Seleme -ra-dan mevkuf olarak bu cevab nakledildiği gibi, Peygamber -sav-e merfu olarak da nakledilmiştir. Aynı şekilde Tahâvî de -Aitah ona rahmet etsin- daha önce­den şunları söylemiştir1 Her kim nefy'den ve teşbih'ten korunmazsa ayağı kayar ve tenzih'i isabet ettiremez. İleride de şu sözleri gelecektir; "Gerçek şu ki islam ifrat ile tefril arasıdır. Teşbih ile ta'til arasıdır."

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Mahlukattan hiçbir kimse gibi olmamak üzere" ifadesi teşbih'i nefyetmektedir.

Rıza iyilik yapmak iradesi, gazab da intikam almak iradesidir denilemez. Çünkü böyle bir açıklama sıfatı nefyetmektir. Ehl-i sünnet de ittifakla şunu kabul etmişlerdir: Allah sevdiği ve razı olduğu şeyleri emreder. Velev ki bunları irade ve mesîeti ile istemesin. Buna karşılık gazab ettiği ve hoşlanmadığı, buğzeltiği şeyleri nehyeder ve bunları yapanlara da gazab eder. Bunu meşîet ve iradesiy­le istemiş olsa dahi. Çünkü Yüce Allah irade etmemekle birlikte bir takım halleri­ni sevip razı olabilir. Bununla birlikte irade ettiği bazı şeylere de gazab edebilir.

Gazab'ı ve nza'yı iyilik yapma isteği diye te'vil edenlere: Niye böyle bir teVil'de bulundun? diye sorulursa, şüphesiz şu cevabı verecektir: Çünkü gazab kalbteki kanın kaynayıp coşması, rıza ise eğilim ve arzu duymak demektir. Böy­le bir şey ise Yüce Allah'a yakışmaz.

Ona şöyle cevab verilir: Kalbteki kanın kaynayıp coşması insanoğlunda gazab sıfatından meydana gelen bir haldir, yoksa o gazabın kendisi değildir. Yi­ne şöyle denilir: Bizim irade ve meşietimiz. hayatta olan kimsenin bir şeye ya da kendisine uygun ve mülayim gelene eğilim duymasıdır. Bizden hayatta olan bir kimse ancak kendisine fayda sağlayacak yahut ta bir zararı önleyecek bir şeyi irade eder ve iradesiyle istediği şeye muhtaçtır. İsteğini elde etmekle de varlığı artar, etmemesi halinde de eksilir. Buna göre (siz bu te'vili yaparken) Al­lah hakkında uygun görmediğiniz mana ile sizin uygun gördüğünüz mana ara­sında hiçbir fark yoktur. Eğer bu caiz ise öteki de caizdir, bu caiz değiise öteki de caiz değildir.

Dese ki: Herbirisinin bir hakikati bulunsa bile Allah'ın sıfatı olan iradenin, kulun sıfatı olan irade gibi anlaşılmasından korkulur. Ona şöyle cevab verilir: Bunun yerine: Herbirisinin bir hakikati olmakla birlikte, Allah'ın sıfatı oian gazab ve rıza, kulun vasfı olan gazab ve rtza'ya muhaliftir, de. Eğer irade ile ilgili ola­rak söyledikleri bu sıfatlar hakkında da söylenebiliyor ise o takdirde te'vil kaçı­nılmaz bir yol olmaktan çıkar, aksine terkedilmesi gerekir. Çünkü bu durumda sen çelişkiden kurtulmuş olacağın gibi, Yüce Allah'ın isim ve sıfatlarını gereksiz yere ta'til etmekten de kurtulmuş olursun. Çünkü Kur'ân-ı Kerîmi gereksiz yere zahirî anlamından ve hakikatinden başka manalara çekip yorumlamak haram-

dır. Başka manaya çekip, yorumlamayı gerektiren de kişinin aklının gösterdiği sebeb olamaz. Zira akıllar farklı farklıdır, çünkü herkes başkasının söylediğin­den farklı bir şeyi aklının gösterdiğini söylemektedir.

Bu sözler; "Bu adın verildiği sıfatlar mahlukta da vardır. O bakımdan Yüce Allah hakkında bunları düşünmek imkansızdır" gerekçesiyle Yüce Allah'ın sıfat­larından herhangi birisini nefyeden herkese aynen söylenebilir. Çünkü varlık sı­fatı dahil, insanın bilip tanıdığından farklı olmayan herhangi bir şeyi Yüce Allah hakkında kabul etmek kaçınılmaz bir şeydir. Çünkü kulun vücudu (varlığı) ona yakışan bir şekildedir. Yaratıcının vücud sıfatı da O'na yakışan bir şekildedir. Yü­ce Allah'ın vücud sıfatı hakkında yokluk imkansızdır. Mahluk'un vücud sıfatı hak­kında ise yokluk imkansız değildir. Yüce Rabbimizin kendi zatına İsım olarak verdikleri ile mahlukatına verilen isimler -Hayy, Alim, Kadir gibi- yahut ta gazab ve rıza gibi kullandığı bazı sıfatları aynı şekilde bir takım kulları hakkında kulla­nılmış ise şunu bilelim ki bizler, akıllarımızla, kalplerimizle Yüce Allah hakkında bu isimlerin manalarını idrak edip kavrayabiliriz. Bunlar haktır, sabittir ve vardır. Aynı şekilde bu isimlerin mahlukat hakkında kullanılması halinde ne manaya geldiklerini de kavrayabiliyoruz. Her iki mana arasında bir ortak noktanın bulun­duğunu kavramakla birlikte, elbetteki bu ortak noktanın hariçte (zihnin dışında varlık aleminde) varlığı söz konusu değildir. Çünkü külü müşterek mana ancak zihinlerde ortak olarak bulunur, hariçte ise ancak muayyen ve tahsis edilmiş (şart, sıfat ve nitelikleri belirlenmiş) olarak var olabilir. Böylelikle halik ile mahluk arasında ortak sıfatların herbirisi ilgili olduğu zat hakkında ona yakışan şekilde sabit olur.

Hatta. Cehennem bekçisi olan mâlîk'in gazabı ile meleklerden bir başka­sının gazabı söz konusu edilecek olursa, bu gazabların Ademoğullarının gazab keyfiyetinin aynısı olması icab etmez. Çünkü melekler dört unsurun karışımın­dan meydana gelmiş varlıklar değildir ki insanoğlunun kızması halinde kalbin­deki kanın kaynaması gibi, onların da kalblerindeki kanın kaynaması söz konu­su olabilsin, O halde Yüce Allah'ın gazabının, Ademoğlunun gazabından farklı olması öncelikle söz konusudur.

  "Rasûlullah -sa/ia/iahu aleyhi veseiiem-m ashabını sever onlardan herhangi birisinin sevgisinde aşırıya kaçmayız. Onlardan herhangi birisinden de beri olduğumuzu söylemeyiz. Onlara buğzedenlere ve hayırdan başka türlü onları yadedenlere biz de buğzederiz. Onlardan ancak hayırla söz ederiz. Onları sevmek dindir, imandır, ihsandır. Onlara buğzetmek ise kü­fürdür, nifaktır, tuğyandır."

 Ashab'ı Sevmenin Gereği

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-, Rafızîler'in ve Nevasıb'ın kanaatlerinin reddi­ne işaret etmektedir. Yüce Allah da, Rasûlü de Ashab-ı Kiram'dan övgüyle söz etmiş, onlardan razı olmuş ve onlara el-Hiısna'yı (cennet'i) vadetmiştir. Yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır:

İleriye geçen muhacir ve ensar ile onlara güzellikle uyanlardan Allah razı olmuştur. Onlar da O'ndan hoşnut olmuşlardır. Bunlar için orada ebediyyen kal­mak üzere altından ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte bu en büyük kur­tuluştur. "(et-Tevbe, 9/100)

"Muhammed Allah'ın Rasûlüdür. Onunla bir/ikte o/anlar, kâfirlere karşı sert ve katı, kendi aralarında merhametlidirler.' (ei-Feth. 43/29) Surenin sonuna kadar

"Andolsun ki ağacın altında sana bey'at ederlerken, Allah mü'minlerden razı olmuştur." (el-Feth, 48/18)

'İman edip, hicret eden, Allah yolunda malları ve canlarıyla cihad eden­lerle (onları) barındırıp yardım edenler (ensar): işle onlar birbirlerinin velileridir­ler..." (ei-Enial. 8/72) surenin sonuna kadar.

"Aranızdan fetih'ten önce infak edip, savaşanlar (diğerleriyle) bir olmaz. Onların dereceleri fetih sonrasında infak edip savaşanlardan daha büyüktür. Bunun/a beraber Allah hepsine de ei-Hüsna'yı (cenneti) vadetmiştir. Allah yap-tıklarınızdan hakkıyla haberdardır." (ei-Hadid, 57/:o)

"(O fey) yurtlarından ve mallarından çıkartılıp, uzaklaştırılmış olan ve Al­lah'ın lütuf ve rızasını isteyen, Allah'a ve peygamberine yardım eden fakir muha­cirler içindir, işte onlar sadıkların ta kendi/eridir. Onlardan evvel Medine'yi yurt edinip iman 'a sahip olanlar ise kendilerine hicret edenleri severler ve bunlara ve-

rilen şeylerden dolayı kalplerinde bir çekememezlik duymaz/ar. Kendileri fakirlik içinde bulunsa/ar dahi (muhacirleri) öz nelis/erine tercih ederler. Kim nefsinin

cimriliğinden korunursa, işte onlar umduklarını bulanların ta kendileridir. Onlar­dan sonra gelenler der/er ki: 'Rabbimız bizi ve bizden önce iman etmiş kardeşle­rimizi mağfiret eyle, kalplerimizde /man eden/ere karşı hiçbir kin bırakma. Rabbi-miz şüphesiz ki sen çok esirgeyicisin, çok merhametlisin." (ei-Haşr, 59/8-10)

Bu âyet-i kerîmeler muhacir ve ensar'a, onlardan sonra gelip onlar için mağfiret dileyen, Yüce Allah'tan kalplerinde onlara karşı bir kin bırakmamasını is­teyenlere övgüleri ihtiva ettiği gibi, fey'de hak sahibi olanların da işte bunlar oldu­ğu hükmünü de ihtiva etmektedir. Kalbinde iman edenlere karşı bir kin besleyen, onlar için mağfiret dilemeyen bir kimse Kur'ân nass'ı ile fey'de hak sahibi değildir.

Buharı ve Müslim'de, Ebu Said el-Hudrî -ra-dan şöyle dediği kaydedilmektedir: Halid b el-Velid ile Abdurrahman b. Avf arasında bir anlaş­mazlık oldu. Halid ona sövecek oldu, Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesellem- şöyle buyurdu: "Ashab'ımdan kimseye sövmeyiniz. Sizden herhangi bir kimse eğer Uhud dağı kadar altın infak edecek olsa, onlardan birisinin infak ettiği bir mud-de ve hatta onun yansına dahi erişemez."1Buharı 3673: Müslim 2541; Dâvûd 4656. Halid'in, Abdurrahman'a sövmesini sadece Müslim söz konusu etmekte, Buharî ondan söz etmemektedir.

İşte Peygamber -sav- Halid'e ve benzerlerine: "Ashab'ıma sövmeyiniz* diyor ve bununla Abdurrahman ve benzerlerini kastediyor. Çünkü Ab-durrahrnan b. Avf ve benzerleri ilk iman edenler arasındadırlar. Onlar ayrıca Fe­tih'ten Önce islam'a girip savaşmış olanlardır. Rıdvan bey'atinde de bulunmuşlar­dır. O bakımdan onlar, Rıdvan bey'atinden sonra islam'a giren kimselere nisbetle daha faziletlidirler ve onun daha has ashab'ı d ı ﷺ‬ lar. Diğerleri ise Hudeybiye'den sonra ve Peygamber -Sav- Mekke'lilerlg barış yapmasından sonra İslam'a girmişlerdir. Halid b el-Velid de onlardan birisidir. Bunlar da Mekke fethedilinceye kadar müslüman olmaları geciken kimselerden daha önce müslü-man olmuşlardır. Mekke feshedildiği gün İslama girenlere de "et-Tulaka" adı veril­miştir. Ebu Sufyan ile onun iki oğlu Yezid ve Muaviye de bunlardandır.

Hadis'ten maksad Peygamber -sav sonradan ashab arasına karışmış olanların, önceden ashab'dan olanlara dil uzatmalarını yasak­lamaktır. Çünkü bunların sonradan ashab arasına katılanlara göre bir imtiyazları vardır ve sonradan ashab arasına katılanların bu hususta onlara ortak olmaları­na imkan yoktur. Hatta onlardan birisi Uhud dağı kadar altın infak edecek olsa dahi bu, diğerlerinden birisinin infak ettiği bir mudde yahut onun yarısına dahi denk düşmez.

  Hudeybiye'den sonra -Mekke'nin fethinden önce olsa bile- islam'a girenlerin hali bu olduğuna göre, hiçbir şekilde ashab arasında sayılmayan kimselerin as-hab'a karşı durumu ne olur? Allah onların hepsinden razı olsun.

Ensar ve muhacirlerden ilk islam'a girenler Fetih öncesinden infak edip, savaşan kimselerdir. Rıdvan bey'atinde bulunanların hepsi de onlardandır ve bunların sayısı bındörtyüz kişiden fazla idi.

Şöyle de açıklanmıştır: "ilk önde gidenler" iki kıbleye doğru da namaz kılan­lardır. Ancak bu zayıf bir görüştür, çünkü Kudüs'e doğru namaz kılmak neshedil-miş bir hükümdür, tek başına bir fazilet değildir. Çünkü nesh onların işi değildir, ayrıca bu şekilde bir namaz kılmanın daha faziletli olduğuna delil olabilecek şerT bir delil de yoktur. Halbuki infak ile cihad ile ve ağaç altında Rıdvan bey'atınde bulunmak suretiyle öncelikli oluşun faziletine dair delil teşkil eden buyruklar vardır.

Peygamber -sav-den rivayet edilen: "Ashab'ım yıldızlar gi­bidir, hangisine uyarsanız hidayet bulursunuz."1 hadisine gelince; bu zayıf bir ha­distir. el-Bezzar der ki: Bu, Rasûlullah -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem-üen sahih olarak gelen^ bir hadis değildir, güvenilir hadis kitaplarında da yoktur.

Müslim'in Sahih'inde ise Cabir'den şöyle dediği kaydedilmektedir: Âişe -" ra-ya: Bazı insanlar Rasûlullah –sav- ashabını hat­ta Ebu Bekr ve Ömer'i dillerine doluyorlar denilince, dedi ki: Siz bunun neresine hayret ediyorsunuz ki1 ibn Abdılberr, Câmiu Beyânfl-itm. II. 91.? Onların amelleri (vefatlarıyla) kesildi, Yüce Allah da onla­rın ecirlerinin kesilmesini murad etmedi.

İbn Batta, sahih bir isnad ile ibn Abbas'ın şöyle dediğini kaydetmektedir: 'Muhammed'in ashab'ına sövmeyiniz. Onlardan herhangi birisinin -Peygamber -sav- ile birlikte- bir anlık bulunması, sizden herhangi birisinin kırk yıllık amelinden daha hayırlıdır.'2 imam Ahmed. Fedâ-ilu's-Sahâbe 20 Vekî' yoluyla gelen rivayette de: "Sizden herhangi birisinin ömür boyu ibadetinden daha hayırlıdır" denilmektedir.

Buharı ile Müslim'de, İrnran b. Husayn ve başkalarının rivayet ettiği hadise göre Rasûlullah -sav- şöyle buyurmuştur: "İnsanların en hayırlısı benim çağdaşlarındır, sonra onlardan sonra gelenler, sonra onlardan sonra gelen­ler." imran dedi ki: Kendi çağından sonra iki mi, üç mü çağ zikretti bilemiyorum.3 Buhâri 2561. 3650, 6428, 6695; Müslim 2535; Tilmizi 2221. 2222, 2303.

Müslim'in Sahih'inde, Cabır -ra-dan rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Ağaç altında bey'at edenlerden hiç­bir kimse cehennem ateşine girmeyecektir.'4Müslim 2496. Tirmızî 3859, Ebû DSvûd 4653.

  Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "Andolsun ki Allah peygamberini de içlerinden bir gurubun gönülleri az kalsın eğrilmek üzere iken dar zamanda ona tabi olan muhacirlerle ensar'ı da îevbeye muvaffak etti. Sonra onların bu tövbe­lerini kabul buyurdu.. -" (et-Tevbe, 9/7; 7 ile ondan somaki diğer âyetler...)

Andolsun ki Abdullah b. Mes'ud -Radyaiiahu anh- şu sözleriyle onları nitelen­dirirken doğru söylemiştir: Allah kulların kalplerine nazar etti. Muhammed'in kalbi­nin kulların kalplerinin en hayırlısı olduğunu gördü. O bakımdan onu kendisi için seçti ve risaletiyle onu gönderdi. Muhammed -Saiiatiabu sieyh: vese/tem-in kalbinden sonra diğer kulların kalplerine nazar etti. Ashab'ının kalplerinin, kulların kalplerinin en hayırlısı olduğunu gördü. O bakımdan onları peygamberinin yardımcıları yaptı. dini uğrunda savaştılar. Müslümanların güzel gördükleri şey bundan dolayı Allah nezdinde de güzeldir, onların kötü gördükleri şey bundan dolayı Allah nezdınde de kötüdür.

Bir başka rivayette şu şekildedir: Muhammed'in ashab'ının tamamı Ebu-bekr'i halife seçmek görüşünde birleştiler.

İbn Mes'ud'un: Sizden her kim bir sünnete uyacaksa, ölmüş olanların sünnetine tabi olsun... şeklindeki sözleri Tahâvî'nin: "Ve biz sünnet'e ve cema­ate tabi oluruz' sözlerini açıklarken geçmiş idi.

Mü'minlerin en hayırlılarına ve Yüce Allah'ın peygamberlerden sonraki gerçek dostlarının efendilerine, Önderlerine kalbinde bir kin taşıyan bir kimse­den daha sapık kim olabilir? Hatta onlara kin duyanlardan yahudi ve hristiyanlar bir hasletleriyle bu bakımdan onlardan üstündürler. Çünkü yahudiler'e: Sizin ümmetinizin en hayırlıları kimlerdir? diye sorulduğunda onlar: Musa'nın as-hab'ıdır, derler. Hristiyanlar'a: Sizin ümmetinizin en hayırlıları kimdir? diye soru­lunca onlar da: İsa'nın ashab'ıdır derler. Rafızî'lere: Ümmetinizin en kötüleri kim­dir? diye sorulunca, onlar da: Muhammed'in ashab'ıdır der, çıkarlar ve araların­dan çok az kimseler dışında istisna da yapmazlar. Halbuki onların dil uzatıp, sövdüğü kimseler arasında istisna ettikleri kimselerden kat kat daha hayırlıları bile vardır.

Tahâvî'nin - Allah ona rahmet etsin-: "Onlardan herhangi birisinin sevgisinde aşırıya kaçmayız' yani onlardan kimseyi sevmekte -Şia'nın yaptığı gibi- haddi aşmayız. O takdirde bi? haddi aşanlardan oluruz. Yüce Allah ise: 'Ey kitab ehli! Dininizde aşırıya gitmeyin' (en-Nisa. 4/171) diye buyurmaktadır.

  Ashab'dan Herhangi Bir Kimse Hakkında Haddi Aşmak Caiz Değildir

Tahâvî'nin - Allah ona rahmet etsin-: "Rafızî'lerin yaptıkları gibi onlardan herhan­gi birisinden beri olduğumuzu da söylemeyiz" sözlerine gelince, çünkü Rafızîlere göre Berâ olmaksızın veiâ olmaz. Yani Ebu Bekr ve Ömer -ra-dan te-berri etmedikçe (onlardan uzak olmadıkça) ehl-i beyt tevelli (dost) edinilmez

Ehl-i sünnet ise onların hepsini veli edinirler ve layık oldukları konumlarında görürler. Bu konuda adalet ve insaf ölçülerini kullanırlar, heva ve taassubla hare­ket etmezler. Çünkü bütün bunlar haddi aşmanın ta kendisi olan bağy'in bir bölü­müdür. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Onlar kendi/erine ilim geldikten sonra ancak aralarındaki bağy'den dolayı anlaşmazlığa düştüler." (ei-Câsiye, 45/17)

İşle seleften birisinin şu sözünün manası da şudur: Şehadet te bid'attır, beraet te bid'attir. Hatta bu ashab ve tabiîn:den olan bir grub seleften dahi riva­yet edilmektir. Ebu Said el-Hudrî, Hasan-ı Basrî, ibrahim en-Nehaî, ed-Dahhak ve başkaları bunlar arasındadır.

Burada sözü geçen şehadet'in anlamı şudur: Müslümanlardan muayyen bir kimse hakkında cehennemliklerden olduğuna yahut kâfir olduğuna -bu hu­susta Allah'ın onun vefatı halindeki durumuna dair bir bilgisi olmaksızın- şahitlik etmek demektir.

Tahâvî'nin- Allah ona rahmet etsin-: "Onları sevmek din'dir, iman'dır, ihsan'dır" sözlerine gelince, çünkü bu daha önce kaydettiğimiz nass'larda sözü geçen Al-; lah'ın emirlerine uymak demektir.

Tirmizî, Ab.dullah b. Muğaffel'in şöyle dediğini rivayet etmektedir: Rasû-lullah -sav- şöyle buyururken dinledim. "Ashab'ım hakkında Al­lah'tan korkun. Allah'tan. Benden sonra onları (atışlarınıza, saldırılarınıza) hedef edinmeyin. Çünkü onları seven beni sevdiği için onları sever, onlara buğzeden de bana olan buğzundan dolayı onlara buğzeder. Onlara kim eziyet ederse, bana eziyet etmiş olur. Bana eziyet eden de Allah'a eziyet etmiş demektir. Al­lah'a eziyet edeni de fazla zaman geçmeden Allah yakalar."1Tirmizî 3862: Müsned, IV, 87, V, 54, 57

Ashab'ı sevmeye iman demek, Tahâvî -Allah ona rahmet etsin- adına izahı zor bir şeydir. Çünkü sevmek kalbin bir amelidir, tasdik ile de aynı şey değildir. Bu­na göre amel de iman adının kapsamı içerisine girmektedir. Halbuki daha önce onun: "iman dil ile ikrar ve kalb ile tasdiktir" dediğini görmüştük ve o ameli iman kapsamı içerisine sokmamaktadır  Ebu Hanife mezhebinin bilinen görüşü bu­dur. Ancak böyle bir adlandırma mecazi kabul edilirse, izah edilmiş olur.

"Onlara buğzetmek küfür'dür, münafıklıktır ve tuğyan'dır" sözlerine gelin­ce, bid'at sahibi kimselerin tekfir'i ile ilgili açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Burada sözü edilen küfür de Yüce Allah'ın: "Allah'ın indirdikleriy-le hükmetmeyenler, onlar kâfir/erin ta kendileridir" (ei-Maide. 5/44) buyruğunda sö­zü edilen küfrü andırmaktadır. Bu hususa dair açıklamalar da daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

"Rasûlullah -satiaitahu aleyhi vese/tem-den sonra, halifeliği ilk -ve onun faziletinin, bütün ümmetin de önünde oluşunun bir be­lirtisi olarak- Ebu Bekr es-Sıddîk -Radıyaiiahuann- için sabit kabul ederiz."

 Ebu Bekr -ra - in Halifeliği Ne İle Sabit Olmuştur?

Ebu Bekr es-Sıddîk –ra- halifeliği nass ile mi: yoksa ihtîyar (se­çim) ile mi sabit olduğu hususunda ehl-i sünnet arasında görüş ayrılığı vardır.

Hasan-ı Basrî ve hadis ehlinden bir topluluk bunun gizli nass ve işaret ile sabit olduğu görüşündedir. Onlardan açık nass ile sabit olmuştur, diyenler de vardır. Hadis ehlinden. Mutezile ve Eşarîyeden, bir grubun kanaatine göre ise halifelik ihtiyar ile sabit olur.

Ebu Bekr -ra- hakkında halifeliğin nass ile sabit olduğuna delil olabilecek bazı rivayetler bulunmaktadır.

Bunlardan birisi Buharî'nın senedini kaydederek Cubeyr b. Mutim -ra-dan kaydettiği şu rivayettir: Bir kadın Peygamber -sav- e geldi, o kadına kendisine tekrar geri gelmesini emretti. Kadın -ölümü kasteder-cesine-: Şayet gelip de seni bulamayacak olursam ne emredersin? diye sorun­ca: "Beni bulamazsan Ebu Bekir'e git" diye buyurdu.1Buharı 3659, 7220, 7360; Müslim 2386; Müsned, IV, 32 Buharı bu hadisin bir baş­ka şeklini de ve daha başka hadisler de kaydetmektedir, işte bunlar Ebu Bekir'in imameti hususunda açık bir nass'tır.

  Huzeyfe b. el-Yeman dedi ki: Rasûlullah -sav- şöyle bu­yurdu: "Benden sonraki iki kişiye Ebu Bekir ve Ömer'e uyunuz." Bunu da Sünen sahipleri rivayet etmiştir.1Tirmizl 3662, 3663; ibn Mâce 97, Müsnecf, V, 382, 385.

Buharî İle Müslim'de Âişe -Allah ondan ve babasından razı olsun-'nin şöyle dedi­ği kaydedilmektedir: Rasûiullah -sav-, hastalığı başladığı günü yanıma geldi ve bana: "Bana babanı ve kardeşini çağır ki Ebu Bekir'e bir kitap (ahidnâme) yazayım." Sonra da şöyle buyurdu: "Zaten Allah da, müslümanlar da Ebu Bekir'den başkasını kabul etmez."

Bir rivayette: "Bu işe hiçbir kimse göz dikmesin." denilmektedir.

Bir diğer rivayette de şöyle buyurmuştur: "Bana Abdu'ﷺ‬-Rahman b. Ebu Bekr'i çağır ki Ebu Bekir'e -ona karşı muhalefet olmasın diye- bir yazı (ahidnâ­me) yazayım. Sonra da şöyle buyurdu: "Ebu Bekir hususunda mü'minlerin ihtila­fa düşmelerinden Allah'a sığınırım."2Müsiim 2387; Müsned, VI, 47, 106, 144.

Namazda imamete geçirilmesi ile ilgili hadisler ise hem meşhurdur, hem de bilinmektedir. Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Ebu Bekir'e emredin, insanlara namaz kıldırsın."3Buhârİ 664, 679, 712, 713, 716.

Buharî ile Müslim'de ki rivayete göre Ebu Hureyre -Radıyaltahu anh-da dedi

ki: Rasûiullah -sav- şöyle buyururken dinledim: "Ben uyurken kendimi bir kuyu başında gördüm. Kuyunun üzerinde bir kova vardı. Allah'ın di­lediği kadar o kuyudan su çektim. Sonra o kovayı benden Ebu Kuhafe'nin oğlu (Ebu Bekir) aldı. Kuyudan bir ya da iki kova çekti, çekişinde biraz zayıflık vardı. Allah ona mağfiret buyursun. Sonra bu kova daha da büyük bir kova halini aldı ve ibnu'l-Hattab (Ömer) onu aldı, insanlar arasında onun çekişi gibi çeken müt­hiş birisini görmedim. Öyle ki sonunda insanlar onun etrafında kalabalık bir şekil­de toplandılar."4Buharî 3664, 7021, 7022, 7475; Müslim 2392.

Sahih hadiste de belirtildiğine göre Rasûiullah -sav- min­beri üzerinde şöyle demiştir: "Eğer yeryüzündekilerden bir hali! (candan dost) edinecek olsaydım, eibetteki Ebu Bekir'i hali! edinirdim. Mescid'e açılan ne kadar kapı varsa -Ebu Bekir'in kapısı müstesna- hiçbirisi açık kalmasın, kapatılsın."5 Buharî 3654; Müslim 2382, 23S3; Tırmızl 3656, İbn Mâce 93; Müsned, l, 377. 379, 409, 433

Ebu Davud'un Sünen'inde ve başkalarında da el-Eş'âs, el-Hasen'den, o Ebu Bekre'den gelen rivayete göre Peygamber -Satiaitahu aleyhi vese/iem- bir gün: "Aranızdan kim rüya gördü" diye sorunca, bir adam: Ben gördüm dedi, sanki semadan bir terazi indirildi. Sen ile Ebu Bekir tartıldınız, sen Ebu Bekir'e ağır bastın. Sonra Ömer ile Ebubekir tartıldı, Ebu Bekir ağır bastı. Sonra Ömer ve Osman tartıldı, Örner ağır bastı. Sonra da terazi kaldırıldı. Peygamber –sav- yüzünde hoşlanmadığının belirtilerini gördüm: şöyle buyurdu: "(Bu) nübüvvet hilâfetidir, sonra Yüce Allah mülkü dilediğine verecektir."1Ebu Dâvûd 4634. 2287; Müsned. V, 44, 50.

Böylelikle Rasûiullah -sav- bunların yönetimlerinin nebe-vî halifelik olduğunu, bundan sonra ise melik'lik olacağını beyan etmektedir.

Bu hadiste Ali -Hadıyaiiabu anft-dan söz edilmeyişinin sebebi, insanların onun döneminde birlik olmayışından dolayıdır. Aksine onlar ihtilaf halinde idiler. Onun döneminde ne nebevî hilafet düzenli bir şekilde vardı, ne de mülk

Yine Ebu Davud'da yer alan rivayete göre Cabir -ra-, Rasûlul­lah -sav-in şöyle buyurduğunu naklederdi: "Bu gece salih bir adam rüyasında Ebu Bekir'in Rasûiullah -sav-e askıyla bağlan­dığını, Ömer'in de Ebu Bekr'e aynı şekilde bağlandığını, Osman'ın da Ömer'e öylece bağlandığını gördü." Öabir dedi ki: Rasûlullah –sav- yanından kalkınca şöyle dedik: "Salih adam, Rasûlullah -sav-der. Biri diğerine bağlanan kişiler de Allah'ın peygamberi ile göndermiş olduğu bu işteki yöneticilerdir."2Ebu Dâvüd 4636; Müsned, III, 355.

Yine Ebu Davud'da yer alan Semura b. Cündeb'den gelen rivayete göre bir adam şöyle demiş: Ey Allah'ın Rasûlü, sanki sema'dan kova gibi bir şey sar-kıtıldığını rüyamda gördüm. Ebu Bekir geldi ve bu kovanın ağzında bulunan değneği tuttu, az birşey içti. Sonra Ömer de geldi, azğzındaki değneği tuttu ve doyasıya içti. Arkasından Osman geldi, o da değneğinden tuttu ve o da doyası­ya içti. Sonra Ali gelip değneğinden tuttu ve suyu sıçratacak şekilde çalkalandı, onun üzerine de ondan biraz su döküldü."3Ebu Dâvûd 4637; Müsned, V, 21.

Said b. Cuhman'dan, o Süfeyne'den şöyle dediğini rivayet etmektedir: Rasûiullah -Sallallahu aleyhi vesellem- buyurdu ki: "Nübüvvet hilafeti otuz senedir. Sonra Allah dilediği kimseye mülkünü -yahut mülkü- verir."4 Ebu Dâvûd 4646,4647.

Peygamber -sav- halife olarak kimseyi tayin etmemiştir

  diyenler de bu hususla rivayet edilen haberi delil gösterirler. Abdullah b. Ömer'­den, o da Ömer'den -Radıyaiiahu anh- şöyle dediğini nakletmektedir: Eğer ben ha­life tayin edersem, benden daha hayırlı olan halife tayin etmiştir. -Ebu Bekir'i kastediyor.- Şayet halife tayin etmezsem, yine benden daha hayırlı olan -Rasû-lullah -sav-i kastediyor- halife tayın etmemiştir.1Buhari 7218; Müslim 1823; Ebu Dâvûd 2930, Tirmizî 2225; Müsned, 1,43, 47.

Âişe -ra>dan gelen şu rivayeti de delil gösterirler: Ona Rasûlullah -sav- eğer halife tayin etmiş olsaydı, kimi tayin ederdi, diye sorulmuştur.2Müslim 2385

Kuvvetli görünen görüşe göre, -doğrusunu en iyi bilen Allah'tır- o kimseyi halife tayin etmemiştir, diyenlerin maksadı yazılı bir ahidnâme bırakmamıştır, şeklindedir. Eğer yazılı bir ahidnarne bırakmış olsaydı, bunu Ebu Bekir -ra- lehine yazacaktı. Çünkü o böyle bir ahidnâme yazmayı istemiş, sonra da bundan vazgeçmiş ve: "Allah da, müslümanlar da Ebu Bekir'den başkasına razı olmazlar" demiştir.3

işte bu mücerred bir ahidnâme bırakmaktan daha beliğ'dir. Peygamber -sav- müslümanlara Ebu Bekir'i halife tayin etme yolunu göster­miş ve onlara bu yolu söz ve fiilleriyle bir çok yolda göstermiştir. Onun halife ola­cağını, bu işten hoşnud olan ve bundan övgü ile söz eden bir eda ile haber verdiği gibi, bu hususta bir ahidnâme yazmayı da kararlaştırmış idi. Sonra da müslümanların onun etrafında birleşeceğini bildiği için bununla yetinerek yazılı bir ahidnâme bırakmayı terketrniştir. Sonra hastalığı esnasındaki perşembe gü­nü de buna karar vermiş, ancak bazılarının bu hususta acaba onun bu sözleri hastalığın bir etkisi ile midir yoksa uyulması gereken bir söz müdür? diye şüp­heye düşmesi üzerine4Buharî 7366, Müslim 1637. yazı yazmayı terkederek Yüce Allah'ın da, mü'minlerin de Ebu Bekir'i halifelik makamına seçeceklerini bilmekle yetinmiştir.

Eğer tayin ümmet için şüpheye düşülen bir husus olacak olsaydı, elbet-teki bunu bu hususta bir mazeret kalmaması için kat'î bir şekilde açıklayacaktı, fakat Ebu Bekir'in halife seçilmesi gereğini bir çok yolla onlara gösterip onlar da bunu anladıklarından maksat hasıl olmuştur. Bundan dolayı Ömer -ra- muhacir ve ensar'ın hazır bulunduğu bir sırada irad ettiği hutbesinde şunla­rı söylemiştir: Sen bizim en hayırlımızsın, efendimizsin. Rasûluilah -sav- aramızda en çok sevdiği kişi sensin.

O bu sözleri söylediği halde kimse onun bu sözlerine karşı çıkmadığı gibi, Ashab-ı Kiram'dan bir kimse kalkıp hayır Ebu Bekir'den başka muhacirlerden her­hangi bir kimse hilafet'e ondan daha bir hak sahibidir, demediği gibi, ensar'dan bir kaç kişi dışında -ensar'dan bir emir, muhacirlerden de bir emir olur umuduyla-halifetıği hususunda kimse onunla tartışmamıştır.

Daha sonra ensar bütünüyle -Sâd b. Ubade müstesna- Ebu Bekir'e bey'at ettiler. Çünkü Sad'ın kendisi yöneticiliğe talıbti. Ashab'tan hiçbir kimse asla; Peygamber -sav-den', Ebu Bekir dışında Ali. Abbas veya bir başkası olsun -bid'at ehlinin söyledikleri gibi- diye açık ifadeler kullandığını söyleyen olmamıştır.

Özetle: Ebu Bekir'den başkasının yönetime talib olduğu nakledilenlerin hiçbirisi dini ve şer'î bir delil zikretmediği gibi Ebu Bekir'den başkasının ondan daha faziletli yahut bu işe daha layık ve hak sahibi olduğunu da belirtmemiştir. Bu husustaki ifadeler sadece kabilesini ve kavmini sevdiğinden ortaya çıkmıştır. Onlar Ebu Bekir -ra-ın faziletini, Rasûluilah –sav- onu sevdiğini biliyorlardı. Nitekim Buharî ile Müslim'de yer alan rivayete göre Amr b. el-Âs'ı, Rasûluilah -sav-Zatu's-Selasil Gazvesi'ne giden ordunun başında kumandan olarak göndermişti. Amr der ki: Peygamberin yanı­na vardım, ona: İnsanlar arasında en çok kimi seviyorsun? diye sordum. O: "Âi-şe'yi" diye buyurdu. Ben: Erkeklerden? diye sordum. O: "Babasını" diye cevap verdi. Sonra kimi diye sordum: "Ömer'i" dedi ve daha başka şahıslar saydı.1Buharı 3662. 4358; Müslim 2384; Tirmizî 3885: Müsned, IV. £03

Yine Buharı ile Müslim'de yer alan rivayete göre Ebu'd-Derdâ şöyle de­miştir: Peygamber -sav-în yanında oturuyordum. Aniden Ebu Bekir elbisesinin bir yanını diz kapakları açığa çıkıncaya kadar tutmuş olarak geldi. Peygamber -sav- şöyle buyurdu: "Sizin bu arkadaşınız, birisiyle tartışmış ve öfkelenmiştir." Sonra gelip, selam verdi ve şöyle dedi: Be­nimle Hattab'ın oğlu arasında bir anlaşmazlık oldu. Ben acele ederek ona ağır sözler söyledim, sonra pişman oldum. Beni affetmesini istedim, kabul etmedi. Ben de senin yanına geldim. Peygamber: "Allah sana mağfiret buyursun. Ey Ebu Bekir" dedi ve üç defa bu sözünü tekrarladı. Daha sonra Ömer de pişman oldu. Ebu Bekir'in evine gitti ve: O burada mı diye sordu, hayır dediler. Pey­gamber –sav- huzuruna geldi, ona selam verdi. Peygamber –sav- yüzü değişmeye başladı. Ebu Bekir korktu, dizleri üzeri­ne çökerek: Ey Allah'ın Rasûlü! Allah'a yemin ederim, daha haksız idim, dedi ve bu sözlerini iki defa tekrarladı. Bunun üzerine Peygamber -sav-şöyle buyurdu: "Allah beni size peygamber gönderdi. Sizler: Yalan söylüyorsun, dediniz. Ebu Bekir doğru söylüyorsun, dedi. Malıyla, canıyla bana karşı fedakarca davrandı. Şimdi sız arkadaşımı bana (ona zarar vermeksizin) bırakmaz mısınız?" Bu sözlerini de iki defa tekrarladı. Bundan sonra kimse Ebu Bekir'i ra­hatsız edecek bir iş yapmadı. Buharı 3661. 46-101

Ebu Bekir'in faziletlerini sayıp dökmeye bu küçük hacimli eserimiz yeterli değildir.

Yine Buharî ile Müslim'de kaydedildiğine göre Âişe -ra- şöy|e demiştir: Rasûlullah -sav- vefat ettiği sırada. Ebu Bekir es-Sunh'da bulunuyordu. -Hadisi nakletti ve şunları söyledi-: Ensar, Sâd b. Ubade'nin etrafında Benu Saıde Sakile'sinde toplandı ve bizden bir emir olsun, sizden de bir emir olsun dedi. Ebu Bekir, Ömer b. el-Hattab ve Ebu Ubeyde b. el-Cerrah onların yanına varıp gitti Ömer konuşmak istedi, Ebu Bekir onu susturdu. Ömer şöyle derdi: Allah'a yemin ederim. Ben konuşmak isterken beni memnun edecek şekilde tasarladığım bir konuşmayı yapmak istemiştim ve Ebu Bekir'in bunları söylemeyeceğinden korkmuştum. Daha sonra Ebu Bekir konuştu ve insanların en beliğ konuşanı olarak sözlerini söyledi. Bu konuşmasında dedi ki: Emir'ler bizle­riz, vezirler de sizlersiniz, Hubab b. el-Münzir dedi ki: Allah'a yemin olsun, böyle yapmayacağız. Bizden bir emir, sizden bir emir olsun. Ebu Bekir şu cevabı verdi: Hayır ama emir'ler bizleriz, vezirler sizlersiniz. Onlar (Kureyş'liler) Arap'ların her bakımdan en uygunlarıdır. Şeref ve mevkileri itibariyle en azizleridir. O bakımdan Ömer'e yahut Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'a bey'at ediniz. Bunun üzerine Ömer: Ha­yır, biz sana bey'at edeceğiz, sen bizim efendirnizsin, bizim hayırltmızsın. Rasûlul­lah –sav-in aramızda en sevdiği kişi sensin. Sonra Ömer elini ya­kaladı, ona bey'at etti. Daha sonra da insanlar ona bey'at ettiler. Onlardan birisi: Sâd'ı öldürdünüz, dedi Bu sefer Ömer: Onu öldüren Allah'tır, diye cevap verdi.2 Buharı 3668

Sunh ise el-Aliye diye bilinen yerdir ve bu, Medine bahçelerinden bu isimle bilinen bir bahçedir.

"Sonra Ömer b. el-Hattab -ra- halifeliğini (kabul ederiz.)"

 Ömer el-Farûk'un Halifeliği

Yani Ebu Bekir'den sonra halifeliği Ömer -ra- için sabit kabul ederiz. Bu da Ebu Bekir -ra-in halifeliği ona havale etmesi ve ondan sonra da ümmetin bu hususta Ömer üzerinde ittifakı ile olmuştur. Faziletleri in­kar olunamayacak kadar ünlü, zikredilemeyecek kadar çoktur.

Muhammed b. el-Hanefiye'den şöyle dediği rivayet edilmiştir: Ben baba­ma: Babacığım, Rasûlullah -sav-den sonra insanların en hayır­ları kimdir? O şöyle dedi: Oğulcağızım, bilmiyor musun? Ben: Hayır, dedim. O: Ebu Bekir'dir, dedi. Ben: Sonra kimdir? diye sordum. O: Ömer'dir, dedi. Bu se­fer sonra Osman'dır, diyeceğinden korktuğum için hemen: Sonra sen, değil mi? dedim. Şöyle dedi: Ben ancak müslümanlardan bir adamım.1Buharî 3651; Ebu Dâvûd 4629

Peygamber -sav-in; "Benden sonraki iki kişiye Ebu Bekir ve Ömer'e uyunuz." seklindeki buyrukları da daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Müslim'in Sahıh'inde, İbn Abbas –ra- şöyle dediği rivayet edilmektedir: Ömer divan'ına (teneşire) konuldu. İnsanlar -cenazesi kaldırılma­dan- etrafını sardılar övgüyle söz edip ona dua etmeye koyuldular. Aralarında ben de vardım, arkamdan birisinin omuzumu yakaladığını farkettim. Ona dön­düm: Ali olduğunu gördüm. Ömer'e rahmetler diledi ve şöyle dedi: Geriye yaptığı amelin bir benzerini yaparak, Allah'ın huzuruna çıkmayı senden daha çok istedi­ğim bir kimse bırakmadın. Allah'a yemin ederim ki ben Allah'ın seni iki arkadaşın ile birlikte bulunduracağını sanıp durmuştum. Çünkü ben Rasûlullah -sav-in: "Ben Ebu Bekir ve Ömer geldik. Ben Ebu Bekir ve Ömer girdik. Ben Ebu Bekir ve Ömer çıktık, dediğini çok duyuyordum. O bakımdan ben Allah'ın se­ni o ikisi ile beraber kılacağını ümit ederdim -yahut zannederdim.-'2 Buharî 3677, 3685: Muslini 2389.

Ebu Hureyre –ra- Rasûlullah -sav-in gördüğü rüyasına dair hadisi de daha önceden geçmişti. Bu hadise göre Peygamber, gördüğü rüyasında önce kendisi bir kuyudan su çekiyor, daha sonra Ebu Bekir su çekiyor. Daha sonra su çektikleri kova büyükçe bir kovaya dönüşüyor, sonra Ibnu'l-Hattab (Ömer) bunu alıyor. (Peygamber de şöyle buyuruyor): "Ben insan­lar arasında Ömer'in çektiği gibi muazzam bir şekilde su çeken kimse görme­dim. Öyle ki insanlar onun etrafında çok kalabalık bir şekilde toplandı."

Buharî ile Müslim'de, Sâd b. Ebi Vakkas'ın şöyle dediği rivayet edilmekte­dir: Ömer b. el-Hattab, Rasûlullah -sav-in huzuruna girmek için izin istedi. Huzurunda Kureyş'ten ve onunla yüksek sesle konuşan Kureyş'ten bazı kadınlar vardı.. Bu hadiste Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Yeter, ey Hattab'ın oğlu! Nefsim elinde olana yemin ederim ki, şeytan senin gitmekte olduğun bir yolda seninle karşılaşacak olursa, mutlaka senin git­tiğin yoldan başka bir yolu izler."1Buharı 3294, 3683; Müslim 2396, Musned, l, 171

Yine Buharîile Müslim'de, kaydedildiğine göre Peygamber -sav- şöyle dermiş: "Sizden önceki ümmetlerde ilhama mazhar insanlar var­dı. Eğer benim ümmetimde onlardan birisi varsa şüphesiz ki Ömer b. el-Hattab onlardandır."2Buhârî 3469, 3689: Müslim 2398

 "Sonra Osman -ra- için (halifeliği sabit görürüz.)"

Osman -ra- Halifeliği

Yani halifeliği Ömer'den sonra Osman -ra- için sabit kabul ederiz.

Buhari -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- Ömer –ra- Öldürülmesi ile şûra'nm durumunu ve Osman -Radıyaüahu anh-a bey'at edilmesini, Sahih'inde kaydetmiş bulunmaktadır. Ben de onun rivayet ettiği şekilde senediyle bu riva­yeti serdetmeyi uygun gördüm:

Amr b. Meymun'dan dedi ki: Ömer –ra- Medine'de öldürülme­sinden birkaç gün önce gördüm. Huzeyfe b. el-Yeman ile Osman b. Huneyf'in yanında durdu ve: Ne yaptınız? diye sordu. Sizler araziye (Irak sevad'ına) kaldı­ramayacağı kadar bir yük yükletmiş olmaktan korkuyor musunuz? Onlar, biz o araziye kaldırabileceği kadar bir yük yükledik. Çünkü yüklediğimiz fazla bir şey değildir. Onlara: Yine sizler o araziye kaldıramayacağı kadar bir yük yükletmiş olup olmadığınızı gözden geçirin, dedi. Onlar; Hayır (fazla yük yüklemedik) de­diler. Bunun üzerine Ömer -ra- şöyle dedi: Eğer Allah bana esenlik verecek olursa, Irak ahalisinin dul kadınlarını benden sonra hiçbir erkeğe muh­taç bırakmayacağım. (Amr) dedi ki: Üzerinden dört gün geçmeden öldürüldü.

(Amr devamla) dedi ki: Öldürüldüğü gün sabahı ben (safta) ayakta duru­yordum ve benimle onun arasında sadece Abdullah b. Abbas vardı. İki saf ara­sından geçti mi: Saflarınızı düzeltiniz, derdi. Nihayet saflar arasında bir bozuk­luk görmedi mi bu sefer öne geçer ve tekbir alırdı. Bazen Yusuf yahut Nahl su­resini ya da buna yakın uzunluktaki bir sureyi ilk rek'atte okurdu ki insanlar (ce­maate) toplanmış olsun. Tekbir alır almaz; onun: O köpek beni öldürdü –yahut beni yedi- sözlerini hançerlediği vakit söylediğini duydum.

Kâiir iki uçlu bıçak ile kaçıp gitti. Kimin yanından, sağında ya da solunda olsun geçtiyse mutlaka ona hançerini saplıyordu. Böylece onüç kişiyi yaraladı, -bunların yedisi öldü. Müslümanlardan birisi onun bu durumunu görünce, üzeri­ne bir bornoz attı. O yakalandığını anlayınca intihar etti.

Ömer, Abdurrahman b. Avf'ın elinden tutarak onu mihraba geçirdi. Ömer'in arkasında bulunanlar benim gördüklerimi gördü, ancak mescidin uzak yerlerinde bulunanlar ise sadece Ömer'in sesini işitmediler ve başka bir şeyin farkına varmadılar. Onlar subhanallah, subhanallah deyip durdular. Abdu'ﷺ‬-Rah-man cemaate kısa bir namaz kıldırdı. Namaz bitince ey ibn Abbas, bak bakalım beni kim öldürdü, dedi. Bir süre dolaştıktan sonra geri geldi ve el-Muğire'nin kölesi dedi. O sanatkar köle mi? diye sordu, ibn Abbas, evet dedi, Ömer: Allah kahretsin onu, halbuki ben onun için iyilikte bulunmasını (efendisi Muğıre'ye) emretmiştim. Ölümümü müslüman olmak iddiasında bulunan bir adam eli ile gerçekleştirmeyene hamdolsun. Sen ve baban Medine'de bu kâfirlerin çoğal­masını arzu ederdiniz. Abbas da onlardan en çok kölelere sahip olan bir Kimse idi. (ibn Abbas): Dilersen böyle bir şey yaparım yahut ta ben istersem (onları) öldürürüz dedi. Ömer, artık bunu yapamazsınız, onlar sizinle aynı dili konuşu­yorlar, sizin kıble'mze dönüp namaz kılıyorlar, haccettiğiniz gibi haccediyorlar.

Sonra onu evine taşıdılar, biz de onunla birlikte gittik, insanlar sanki bun­dan önce hiçbir musibetle karşılaşmamış gibiydiler. Kimisi korkulacak bir şey yoktur diyordu, kimisi: Ben onun için korkuyorum, diyordu. Ona, nebiz (şıra) ge­tirildi, içti. Karnından dışarı çıktı, sonra ona sut getirildi, o da karnından çıktı. Ar­tık öleceğini anladılar.

Yanına girdik, insanlar gelip ondan övgüyle sözetmeye başladılar. Genç bir adam gelip: Allah'ın müjdesiyle müjdeler olsun sana ey mü'rninlerin emiri! Çünkü sen Rasûlullah -sav- ile arkadaşlık ettin. Erken dönem­lerde İslam'a girdin ve bildiğin şeyleri yaptın. Sonra yönetimin başına getirildin, adil davrandın, sonra da işte şehid oluyorsun, dedi. Şu cevabı verdi: Bu işin ba-şabaş çıkmasını çok arzu ederdim. Ne lehime olsun, ne de aleyhime. Geri dön­düğünde adamın elbisesinin etekleri yere değiyordu. O delikanlıyı yanıma geri çağırınız, dedi. Ona şunları söyledi: Kardeşimin oğlu, elbiseni yukarı çek. Böy­lesi elbiseni daha temiz tutar ve Rabbine karşı daha takvalı olursun. Ey Ömer'in oğlu Abdullah, üzerimdeki borçları lesbit et, dedi.

Hesabını yaptılar, seksenaltıbin veya ona yakın miktarda olduğunu tesbit ettiler. (Ömer) dedi ki: Şayet Ömer ailesinin malı bunu ödemeye yeterli gelirse, mallarından o borcu öde. Aksi takdirde Adiy b. Ka'b oğullarının bunu tamamlamasını iste. Onların da malları buna yetmezse, bu sefer Kureyş arasında bunu tamamlamalarını iste ve arîık onlardan başka da kimseden birşey isteme ve be­nim yerime bu borcu sen öde. Mü'mınlerin annesi Âişe'ye git ve ona de ki: Ömer'in sana selamı var, ama sakın mü'minlerın emıri demeyesin. Çünkü ben bugün mü'minlerin emiri değilim artık ve de ki: Ömer b. el-Hattab iki arkadaşı­nın yanında defnedilmek için izin istiyor.

O da gitti, seiam verib izin istedi, sonra yanına girdi. Oturmuş ağlamakta olduğunu gördü, babam Ömer b. el-Hattab sana selâm söyledi ve iki arkadaşı yanında defnedilmek için izin istedi dedi. Aişe dedi ki: Orayı ben kendim için düşünüyordum fakat bugün ben onu kendime tercih edeceğim.

İbn Ömer geri döndüğünde, işte Abdullah geliyor denildi. (Ömer) dedi ki1 Beni doğrultunuz, bir adam onu kendisine dayadı. Ona: Ne haber? diye sordu. İstediğin oldu ey emir, izin verdi dedi. Buna karşılık dedi ki: Allah'a hamdolsun, bundan daha fazla hiçbir şeyi sevmiyordum. Artık benim işim bittikten sonra beni oraya taşıyınız, sonra yine selam ver ve de ki: Ömer b. el-Hattab izm isti­yor, şayet bana izin verirse beni içeri sokunuz. Eğer beni geri çevirecek olursa, siz de beni müslümanların kabristanına geri götürünüz.

Mü'minlerin annesi Hafsa ve onunla birlikte kalabalık halinde başka ha­nımlar da geldi. Onu görünce ayağa kalktık, ona kapandı ve yanında bir süre ağladı. Daha sonra yanına girmek üzere erkekler izin istedi. Ben de onlarla bir­likte girdim, içerden onun ağlayışını duydum.

Huzurunda bulunanlar: Ey mü'minlerin emin vasiyet et, halife tayin et de­diler. O şu cevabı verdi: Ben bu işe şu kimselerden yahut ta şu şahıslardan da­ha hak sahibi kimseyi bulamıyorum. Rasûlullah -sav- onlardan razı olduğu halde vefat etmişti, deyip Ali, Osman, Zubeyr, Talha, Sa'd ve Ab-du'ﷺ‬-Rahman'ın isimlerini verdi ve şunları ekledi: Abdullah b. Ömer de aranızda hazır bulunacak fakat bu hususta onun herhangi bir yetkisi olmayacak. Bu da onu bir çeşit teselli idi. Şayet emirlik Sa'd'a isabet ederse, o bu işe ehil'dir. Aksi takdirde hanginiz emir olursanız, onun yardımını alınız. Şüphesiz ki ben onu ne acizliğinden, ne de hainliğinden dolayı azletmiş değildim.

(Ömer -ra- devamla) dedi ki: Benden sonraki halifeye ilk muha­cirleri tavsiye ediyorum Onların haklarını gözetsin, onların saygınlıklarını korusun. Ensar hakkında da ona hayır tavsiye ederim, onlar muhacirlerden önce (Medine denilen) yurtta yerleşmiş ve iman sahibi kimselerdir, iyilik yapanlarını güzellikle mükafatlandırsın, kötülük yapanlarını da bağışlasın. Sair İslam diyarlarında bulu­nan insanlara da hayırla davranmasını tavsiye ederim, çünkü onlar islam'ın deste-

ğidir. Malı toplayanlardır, düşmanın öfkesidir. Onlardan ancak arta kalanlarından ve gönül hoşiuklanyla alacağını alsın. Bedevîler hakkında da ona hayırla davran­masını tavsiye ederim, çünkü onlar Arapların esası, islam'ın ana maddesidirler. Mallarının en iyi olanlarından değil, öbürlerinden alsın, fakirlerine versin. Ona Al­lah'ın ve Rasûlünün zimmeti ile (zimmî'lik) akdi yapmış olanlara ahidlerinin gerek­lerini eksiksiz olarak yerine getirmesini ve onları korumak için savaşmasını tavsiye ederim, takatlerinden fazlasının onlara yüklenmemesini de tavsiye ederim.

Ruh'unu teslim ettikten sonra onu aldık ve cenazesi ile yürüdük. Abdullah b. Ömer selam verdi ve dedi ki: Ömer b. el-Hattab izin istiyor. (Âişe) dedi ki: Onu içeri getiriniz, içen alındı ve orada iki arkadaşı ile birlikte konuldu.

Defin işi bittikten sonra bu kişiler bir araya gelip toplandılar. Abdu'ﷺ‬-Rah-man b. Avf dedi ki: Aranızdaki bu işi, aranızdan üç kişiye havale ediniz. ez-Zu-beyr dedi ki: Ben hakkımı Ali'ye verdim, Talha da: Ben de hakkımı Osman'a ver­dim dedi. Sa'd da: Ben de hakkımı Abdu'ﷺ‬-Rahman:a verdim. Abdu'ﷺ‬-Rahman dedi ki: ikinizden hangisi bu işten feragat ediyorsa (halife tayini) işini ona vere­lim. O da Allah'ın hakkı ve İslam için kendi nefsinde hangisinin daha faziletli ol­duğuna bir baksın (ve ona görevi versin.)

İki yaşlı (Ali ile Osman) sustular. Abdu'ﷺ‬-Rahman, peki bu işi (tesbit yetkisini) bana verir misiniz? Allah'a yemin ediyorum, ben sizin en faziletliniz kimse onu bu­lup çıkarmaktan geri kalmayacağım. Her ikisi de evet dedi, onlardan birisinin elini tuttu ve şunları söyledi: Sen Rasûlullah -sav- ile akrabasın, is­lam'da da bildiğin şekilde bir önceliğin vardır. Allah adına sana ant veriyorum, şa­yet seni emir tayin edecek olursam, mutlaka adaletle hareket edeceğine ve eğer başkasını sana emir tayin edecek olursam, mutlaka dinleyip itaat edeceğine (söz veriyor musun?) Sonra diğen ile başbaşa kaldı, ona da aynı şeyleri söyledi. Bu şe­kilde söz aldıktan sonra; elini kaldır, ey Osman dedi ve ona bey'at etti. Ali de ona bey'at etti, daha sonra evde bulunanlar içeri girip, onlar da ona bey'at ettiler.1Buhâri3700

Humeyd b. Abdu'ﷺ‬-Rahman'dan dedi ki: el-Misver b. Mahreme'nin kendisi­ne haber verdiğine göre: Ömer'in tayin ettiği kimseler bir araya gelip, istişare etti­ler. Abdu'ﷺ‬-Rahman'da onlara: Ben bu hususta sizinle yarışa girecek değilim, fakat sizler arzu ederseniz aranızdan sizin için birisini seçerim. Bunun üzerine bu işi Abdu'ﷺ‬-Rahman'a havale ettiler, islerini Abdu'ﷺ‬-Rahman'a havale ettikten sonra in­sanlar Abdu'ﷺ‬-Rahman'a yöneldi. Öyle ki insanlardan kimsenin öbür kimselerin ar­kasından gittiğini, ayak bastıkları yerlere ayak bastıklarını görmez oldum. İnsanlar Abdu'ﷺ‬-Rahrnan'a yöneldiler ve o geceler boyunca onunla istişare ettiler. Nihayet sabahı ettiğimiz o gece geldi, biz de Osman'a bey'at ettik. el-Misver b. Mahreme dedi ki: Gece karanlığı iyice bastıktan sonra Abdu'ﷺ‬-Rahman yanıma geldi, kapıyı çaldı, nihayet uyandım. Bana; Uyuduğunu görüyorum, dedi. Allah'a yemin ederim, bu üç gece boyunca pek fazla uyumadım. Haydi kalk bana ez-Zubeyr ile Sa'd'i çağır. Onları Abdurrahman'ın yanma çağırdım. Onlarla istişare etti, sonra beni ça­ğırdı. Bu sefer: Bana Ali'yi çağır dedi, onu çağırdım. Gece karanlığı aydınlanınca-ya kadar onunla başbaşa konuştu. Sonra Ali onun yanından -umuda kapılmış ola­rak- kalkıp gitti. Abdurrahman, Alı'den bir hususta çekiniyordu. Sonra bana Os­man'ı çağır dedi, onu çağırdım, onunla da başbaşa konuştu. Nihayet müezzin sa­bah ezanını okuyunca ayrıldılar, insanlar sabah namazını kılıp da o kimseler min­berin yanında bir araya gelip toplandıklarında muhacir ve ensar'dan hazır olanlara ve ordu kumandanlarına haber gönderdi. Onlar o hac mevsiminde Ömer ile birlikte idiler. Bütün bunlar bir araya gelip toplandıklarında, Abdurrahman kelime-i şeha-det getirdikten sonra şunları söyledi: İmdi ey Ali, ben insanların durumunu tetkik ettim. Onların Osman'a denk kimse görmediklerini gördüm Sakın kendi aleyhine bir yola sebebiyet vermeyesin. Sonra Osman'a şöyle söyledi: Ben sana Allah'ın sünneti, Rasûlünün sünneti, ondan sonra gelen iki halife'nin sünneti üzerine bey'ai ediyorum deyip, Abdu'ﷺ‬-Rahman ona bey'at etti. Daha sonra diğer insanlar, muha­cirler, ensar, ordu kumandanları vs. müslümanlar ona bey'at ettiler.]

Osman -ra-ın özel faziletleri arasında onun Rasûlullah -sav-iki kızını da nikahlamış olmasıdır. (Bunlar da Rukayye ve Ummu Külsum -Allah ikisinden de razı olsun- idiler.)

Müslim'in Sahihinde, Âişe -ra- şöyle dediği kaydedilmekte­dir: Rasûlullah -sav- evinde baldırları yahut bacakları açık ol­duğu halde uzanmış yatıyordu. Ebu Bekir (huzuruna girmek üzere) izin istedi, ona izin verdi ve bu hali üzere de kaldı. Onunla bir süre konuştu. Sonra Ömer izin istedi, ona da bu hali ile izin verdi, bir süre konuştu Sonra Osman izin iste­di, bu sefer Rasûlullah -Sav- oturdu ve elbisesine çeki düzen verdi. Osman girdi ve bir süre konuştu. Çıkıp, gittikten sonra Aişe -ra- dedi ki: Ebu Bekir girdi, onu karşılamak için durumunu değiştirmedin ve al­dırmadın. Sonra Ömer girdi, yine durumunu değiştirmedin ve aldırmadın. Daha sonra Osman girdi, oturdun, elbiselerine de çeki düzen verdin. Şu cevabı verdi: "Kendisinden meleklerin dahi haya ettiği bir adamdan ben nasıl haya etmem."2Buhârt 3698, 4066; Tirmizl 706

Sahih(-i Buharî)deki rivayete göre Rıdvan Bey'ati gününde, Osman -ra-Peygamber -sav-Mekke'ye göndermişti. Rıdvan Beyat i de, Osman'ın Mekke'ye gidişinden sonra olmuştu. Rasûlullah -sav- sağ elini gösterib: "Bu Osman'ın eli" dedi ve bunu öbür eline koydu ve “Buda Osman içindir”dedi,

"Sonra Ali b. Ebi Talib -ra- için (halifeliği sabit görü­rüz,)"

 Alİ –ra- Halifeliği Ve Fazileti

Yani Osman -ra-dan sonra halifeliği Ali -ra- için sabit görürüz.

Osman -ra-ın öldürülmesinden ve Ali -ra-a bey'at edilmesinden sonra o itaat edilmesi vacib hak bir ımarn olmuştur. Kendi döne­minde nebevi hilafet halifesi idi. Az önce geçen Süfeyne yoluyla gelen hadis de buna delalet etmektedir. Rasûlullah -Saitaitahu aleyh/veseitem- buyurdu ki: "Nübüv­vet hilafeti otuz senedir. Sonra Allah mülkünü dilediği kimseye verir."2Ebu Dâvûd 4634, 4635; Tirmizî 2287; Müsned, V, 44, 50.

Ebu Bekir es-Sıddîk –ra- halifeliği iki yıl üç ay idi. Ömer –ra- halifeliği onbuçuk yıl sürdü. Osman –ra- halifeliği oniki yıl devam etti, Ali -ra-ın halifeliği de dört yıl dokuz ay sürdü. Oğlu el-Hasen'in halifeliği de altı ay sürdü.

Müslümanların ilk melik'ı Muaviye -RA-dır. O müslümanların me­liklerinin en hayırlısıdır. Şu kadar var ki o, el-Hasen b. Alı -RA- ona ha­lifeliği devredince hak bir imam oldu. Çünkü el-Hasen -RA-a babası­nın vefatından sonra Iraklılar bey'at etmişti. Bundan altı ay sonra o işi Muavi-ye'ye devretti ve böylece Peygamber -SAV-in: "Benim bu oğlum seyyid'dir. Allah onun vasıtasıyla müslümanlardan iki büyük kesiminin arasını bulacaktır."3Buhârî 2704, 3639, 3746, 7109; Tirmızt 3775 hadisinin doğruluğu da böylelikle ortaya çıkmış oldu.

Halifelik Osman -ra-dan sonra Ali b. Ebi Talib –ra- lehine, Ashab-ı Kiram'ın bey'atıyle sabit olmuştur. Ancak Muaviye ve Şam ahali­si bey'at etmediler.

Hak, Ali -Raı- tarafında İdi. Osman -Ra- şehadetiyle sonuçlanan birtakım olaylar gelişmişti. Gerek Osman -Radıyallahu anh-aleyhinde gerekse de Ali, Talha, ez-Zübeyr gibi ashab'ın ileri gelenlerinden olup Medi­ne'de bulunan ashab aleyhinde çokça yalanlar uydurulmuştur. Durumu bilme­yen kimseler için de şüphe içinden çıkılamayacak kadar bir hal almıştı. Yurtları Şam ahalisinden uzaklarda bulunanlar arasından heva ve heveslerinin arkasın­dan gidenlerin nefislerinde çeşitli arzular güç kazanmıştı.

Osman -Radıyallahu anh- sevenler ise ileri gelenler hakkında kötü zanlar besliyordu. Onlara dair bir takım haberler de ulaşmıştı. Bu haberlerin bir bölü­mü yalan, bir bölümü tahrif edilmişti, bir bölümü de nerden geldiği bilinmiyordu. Buna yeryüzünde üstünlük sağlamak isteyen bir topluluğun hevaları da katıldı.

Ali -ra- askerleri arasında Osman -Radıyallahu anh- o haddi aş­mış ve ayaklanmış kimselerden de vardı. Ancak bunların kim oldukları muayyen olarak bilinemiyordu. Kimisi kabilesi tarafından destekleniyor, kimisinin de aley­hine yaptığına dair delil ortaya konulamıyordu. Kimisinin kalbinde münafıklık var, fakat bunu büsbütün açığa çıkaramıyordu. Talhâ ve Ebu'z-Zübeyr mazlum şehidin intikamının alınmadığı görüşüne kapıldılar. Fesad ve düşmanlık yapan­ların kökünün kazınmadığını kabul ettiler. Aksi takdirde {Hz. Ali'ye itaat etmedik­leri için) yüce Rabbin gazabı ve cezası onlar hakkında vacib olurdu. Bunun so­nucunda ne Ali:nin, ne Talha'nın, ne de Zübeyr'in tercihi olmaksızın Cemel fitne­si cereyan etti. Bu fitneyi kışkırtanlar, önce müslüman olmuş olanların tercihi ol­maksızın, fesatçılar oldu.

Sonra da görüş ayrılığı sebebiyle Sıffîn fitnesi ortaya çıktı. Şöyle ki; Şam halkı hakkında adaleti uygulayamıyor yahut ta adaleti uygulama imkanını bula­mıyordu. Onlar ise bir şeye ilişmiyorlardı, ümmet söz birliği edinceye kadar böyle kalacaklardı. Diğer taraftan onlar, orduda bulunanların mazlum şehide haksızlık ettikleri gibi, kendilerine de haksızlık edeceklerinden korkuyorlardı.

Ali -Radıyallahu anh- ise itaat olunması gereken raşid ve mehdî (hidayet üze­re) halife idi. Ümmetin onun etrafında birleşmesi gerekiyordu. O bakımdan Şam'hların da hakkında vacib olan itaat ve cemaatin, ancak onlarla savaşmak suretiyle gerçekleşeceğine inandı. Peygamber -sav- döne­miyle, ondan sonraki iki halife döneminde olduğu gibi; bunların da kalpleri te'lif edilecek kimseleriden oldukları kanaatinde değildi.

işte onun sahib olduğu; onlara haddi uygulamayı, onları telife çalışmak söz konusu olmaksızın ayaklanmaları önlemeyi şeklindeki dinî kanaati kendisini onlarla savaşmaya itti.

ileri gelenlerin büyük çoğunluğu ise savaşmaktan uzak kaldılar. Çünkü onlar bu hususta fitne zamanlarında oturmayı emreden nassları duymuş ve bel­lemişlerdi. Fesadı maslahatından daha ileri derecede olan bu fitneyi görünce savaştan uzak durdular.

Bununla birlikte hepsi hakkında da güzel söz söylemek gerekir: "Rabbimiz, bizi ve bizden önce iman etmiş kardeşlerimizi mağfiret eyle. Kalplerimizde iman edenlere karşı hiçbir kin bırakma. Rabbimiz, şüphesiz ki sen çok esirgeyicisin, çok merhametlisin. " (ei-Haşr, 59/10)

Onun dönemindeki fitnelere karışmaktan Yüce Allah ellerimizi korumuş bulunuyor. O'ndan dilediğimiz lütuf ve keremiyle, dillerimizi de korumasıdır.

Mü'minlerin emiri Ali b. Ebi Talib -ra- faziletlerinden birisi de Buharî ile Müslim'deki şu rivayette dile getirilmektedir: Sa'd b. Ebi Vakkas -ra-dan dedi ki: Rasûlullah -Sallailahu aleyhi vesellem- Ali'ye şöyle buyurdu: Senin bana karşı durumun Harun'un Musa'ya karşı durumu gibidir. Şu kadar var ki benden sonra peygamber yoktur."1 Buharî 3706, 4416, Müslim 2404; Tirmızî 3764.

Peygamber -sav- Hayber günü şöyle buyurdu: "Yarın bu sancağı Allah'ı ve Rasûlünü seven, Allah ve Rasûlünün de kendisini sevdiği bir kişiye vereceğim." Hepimiz bunu temenni ettik. Şöyle buyurdu: "Bana Ali'yi ça­ğırın." Gözlerinden rahatsız olduğu halde Ali'yi getirdiler. Gözlerine tükürdü ve sancağı ona verdi. Yüce Allah ona zafer nasip etti."2

Şu: "De ki: 'Geliniz oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarını­zı, biz kendimizi ve siz de kendinizi çağıralım...'" (aı-i imran. 3/61} âyeti nazil olun­ca, Rasûlullah -Sallailahu aleyhi vesellem- Alı, Fatıma, Hasan ile Hüseyin'i çağırdı ve: "Allah'ım, işte bunlar benim aile halkımdır" diye buyurdu.3Muslum 2406

"İşte raşid halifeler ve hidayete iletilmiş olan imamlar bunlar-dı'ﷺ‬."

 Dört Raşid Halife

Sünen'de sabit olup Tirmiztnin sahih olduğunu belirttiği el-irbâd b. Sâri­ye yoluyla gelen hadis daha önceden geçmiş bulunmaktadır, el-irbâd dedi ki: Rasûlullah -Sav- bize oldukça etkileyici bir öğüt verdi. Bundan dolayı gözler yaşardı, kalpler titredi. Birisi: Ey Allah'ın Rasûlü dedi. Bu veda eden birisinin öğüdüne benziyor. Bize neyi tavsiye edersin? Şöyle buyurdu- "Si­ze dinleyip, itaal etmeyi tavsiye ediyorum. Gerçek şu ki aranızdan benden son­ra yaşayacak olanlar pek çok ayrılıklar göreceklerdir. Siz benim sünnetime ve benden sonra hidayete iletilmiş raşid halifelerin sünnetine uymaya bakınız. Ona sımsıkı sarılınız, onu azı dişlerinizle kavrayınız. Sonradan uydurulmuş işlerden (bid'atlerden) çokça sakınınız, çünkü herbir bid'at sapıklıktır "1Ebu Dâvûd 4607; Tirmiz! 2678; Müsned. IV. 125, 127.

Raşid halifelerin -Allah hepsinden razı olsun- fazilet itibariyle sıralanışı, halifelikteki tertibleri gibidir. Ebu Bekir ve Ömer -ra-ayrıca bir meziyeti de vardır. Şöyle ki: Peygamber -sav- bizlere raşid halifelerin sünnetine tabi olmayı emretmiştir. Ancak fiilleri itibariyle Ebu Bekir ve Ömer'den başkalarının fiille­rine uymamızı emretmem işti ﷺ‬. O: "Benden sonraki iki kişiye ıktıda ediniz: Ebu Be­kir'e ve Ömer'e."2Tırmizİ 3662, 3663; İbn Mâce 97; Müsnsd. V, 382, 385, 399. 402 Bu sözleriyle raşid halifelerin sünnetine tabi olmak ile onlara ikti-da etme arasında bir fark olduğuna dikkatimizi çekmektedir. Ebu Bekir ve Ömer'in durumu, Osman ve Ali'nin durumundan daha üstündür. -Allan hepsinden razı olsun.-

Ebu Hanife'den Ali'yi, Osman'a takdim ettiğine dair rivayet gelmişse de mezhebinde zahir (kuvvetli) olan Osman'ı takdim ettiğidir. Ehl-i sünnetin geneli de bu kanaattedir.

Abdurrahman b. Avf'ın, Ali -Radtyaliahu anh-a söylediği şu söz daha önce­den geçmiş bulunuyor: Ben insanların durumuna bir baktım, onların Osman'a kimseyi denk tuttuklarını görmedim.

Eyyub es-Sahtıyanî dedi ki: Osman'ı, Ali'ye takdim etmeyen bir kimse   . muhacir ile ensar'ı küçümsüyor demektir.

Buharî ile Müslim'de de İbn Ömer'den şöyle dediği kaydedilmektedir:    Rasûlullah -sav- hayatta iken biz şöyle diyorduk: Peygamber -sav-ın ümmeti arasında ondan sonra en faziletli kimse Ebu Be­kir'dir, sonra Ömer'dir, sonra da Osman'dır.3 Buharı 3697.

"Rasûlullah -saiiaiiahu aleyhi veseiiem-m isimlerini saydığı ve kendi­lerini cennet ile müjdelediği on kişinin de, Rasûjullah -saitatishu aleyhi vessiiemin lehlerine yaptığı şehadete binâen, cennetlik ol­duklarına biz de şahitlik ederiz. Çünkü onun sözü hakkın kendisidir. Bunlar: Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali, Talha, ez-Zübeyr, Sa'd, Said, Abdu'ﷺ‬-Rahman b. Avf ve Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'dır ki o bu ümmetin de eminidir. Allah hepsinden razı olsun."

''      Cennet'le Müjdelenmiş On Sahabi

Dört halifenin faziletlerine dair bazı açıklamalar daha önceden geçmişti. Onun geriye kalan altısının fazileti -Allah hepsinden razı olsun- ile ilgili bir rivayeti Müslim kaydetmektedir: Âişe -ra-dan: Bir gece Rasûiullah -sav- uyuyamadı. "Keşke ashab'ından salih bir adam bu gece gelse de bana bekçilik yapsa" diye buyurdu. (Âişe) dedi ki: Bu esnada silah sesi duy­duk, Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-: "Bu kim?" diye buyurdu. Sa'd b. Ebi Vakkas dedi ki: Ey Allah'ın Rasûlü. seni korumaya geldim. Bir diğer lafızda: içimden Rasûluliah -sav-e bir tehlike gelir diye bir korku geçti, onu korumaya geldim, dedi. Bunun üzerine Rasûlullah -sav-ona dua etti ve sonra uyudu.1Müslim 2410, Buhar! 2885, 7231.

Buharî ile Müslim'deki rivayete göre Rasûlullah -Sallallahu aleyhi vesetlem-e Uhud günü Sa'd b. Ebi Vakkas'a hem annesi, hem de babasını zikrederek: "Ok at, anam babam sana feda olsun" demiştir.2Buhârî 2905, 4058, 4059 6184. Müslim 3411.

Müslim'in Sahih'inde de Kays b. Ebi Hâzim'den şöyle dediği kaydedil­mektedir: Ben Talha'nın Uhud günü, Peygamber –sav- kendisi ile koruduğu elini felç olmuş haliyle gördüm.3Buhârî 3724. 4063

Yine Müslim'de Ebu Osman en-Nehdî'den söyle dediği kaydedilmektedir. Peygamber -Sallallahu aleyhi vesellem-\ﷺ‬\ fiilen savaştığı o günlerin birisinde Rasûlul­iah -sav- ile birlikte Talha ile Sa'd'dan başka kimse kalmamıştı.4 Buhârî 3724, 4060; Müslim 2414. Buharî ile Müslim'de -lafız Müslim'in- Cabir b. Abdullah'dan şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah -sav- Hendek günü ileri atılacak er istedi, ez-Zubeyr ileri atıldı. Sonra onlardan aynı isteğini tekrarladı, yine ez-Zubeyr atıldı. Sonra onlara aynı isteğini tekrarlayınca yine ez-Zubeyr atıldı. Bu­nun üzerine Peygamber -sav- şöyle buyurdu: "Her bir peygamberin bir havarisi vardır Benim havarim de ez-Zubeyr'dır."! Buhârî2846, 2847. 2997, 3419, 4113, 7261, Müslim 2415

Buharî ile Müslim'de, ez-Zubeyr -Hadıyatiahu anh-öar\ gelen rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Kim Kureyza oğullarına gidip bana onlara dair haber getirebilir?" Ben yola koyuldum, geri döndüğümde Rasûlullah -sav- bana anne ve babasını bir arada zikrederek-"Anam-babam sana feda olsun" dedi.2Buharî 3720: Müslim 2416; Tirmizî 3743.

Müslim'in Sahih'inde. Enes b Maiik'ten söyle dediği kaydedilmektedir: Ra­sûlullah -Saiiaiiahu aleyhi veseilem- buyurdu ki: "Muhakkak her bir ümmetin bir emini vardır. Elbette bizim eminimiz de ey ümmet: Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'dır. Buhâri 3744. 4382, 7255; Müslim 2419, Müsned, III, 125.

Buharî ile Müslim'de, Huzeyfe b. el-Yeman'dan söyle dediği kaydedil­mektedir: Necran'lılar, Peygamber -sav-e gelerek şöyle dedi­ler: Ey Allah'ın Rasûlü sen bize emin bir kişi gönder. Şöyle buyurdu: "Ben size gerçekten emin bir adam göndereceğim." Herkes ben olurum diye ümide kapıl­dı. Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'ı gönderdi.4Buharî 3745. 4380, 4381, 7254; Müslim 2420

Said b, Zeyd -ra- dedi ki: Şahitlik ederim ki Rasûlullah –sav -i şöyle buyururken dinledim: "On kişi cennettedir: Peygam­ber cennettedir, Ebu Bekir cennettedir, Ömer cennettedir, Osman cennettedir, Ali cennettedir, Talha cennettedir. ez-Zubeyr cennettedir, Sa'd b. Malik cennet­tedir, Abdu'ﷺ‬-Rahman b. Avf cennettedir." İstesem onuncusunun da adını veri­rim. O kimdir? diye sordular. Said b. Zeyd dedi ki: Onlardan herhangi birisinin Rasûlullah -Sav- ile birlikte yüzünün tozlanması sonucunu vere­cek bir konumda bulunması, sizden herhangi birisinin -Nuh ömrü kadar yaşa­yacak olsa dahi- amelinden daha hayırlıdır.5Ebu DâvOd 4649, 4650; Tirmizi 3748 Bu hadisi Ebu Davud, ibn Mace ve Tirrnizî rivayet etmiştir. Tirmizî sahih olduğunu belirtmiştir, yine Tirmizî bunu Ab-durrahman b, Avf'tan da rivayet etmiştir.

Abdu'ﷺ‬-Rahman b. Avf -Radıyaliahu anh-dan rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Ebu Bekir cennettedir, Ömer cennettedir, Ali cennettedir, Osman cennettedir, Talha cennettedir, ez-Zubeyr b. el-Avvam cennettedir, Abdurrahman b. Avf cennettedir, Said b. Zeyd b. Amr b. Nufeyl cennettedir, Ebu Ubeyde b. el-Cerrah cennettedir."6Tirmizî 3748: Müsned, l, 193

Bu hadisi de İmam Ahmed Müsned'inde rivayet ettiği gibi, Ebu Bekir b.  Hayseme de bunu rivayet etmiş ve rivayetinde Osman -ra- Ali --dan önce zikretmiştir.

Ebu Hureyre -ra-dan dedi ki: Rasûlullah -Saiiailahu aleyhi veseilem- , Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali, Talha ve ez-Zubeyr ile birlikte Hira dağının üzerin­de bulunuyorlardı. Kaya sarsılır oldu. Rasûlullah -sav- de şöyle buyurdu: "Sakin ol, senin üzerinde bulunanların her biri ya bir peygamberdir, ya bir sıddîk'tır, ya bir şehid'dır." Bu hadisi Müslim, Tirmizî ve başkaları rivayet et­miştir.1Müslim 2417; Tirmizî 3696; Müsned II, 419 Farklı yollardan da rivayet edilmiştir.

 Bu On Kişiye Saygı Gösterme Gereği

Bu on kişinin ta'zim edilip onlara öncelik tanınması ehl-i sünnet tarafından ittifakla kabul edilmiştir. Çünkü onların faziletleri ve üstün menkıbeleri pek ünlüdür.

On lafzını söylemekten hoşlanmayan yahut onu bulacak bir iş yapmaktan hoşlanmayan kimseden daha cahil kim olabilir? Onların bundan hoşlanmayış sebebleri ise ashab'ın en hayırlılarına buğzetmeleridir Bunlar ise cennetlik ol­duklarına şahitlik edilen kimselerdir Ancak bu kimseler Ali -ra- istis­na ederler. Hayret edilecek bir husus da on kişiden dokuzuna buğz ettikleri hal­de, dokuz lafzını da benimserler. Ağacın altında Rasûlullah -sav-e bey'at eden, öncelikli olarak islam'a girmiş bulunan muhacir ve ensar-dan geri kalanlarına da hep buğzederler. Bunlar da bindörtyüz kişi idiler.2Buharı 4152: Müslim 1856.

Yüce Allah da şu buyruğunda olduğu gibi, onlardan razı olduğunu belirt­miş bulunmaktadır: "Andolsun ki ağacın altında sana bey'at ederlerken Allah mü'minierden razı olmuştur. " (ei-Feth, 48/18)

Müslim'in Sahih'inde ve başka kaynaklarda Câbir'den sabit olan rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur- "Ağaç altında bey'at eden hiçbir kimse cehennem ateşine girmeyecektir."3Müslim 2496: Ebu Dâvûd 4653; Tirmiîî 3859, Müsned VI, 362.

Yine Müslim'in Sahih'inde, Câbir'den rivayete göre Hatıb b. Ebi Beltea'mn kölesi: Ey Allah'ın Rasûlü dedi, Andolsun Hâtıb ateşe girecektir. Rasûlullah -sav- şöyle buyurdu: "Yalan söyledin, o ateşe girmeyecektir. Çün­kü o hem Bedir'e katılmıştır, hem de Hudeybiye'de bulunmuştur."4Müslim 2495; Tirmizi 3864; Müsned, III, 325. 349.

Rafızî'ler ise bunların büyük çoğunluğundan beri olduklarını söylerler Hatta yaklaşık on küsur kadar az sayıdaki sahabi dışında, Allah Rasûlünün bu­tun ashabından beri olduklarını ilan ederler.

Bilindiği gibi eğer dünyada insanlar arasında küfrü en aşırı on kişinin var­lığı kabul edilse yine bundan dolayı on adını terketmek icab etmez. Nitekim Yü­ce Allah şöyle buyurmuştur: "O şehirde, yeryüzünde bozgunculuk yapan fakat ıslah etmeyen dokuz kişi vardı.' (en-Neml, 27/48) (Bu böyledir diye) asla dokuz laf­zını terketmek icab etmez. Hatta Yüce Allah Kur'ân-ı Kerîm'in bazı yerlerinde, on adının ad olduğu varlıkları övmüştür bile: "İşte bunlar lam on gün eder.' (eı~ Bakara, 2/196); "Musa ile otuz gece sözleştik ve buna ayrıca on gece daha kattık." (ei-A'raf, 7/142); "Andolsun fecre ve on geceye" (ei-Fecr, 89/1-2)

Peygamber -saiiaiiahu aleyhi veseiiem- de Ramazan'ın son on gününde ıtıkafa çekilirdi.1Buhârî 2026; Müslim 1172.

.Kadir gecesi hakkında da şöyle buyurmuştur: "Onu ramazan ayının son on gecesinde arayınız."2Buharı 2017. 2019, 2020; Müslim 1169

Yine şöyle buyurmuştur: "Salih ameli Yüce Allah on günde sevdiği kadar hiçbir günde sevmez."3Buhârî969;Tirmizî757. Burdaki on günden kasıt zü'l-hicce ayının ilk on günüdür.

 İmamiye'nin Kabul Ettiği Oniki İmam

Rafızî'ler ise cennetle müjdelenmiş on kişi yerine, oniki imamı veli edinir­ler. Bunların ilki Ali b. Ebi Talib -ra- Peygamber -sav-in vasisi olduğunu iddia ederler. Ancak bu iddialarının bir delili yoktur. Sonra el-Hasen -Radıyallahu ann-, sonra el-Huseyn -ra-dır. Daha sonra sırasıyla Ali b. el-Huseyn b. Zeyne'l-Âbidîn, Muhammed b. Ali el-Bakır, Cafer.b.. Muhammed es-Sadık. Musa b. Ca'fer el-Kazım, Ali b. Musa er-Radî. Muham­med b. Ali el-Cevad, Ali b. Muhammed el-Hadî, el-Hasen b. Ali el-Askerî, sonra da Muhammed b. el-Hasen gelir.

Bunlara sevgi beslemekte aşırıya giderler ve haddi aşarlar.

Oniki imam ancak onların görüşlerini red ve iptal edecek bir surette (nasslarda) zikredilmiştir. Bu da Buhar! ve Müslim'in, Sahihlerinde kaydettikleri şu rivayettir1 Cabir b. Semura'dan dedi ki1 Ben babam ile birlikte Peygamber -sav- huzuruna girdim, şöyle buyurduğunu işittim: "insanların başlarına oniki kişi yönetici olarak geldiği sürece yolunda gitmeye devam edecektir." Sonra Peygamber -sav- anlayamadığım bir söz söyledi, babama: Peygamber -sav- ne buyurdu? diye sordum, : "Hepsi Kureyş'ten...11 dedi.

Bir diğer lafız da: "islam oniki halife gelinceye kadar aziz kalmaya devam edecektir."

Bir diğer lafızda da; "Oniki halıfe'ye. kadar bu iş aziz kalmaya devam ede­cektir." şeklindedir.1Buhârî 7222. 7223; Müslim 1821.

Gerçekten durum Peygamber -sav-in buyurduğu gibi ol­muştur. Bu oniki kişi, dön raşit halife, Muaviye, oğlu Yezid, Abdu'l-Melik b. Mer-van ve onun dört çocuğu ile aralarında halifelik devri geçen Ömer b. Abdu'l-Az-iz'dir. Daha sonra iş çözülmeye başladı.

Rafızî'lere göre ümmet bunların döneminde işleri hep bozuk ve hep iyi gitmemiştir. Başlarına zalimler ve haddi aşanlar yönetici olmuştur, hatta müna­fıklar ve kâfirler onları yönetmiştir. O dönemde hak ehli yahudilerden daha zelil imiş. Onların bu sözlerinin batıl olduğu açıkça ortadadır. Aksine bu oniki kişinin döneminin her günü islam'ın izzeti artarak devam etmiştir.

"Rasûlullah -sav-in ashab'ı, her türlü pislikten tertemiz zevceleri ve her türlü kirlilikten uzak mukaddes zürri-yetleri hakkında güzel söz söyleyen kimse münafıklıktan beri olur."

 Ehl-i Beyt

Ashab-ı Kiram'ın faziletlerine dair kitab ve sünnet'te varid olmuş bazı nasslar önceden kaydedilmiş bulunmaktadır.

Müslim'in Sahih'ınde, Zeyd b. Erkam'dan şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah -sav- bize Hum diye bilinen Mekke ile Medine arasındaki bir yerdeki bir su yakınında bir hutbe irad etmek üzere ayağa kalktı ve şöyle buyurdu: "imdi ey insanlar! Ben ancak bir beşerim. Belki aradan fazla za­man geçmeden, Rabbimin elçisi bana gelir, ben de Rabbimin çağrısını kabul ederim. Ben, sizin aranızda iki ağır (emaneli) bırakıyorum. Bunların ilki Allah'ın Kitabıdır, onda hidayet ve nur vardır. Allah'ın Kitabının gereğini yerine getiriniz ve ona sımsıkı sarılınız." Böylece Allah'ın Kitabına sarılmaya teşvik edip durdu, sonra şöyle buyurdu: "Diğeri de benim ehl-i beytim'dır. Ehl-ı beytim hususunda size Allah'ı hatırlatırım" dedi ve bunları üç defa tekrarladı.1

Buharî'de Ebu Bekr es-Sıddlk -ra-ın şöyle dediğini rivayet et­mektedir: "Muhammed'in hatırını, ehl-ı beyt'ini gözeterek gözetiniz."2

 Rafızîliği İlk İhdas Eden Münafık ve Zındık Birisidir

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin--. "Münafıklıktan beri olur" demesinin sebebi Rafızî'liğin aslını ortaya koyanın münafık ve zındık bir kimse oluşundan dolayıdır. Bu kişinin maksadı İslam dinini ortadan kaldırmaktı. Rasûlullah -sav- tenkid edip ona dil uzatmaktı.

Nitekim ilim adamları bunu böylece zikretmişlerdir. Çünkü Abdullah b. Sebe' müslüman olduğunu ortaya koyunca, hile ve desiseleriyle, kötü maksatla-rıyla islam dinini ifsad etmek istemişti. Tıpkı Pavlos'un hrıstiyanlığa yaptığının benzerini yapmaya çalışmıştı.

Abdullah b. Sebe' önce çok âbıd birisi olduğu izlenimini verdi. Daha son­ra iyiliği emredip münker'den alıkoyar göründü ve nihayet Osman -ra- dönemindeki fitneyi ve onun öldürülmesi fitnesini körükledi. Daha sonra Ku-fe'ye geldiğinde Ali -ra- hakkında aşırı kanaatler ortaya koydu. Böyle­likle maksatlarına ulaşma imkanını bulmak istiyordu.

Bu husus Ali -ra-a ulaşınca, öldürülmesini istedi. Ondan kurtul­mak için Karkisiya'ya kaçtı. Ona dair bilgiler tarih kitaplarında bilinen şeylerdir. Ancak batıl peşinde olanların nefislerinde Hariciler arasında bulunan Haruri'ier ile Şia'nın bid'atlerinin tohumları varlığını sürdürdü.

işte bundan dolayı Rafızîlik de bir çeşit zındıklıktır. Nitekim Kadı Ebu Bekr b et-Tayyib'in, Batınî'lere dair naklettikleri ve onların İslam dinini nasıl ıfsad ettiklerine dair açıklamaları da bu kabildendir. O şöyle der: Dai'ye (propagan-dîste) dediler ki: Sen müslüman diye çağırdığın birisini bulacak olursan, ilk yapacağın iş senin Şıî'liği din ve şiar edindiği kanaatini onda uyandırmaktır. Onu etkilemeyi deneyeceğin ilk kapı selefin Ali'ye nasıl zulmettiklerini ve Huseyn'i öldürdüklerini ortaya koymak olmalıdır. Teym oğullarından, Adiyy oğullarından, Ümeyye oğullarından ve Abbas oğullarından teberri ettiğini (uzak olduğunu) anlatmalısın. Alı'nin gayb'ı bildiğini ve âlemin yaratılmasının ona havale edildiği­ni ortaya koymalısın ve buna benzer Şia'nın hayret verici ve cehaletlerini ortaya koyan şeylerini telkin edib durdular Nihayet şunları söyledi: Sen kimi Şiî'lerin bu davetine icabet ettiklerini ve buna kulak verdiklerini tesbit edecek olursan, bu sefer Ali'nin ve onun çocuklarının kusurlarını onlara anlatmaya koyulmalısın...

Şüphesiz Ashab'a sövmekten yola çıkıldıktan sonra, Ehl-i beyt'e, ondan sonra da Rasûlullah -sav-e sövüp dil uzatmaya kadar gidilir.

  "Önceki selef âlimleri ile onlardan sonra gelen tabiîn -haber ve eser ehli ile fıkıh ve nazar ehli- ancak güzellikle anılırlar. Onlardan kötülükle söz eden, hak yolun dışında bir yol üze­rindedir."

Mü'minleri ve İlim Ehli'ni Veli Edinmenin Gereği Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "K/m doğru yo! kendisine apaçık belli ol­duktan sonra, Peygambere karşı gelir, Mü'minlerin yolundan başkasına uyup giderse, onu döndüğü o yolda bırakır ve cehenneme atarız. O ne kötü bir dönüş yeridir!' (en-Nisa, 4/115)

O halde her müslümanın Allah ve Rasûlünü veli edindikten sonra Kur'ân-ı Kerîm'inde açıkça belirttiği gibi mü'minleri veli edinmesi gerekir. Özellikle pey­gamberlerin mirasçısı olan ve Yüce Allah'ın kendilerini yıldız konumuna çıkarttı­ğı, kara ve denizin karanlıklarında kendileriyle yolun bulunduğu kimseleri. Müs­lümanlar onların hidayet ve dirayet sahibi olduklarını icma ile kabul etmişlerdir.

Çünkü Muhammed -sav-in peygamber olarak gönderil­mesinden önce herbir ümmetin alimleri, o ümmetin en kötüleri olmuştur, müslumanlar bundan müstesnadır. Onların alimleri en hayırlılarıdır, onlar Allah Rasûlü-nün ümmeti arasındaki halife'leridir, sünnetinden ölenleri diriltenlerdir. Kitab onlar vasıtasıyla dimdik ayaktadır, onlar da Kitab'la ayakta kalırlar, Kitab onlar va­sıtasıyla konuşur, onlar da Kitab'la konuşurlar. Hepsi de katl olarak Rasûlullah -sav-e tabı olmanın farziyyeiinı ittifakla kabul ederler. Ancak on­lardan herhangi birisinin bir görüşüne muhalif sahih bir hadis tesbit edilecek olursa, mutlaka o hadisi almamasında o alimin haklı bir mazereti vardır.

Bu mazeretlerin özü de üç türlüdür;

1 - Peygamber -sav- o sözü söylediğine inanmaması.

2- O söz ile bu meseleyi kastettiğine inanmaması.

3- O sözün ihtiva ettiği hükmün mensuh olduğuna inanması.

Onlar bizden önce geldiklerinden ve Allah Rasûlü ile gönderilenleri bizlere tebliğ ettiklerinden, bizırn için kapalı olan hususları açıkladıklarından dolayı biz­den üstündürler ve bizim onlara karşı minnet duygularımız vardır. Allah onlardan razı olsun ve onları hoşnud kılsın: "Rabbimizl Bizi ve bizden önce iman etmiş kar­deşlerimizi mağfiret eyle. Kalbierimizde iman edenlere karşı hiçbir kin bırakma. Rabbimiz, şüphesiz ki Sen çok esirgeyicisin, çok merhametlisin." (ei-Haşr, 59/to)

"Hiçbir veli zatı, hiçbir peygamber'den -hepsine selam oisw- üstün tutmayız. Hatta: Bir tek peygamber dahi bütün velilerden da­ha faziletlidir, deriz."

 İnsanlar Arasında Peygamberlerden Üstün Yoktur

Tahâvî -Allah ona rahmet etsin-, vahdet-i vücut'çuların ve cahil mutasavvıfların kanaatlerinin reddine işaret etmektedir. Yoksa istikamet ehli olan kimseler ilme tabi olmayı, şeriata tabi olmayı tavsiye ederler. Yüce Allah bütün insanlara peygam­berlere tabi olmayı farz kılmıştır. O şöyle buyurmaktadır: 'Biz gönderdiğimiz herbır peygamber'! Allah'ın izniyle kendisine itaat edilsin diye gönderdik. Şayet kendi/eri­ne zulmettiklerinde sana gelib de Allah'tan mağfiret dileselerdi... Aralarında çıkan anlaşmazlıklarda seni hakem yapıp sonra da verdiğin hükümden dolayı içlerinde hiçbir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmaz/ar." (en-Nisa, 4/64-65); 'De ki: 'Eğer Allah 'ı seviyorsanız, bana uyun ki Allah da sizi sevsin, günahlarınızı bağışlasın. Allah Gafur'dur, Rahim'dir." (Ai-ı Imıan, 3/31}

Ebu Osman en-Neysaburî dedi ki: Sünnet'ı nefsine söz ve fiilleriyle tatbik eden bir kimse hikmet ile konuşur. Nefsine hevâ'yı hakim kılan kimse ise bid'at

ko'iuşur.

Bir ilim adamı da şöyle demiştir: Kim sünnet'ten bir şey (bilerek) terke-derse bu ancak nefsindeki bir kibirden dolayıdır.

Durum gerçekten de dediği gibidir. Zira bir kimse eğer Allah Rasûlünün gçtirmiş olduğu emre tabi olmuyor ise o, nefsinin iradesiyle amel ediyor demek-;ir. Dolayısıyla Allah'tan gelen bir hidayet olmaksızın hevasına uyan bir kimse olur. Bu ise nefsin alciatmasıdır ve bu da kibirden kaynaklanır, bu hal; "Allah'ın peygamberlerine verilen gibi bize de verilmedikçe asla iman etmeyeceğiz.' (ei-ETâm, 6/124) diyenlerin sözlerinin bir dalını teşkil eder. Halbuki; "Allah, peygam­berliğini kime vereceğini çok iyi bilendir.' (si-En'ğm, 6/124)

Bu kabilden olanlardan pek çok kimse ibadetteki olanca gayret ve riya-zetiyle, nefsini arındırmakla, peygamberlerin ulaştığı mertebeye -onların yolları­nı izlemeksizin- ulaşabileceklerini zannederler.

Hatta onlar arasından artık peygamberlerden daha üstün olduğunu zan­nedenler de bulunur.

Yine aralarından: Peygamberler ve Nebiler Allah'a dair bilgiyi, Hatemu'l-Evliya (velilerin sonuncusu)nun nurundan alırlar, diyen ve kendisinin Hatemu'l-Evliya olduğu iddiasında bulunan da var.

Böyle bir ilim ise aslında Firavun'un söylediği sözün bizzat kendisidir. O da şudur: Şu görülen varlık alemi bizatihi vacib'tir (varlığı zorunludur.) Onun on­dan ayrı bir yaratıcısı yoktur.

Hatta böyleleri: Bu bizzat Allah'tır, derler. Firavun inkârı büsbütün açığa, o'taya koymuştu. Fakat Firavun içten içe Allah'ı onlardan daha iyi bilip, tanıyan b.ﷺ‬ kimseydi. Çünkü o bir yaratıcının varlığını kabul ediyordu, bunlar ise yaratıl­mış olan bu varlık alemini, yaratıcının varlığı zannettiler, ibn Arabi ve benzerleri gibi. Zahir hükümleriyle şeriatın değiştirilmesine imkan olmadığını görünce, sviyle demeye koyuldu: Peygamberlik sona ermiştir, fakai velilik sona ermemiş­ti-. O öyle bir velilik iddiasında bulundu ki, nübüvvetten de daha büyük, pey­gamber ve rasûllerin sahıb oldukları makamlardan da daha üstündür. Hatta (•onlara göre) peygamberler velilikten istifade ederler, nitekim şöyle demiştir: "Nübüvvet makamı bir berzah'ta (ara bir yerde)dır. Rasûl'den biraz üstte, fakat veli'den aşağıdadır."

Bu ise şeriatı altüst etmektir. Çünkü velilik, takva sahibi bütün mü'minler i fin sabittir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Haberiniz olsun ki Allah'ın velilerine hiçbir korku yoktur, onlar kederlenecek de değillerdir. Onlar iman edip, takvalı davrananlardır." (Yunus, 10/62-63) Nübüvvet ise velilikten daha özel bir makamdır. Risalet te, nübüvvetten daha özeldir. Nitekim daha önceden bu­na dikkat çekilmişti.

Yine Ibn Arabî "Fususu'l-Hikem" adlı eserinde şöyle demektedir: Peygam­ber -sav- nübüvveti kerpiç'ten yapılmış bir duvara benzetti. Bu duvarın bir kerpiç'lik yer dışında tamamlandığını gördü, işte o kerpiç'in yeri onun idi. Hatemu'l-Evliya (velilerin sonuncusu)nın da bu rüya'dan mutlaka bir payı vardır. O da peygamberin kendisine ait temsili gördüğü gibi görür ve Ha­temu'l-Evliya kendisini o duvarda iki kerpiç'in yerinde görür. Nefsinin o iki kerpi­cin tabiatını kazandığını görür. Böylelikle duvarı tamamlar. Onun iki kerpiç ola­rak görmesini gerektiren sebeb de şudur: Duvar, bir kerpiç gümüşten, bir ker­piç altındandır. Gümüşten olan kerpiç onun zahir ve ona tabi olan ahkam'ı tem­sil eder. Nitekim o suretin zahirinde ona tabi olur görüneni sır'da (gizli halde) Al­lah'tan alır. Çünkü o (Hatemu' -Evliya) durumu gerçek mahiyetiyle gördüğünden bunu {temsili duvar'ı) da böyle görmesi kaçınılmazdır. Bu ise bâtın'da altın olan kerpiç'in yeridir. Çünkü o rasûl'e vahiy getiren meleğin aldığı madenin kayna­ğından alacağını alır. işte bizim işaret ettiğimiz bu hususu anladı isen, sen fay­dalı bilgiyi elde etmiş oldun demektir.

 İbn Arabî ve Benzerlerinin Küfrü

Kendisine altın kerpici, Allah Rasûlüne de gümüş kerpiç'i örnek gösteren ve böylelikle kendisini rasûl'den daha üstün ve faziletli gösteren kimseden daha kâfir kim olabilir? Bu onların kuruntularıdır: "Şüphesiz onların göğüslerinde asla kendisine ulaşamayacakları bir kibirden başka bir şey yoktur." (ei-Mu'min, 40/56)

Bu sözleri söyleyen bir kimsenin küfrü nasıl açıkça görülmez ki? Onun bu kabilden daha başka sözleri de vardır. Bu sözler arasında küfrün açıkça görüle­bildiği sözleri de vardır, küfrün gizli saklı bulunduğu sözleri de vardır. Bundan dolayı böyle birisinin sözlerinin sahteliğinin ortaya çıkması için iyi bir sarrafa ih­tiyacı yoktur. Bu gibi sahtelikler herkes tarafından açıkça görülebilir. Bazı ifade­ler ise ancak çok becerikli ve maharetli sarraflar tarafından anlaşılabilir. Ancak İbn Arabî ve benzerlerinin küfrü; "Allah'ın peygamberlerine verilen gibi. bize de verilmedikçe asla iman etmeyeceğiz." (ei-En'âm. G/124) diyenlerin küfürlerinden daha da ileri derecededir.

Fakat İbn Arabî ve benzerleri münafık, zındık, cehennemin en alt basa­maklarında vahdet-i vücut'çudurlar. Münafıklara ise -müslüman olduklarını açı­ğa vurduklarından- müslüman muamelesi yapılır. Nitekim Peygamber -satiaitahu aleyhi veseiiem- hayatta iken münafıklar da böylece müslüman olduklarını -küfrü içlerinde gizledikleri halde- açığa vuruyorlardı, o da onlara zahir olan durumları

dolayısıyla müslüman muamelesinde bulunurdu. Şayet onlardan herhangi bir kimse içinde sakladığı küfrü açığa vuracak olursa, ona da mürted hükmü uygu­lanır. Şu kadar var ki tevbesinin kabulü hususunda görüş ayrılığı vardır, doğru görüş tevbesinin kabul olunmayacağıdır. Ebu Hanife -Radıyaiiahu anh-dan, Mual-la'nın rivayeti de budur. Allah'tan yardımını taleb ederiz.

"Onların (evliya'nm sahih yolla) gelen kerametlerine ve güve­nilir kimselerden sahih olarak bize ulaşan rivayetlerine inanı­rız."

Mucize, sözlük'te olağan üstü herbir şeyi kapsar, imam Ahmed b. Hanbel

ve diğerleri -ki onlar buna "âyet'ler" adını da verirler.- Önceki ilim ehli'nin örfünde "keramet" de bu anlamda kullanılmıştır. Fakat sonraki ilim adamlarının bir çoğu la­fız itibariyle aralarında fark gözetirler. O bakından mucize'yi peygamber için, ke­rameti veli için kabul ederler. Her ikisinin ortak yönü ise olağan üstü olmalarıdır.

 Evliya'nm Kerameti

Kemal sıfatları üç hususa raci'dir: ilim, kudret ve muhtaç olmayış (gani'lik). Bu üç husus kemal şekliyle ancak Allah için söz konusudur. O herşeyi ilmiyle ku­şatmıştır. O, herşeye kadir olandır ve O. âlemlere muhtaç olmayandır. Bundan dolayı Yüce Allah şu buyruğuyla peygamberine bu üç hususa sahib olmak iddi­asından uzak olduğunu bildirmesini emretmektedir: "De ki: 'Ben size yanımda Al­lah'ın hazineleri vardır, demiyorum. Ben gayb'ı da bilmem, şüphesiz ben bir me­leğim de demiyorum. Ben ancak bana vahyolunana uyarım.'" (ei-En'âm, e/50)

Nuh -Aleyhisselam- da böyle demiştir. O ulu'l-azm peygamberlerin ilkidir. Al­lah'ın yeryüzü insanlarına gönderdiği ilk rasûldür. işte peygamberlerin ve ulu'-azm'in sonuncusu da, aynı şekilde hususlardan uzak olduğunu belirtmiştir. Bu­na sebeb ise muhatablarının onlardan;

Kimi zaman: "Sana kıyamet hakkında onun ne zaman kopacağını sorar­lar" (en-Naziat, 79/42) buyruğunda olduğu gibi gayb'a dair soru sormaları;

Kimi zaman: "Dediler ki: 'Bize yeryüzünden bir pınar fıskırtmadıkça asla sana inanmayacağız."(el-isra, 17/90 vd.) buyruğunda olduğu gibi etkin olmasını;

Kimi zaman da: "6u nasıl peygamberdir ki yemek yer ve pazarlarda dola­şır... dediler" (el-Furkan, 25/7) buyruğunda olduğu gibi beşer olarak bir takım şey­lere muhtaç oluşunu ayıplamaya kalkışmalarıdır.

  Rasûlullah onlara, onların istediklerini gerçekleştirme imkanına sahib ol­madığını bildirmekle emrolundu. O bu üç hususa Allah'ın kendisine bağışladığı kadarıyla sahib olabileceğini bildirdi. O Allah'ın kendisine öğrettiği kadarını bilir. Allah'ın kendisini muktedir kıldığı şeylere güç yetirebilir ve kesintisiz adete mu­halif olan yahut ta çoğu insanların adetlerine muhalif olan islerden ancak Yüce Allah'ın muhtaç kılmadığı şeylerden müstağni kalabilir, işte bütün mucizeler ve kerametler bu üç tür hususun dışına çıkmamaktadır.

Diğer taraftan olağanüstü bir olayın şayet dinde arzulanan bir faydası gerçek­leşirse, bu dinen ve şer'an ernrolunan salih amellerdendir ve bu tür amel ya vacibtir, yahut müstehabtır. Eğer bununla mubah olan bir husus gerçekleşiyorsa, bu da Yüce Allah'ın şükür gerektiren dünyevî nimetlerinden birisidir. Eğer hararn yahut kerahet manasına bir yasağı (nehyi) ihtiva ediyor ise o takdirde bu, azaba ya da buğzedil-meye sebebtir. Kendisine verilen bir takım âyetlerden sıyrılıp, uzaklaşan Bel'âm b. Baurâ buna örnektir Bu ise ya bir içtihada yönelmek, yahut taklid, yahut akıl ve ilim, eksikliği, yahut bir halin etkin olması, acizlik ya da zaruret dolayısıyla olur.

Buna göre olağanüstü haller üç türlüdür: Dinde öğülen hal, yerilen hal ve mubah olan hal. Şayet mubah olan halde bir fayda varsa, bu bir nimet olur, aksi takdirde hiçbir faydası bulunmayan sair mubahlar gibi olur. Ebu Ali el-Cüzecanî der ki: Sen keramete değil, istikamete talib ol! Çünkü nefsin, keramet talebinde harekete geçer. Rabbin ise senden istikameti ister.

Şeyh es-Sühreverdî de "Avarifu'l-Meârif" adlı eserinde şunları söylemekte­dir: Bu, bu hususta çok büyük bir esastır. Çünkü kendilerini ibadete vermiş ve bu hususta çok gayret göstermiş pek çok kimse önceden gelmiş, selef-i salih'i ve onlara ihsan edilmiş kerametlerle harkulade olayları işitip durmuşlardır. Bun­dan dolayı nefisleri sürekli bunların bir kısmını arzulayıp durmuştur. Bunlardan bir parça kendilerine de rızık verilmesini isterler. Hatta böyle bir kimse, böyle bir olağanüstü olaya sahib ve mazhar olamadığı için amelinin sıhhati hususunda nefsini itham eder durur ve kalbi kırık haliyle kalıverir. Eğer bunun sırrını bilseler­di, mesele onlar için basitleşirdi. Yüce Allah bir takım sadık mücahidlere bun­dan bir kapı açabilir. Bundaki hikmet ise bu kimsenin gördüğü olağanüstü olay­lar ile kudretin emaresini yakînen müşahede edip dünyadaki zahidlık ile he-vâ'nın gereğini yerine getiren hususların dışına çıkmak hususundaki kararlılığını pekiştirmektir. O halde davasında sadık olan kimselerin izleyeceği yol, neisın is­tikametine talib olmaktır, işte bütün keramet budur.

Şüphesiz ki kalplerin bedenlere göre daha büyük bir te'siri söz konusu­dur. Ancak kalpler salih ise etkileri de salıh olur. Bozuk olursa, etkileri de bozuk-

tur. Hallerin etkisi de kimi zaman Yüce Allah tarafından sevilir, kimi zaman da hoşlanılmayan bir şeydir.

Fukahâ batınen başkasını öldüren kimseye kısas'ın vacib olduğu hususu­nu söz konusu etmişlerdir. Bunlar ise batın ve kalpleriyle kevnî emre tanıklık ederler ve herhangi birilerinin sahip olduğu mücerred, olağanüstü durumu Al­lah'tan kendisine verilmiş bir keramet sayarlar. Halbuki onlar hakikatte kerame­tin istikametten ayrılmamak olduğunu, Yüce Allah'ın sevdiği ve razı olduğu hu­suslarda kendisine muvafakat etmekten daha büyük bir kerameti hiçbir kuluna luîfetmemiş olduğunu bilmezler. O'nun sevip razı olduğu hususlarda, O'na mu­vafakat etmek ise Allah'a ve Allah'ın Rasûlüne itaat etmek, O'nun dostlarını dost edinmek, düşmanlarına da düşmanlık etmektir, işte bunlar Yüce Allah'ın hakla­rında: 'Haberiniz olsun ki Allah'ın velilerine hiçbir korku yoktur. Onlar kederlene­cek de değillerdir." (Yunus, w/62) diye buyurduğu Allah'ın velileridirler.

Yüce Allah'ın rahatlık zamanlarında olağanüstü bir halle yahut başkasıyla ya da darlık zamanlarında müptela kıldığı (sınadığı) hususlara gelince; Bunlar kulun Rabbi nezdinde keramet sahibi olduğundan yahut ta değersiz olduğun­dan dolayı değildir. Bilakis kimi topluluklar O'na itaat ettikleri takdirde bu olağa­nüstü halden dolayı bahtiyar olmuşlardır. O'na isyan ettiklerinden de kimileri bundan dolayı bedbaht olmuşlardır.

Nitekim Yüce Allah söyle buyurmaktadır: 'Ama insan Rabbi kendisini sı­nayıp da ona ikramda bulunup nimelier verse: 'Rabbim beni şereflendirdi, bana lütfetti' der. Faka! ne zaman onu deneyip, rızkının daraltırsa, bu sefer: 'Rabbim, beni alçalttı'der. Hayır..."(ei-Fecr, 89/15-17)

İşte bundan dolayı insanlar bu hususlarda üç kısımdırlar: Bir kısmının ola­ğanüstü olay sebebiyle dereceleri yükselir, bir kısmı bundan dolayı Allah'ın aza­bına maruz kalır, bir kısmı için de bu -önceden de geçtiği gibi- mubahlar sevi­yesinde kalır.

 Allah'ın Kelimeleri Kevnî ve Dini Olmak Üzere İki Türlüdür

Keşf ve tesirin çeşitliliği, Allah'ın kelimelerinin çeşitliliğine göredir. Allah'ın kelimeleri ise kevnî ve dinî olmak üzere iki türlüdür:

Allah'ın kevnî kelimeleri. Peygamber –sav- şu sözlerin­de kendileri ile Allah'a sığındığı sözlerdir: "İyi olsun, kötü olsun hiçbir kimsenin kendilerini aşamadığı Allah'ın eksiksiz kelimeleri ile (Allah'a sığınırım,)'1 Yüce Al­lah da şöyle buyurmaktadır: "O bir şeyi diledi mi ona emri sadece "ol" demesi-dir. O da oluverir." (Yasin, 35/82); "Rabbinin sözü doğruluk ve adalet bakımından eksiksizdir. O 'nün kelimelerini değiştirebilecek yoktur. " (e/-En'am, 6/115)

Kainatın ve oluşların tamamı, vesair olağan üstülükler bu kelimelerin kap­samına girmektedir.

İkinci tür kelimeler ise dinî kelimelerdir. Bunlar da Kur'ân-ı KerTm'dir, Yüce Allah'ın kulu ile birlikte gönderdiği şeriatidir. Bu şeriat te O'nun emri, yasağı ve ha­berini ihtiva eder. Kulun bunlardan alacağı pay, bunu bilmek, gereğince amel et­mek, Allah'ın emrettiklerini emretmektir. Nitekim kulların Özel ve genel olarak pay­lan da kevniyatı bilip onları etkilemektir. Yani kevniyatın gereğince etkili olmaktır.

Buna göre birinci tür kelimeler tedbiri ve kevnî'dir, ikinci tür ise şerT ve di-nî'dir. Birinci türün keşfi, açıklanması kevnî olayları bilmekle gerçekleşir, ikincile­rinin keşfi ve açığa çıkartliması ise şeri emirlere dair bilgi edinmektir.

Birinci tür kelimeler ile ilgili kudret sahibi olmak, kevniyatta etki ile ortaya çı­kar. Bu da ya su üzerinde yürüyüp havada uçmak, ateşin üzerinde oturmak gibi bizzat Kendi nefsinde cereyan eden olaylarla ortaya çıkar yahut ta sağlığa kavuş­turmak, helak etmek, zengin ya da fakir kılmak suretiyle başkasını etkilemekle olur.

İkinci tür kelimelerin gücü ise sert hususlarda etkili olmakla kendisini gösterir. Bu da ya Allah ve Rasûlüne itaat edip Allah'ın Kitabına, Rasûlünün sünnetine batınen ve zahiren sıkı sıkıya yapışmak suretiyle bizzat kişinin kendi­sinde olur yahut ta Allah'a ve Rasûlüne itaati emrederek bu hususta şer'l bir su­rette ona itaat edilmek suretiyle başkasını etkilemek şeklinde ortaya çıkar

Bu husus, bu şekilde ortaya çıktığına göre şunu bilmek gerekir ki; ilim ve kudret itibariyle olağanüstülüklere sahip olmamak müslümana dini bakımdan zarar vermez. Gayb olan hususlardan herhangi bir şey kendisine açılmayan, kevnî olaylardan herhangi bir şey kendisine müsahhar kılınmayan bir kimsenin bu hali, Allah'ın nezdindeki mertebesini eksiltmez.

Aksine böyle bir halin olmaması -şayet dinine bağlı bir kimse ise- onun için daha faydalıdır. Aksi takdirde kişi dünyada da, ahirette de helak olur. Şüphesiz ki olağanüstü olaya mazhar olmak, dine bağlı olmakla birlikte de görülebilir, olma­makla birlikte yahut dinin fesadı ya da bağlılığın eksikliği ile birlikte de görülebilir.

O halde faydalı olan olağanüstü haller dine tabidir ve ona hizmet edicidir. Nitekim faydalı olan başkanlık bizzat dine tabi olandır, faydalı olan mal da aynı şekilde. Nitekim faydalı haliyle sultan (otorite) ve mal Peygamber -sav-, Ebu Bekir ve Ömer'in... elinde idi.

Bizzat bunları maksat olarak gözeten kimse ise dini bunlara tabi ve bun-lar için bir araç kılmış olur Bizzat asıl din için bunları vasıta kılmış olmaz. Bunu

yapan bir kimse dini ileri sürerek, dünyalığı yiyen kimseye benzer.

Böyle bir kimsenin hali elbetteki azab korkusu yahut ta cennet ümidi ile dine bağlanan kimsenin hali gibi değildir, çünkü böylesi emrolunan bir husus­tur. Bu şekilde dine bağlanan bir kimse kurtuluş yoiu üzerindedir, doğru bir şeri­at üzere yol almaktadır.

Hayret edilecek bir husus ta şudur: Gayretinin artık ateşten korkmanın yahut cennete talib olmanın çok üstüne çıktığını iddia edenlerin bir çoğu, dini vasıtası ile bütün gayretini dünyadaki olağanüstü hallerin asgarisine dahi yö­neltmeye kalkışır.

Diğer taraftan şunu bilelim ki: Bir kimse sahıb olduğu dindarlık, ilim ve amel itibariyle olduğu takdirde, böyle bir kimsenin muhtaç olması halinde ola­ğanüstü bir hali gerektirmesi de (ortaya koyması) kaçınılmazdır. Yüce Allah şöy­le buyurmaktadır. 'Kim Allah'tan korkarsa ona bir çıkış yolu ihsan eder ve ona ummadığı bir yerden rızık verir' (et-Talak, 65/2-3)-, 'Ey iman edenler! Eğer Allah'tan korkarsanız, O size iyi ile kötüyü aytrdedecek bir anlayış (furkan) verir,.." (et-Enfai, 8/29); "Kendilerine verilen öğütleri yerine getirselerdi, elbette haklarında çok da­ha hayırlı ve daha bir sebat verici olurdu. O takdirde onlara katımızdan büyük bir mükafat da verirdik ve onları elbette dosdoğru yola iletirdik.' (en-Nîsa, 4/66-68)-, "Haberiniz olsun ki Allah'ın velilerine hiçbir korku yoktur. Onlar kederlenecek de değillerdir. Onlar iman edip, takvalı davrananlardır. Onlar için dünya hayatında da, ahirette de müjde vardır"(Yunus, 10/62-64)

Rasûlullah -saiiatiahu aieynı veseUem- de şöyle buyurmuştur: "Mü'minin fera­setinden sakınınız, çünkü o Allah'ın nuru ile bakar." Daha sonra Yüce Allah'ın: "Elbette bunda basiret sahibi olanlar için ibretler vardır." (ei-Hicr, 15/75) ayetini okudu.1 Bu hadisi Tirmizî, Ebu Said el-Hudrî yoluyla rivayet etmiştir.1Tirmızî3127

Rasûlullah -sav-in bize rivayet ettiğine göre de Yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır: " Kim Benim bir velime (dostuma) düşmanlık ederse, Bana teketek savaş ilan etmiş demektir. Kulum Bana kendisine farz kıldığım şeylere benzer hiçbir amelle yaklaşamaz. Kulum nafilelerle Bana yaklaşmayı devam ettirir ve nihayet Ben onu severim. Onu sevdim mi de kendisiyle işittiği Kulağı, kendisiyle gördüğü gözü, kendisiyle yakaladığı eli, kendisiyle yürüdüğü ayağı olurum ve andolsun Ben'den isterse ona veririm Bana sığınırsa, onu hi­mayeme alırım. Ben yapacağım hiçbir işte -kişi için kaçınılmaz olan ve Ben'im kendisine kötülük yapmak istemediğim fakat ölümden de hoşlanmayan- mü'min kulumun canını almakta tereddüt ettiğim kadar tereddüt etmem."2 Buhârî 6502.

  Böylelikle istikametin Rabbe ait oian bir pay, kerameti taleb etmenin ise nefse ait olan bir pay olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Başarı Allah'tandır.

Kerarnet'in inkarı ile ilgili Mutezıle'nin söylediklerinin batıl olduğu açıkça or­tadadır. Bu tıpkı hissedilen maddi şeyleri inkar etmeye benzer. Onlar: Keramet'ın doğru olduğu kabul edilirse, o vakit bu mucizeye benzer (ona karışır.) Dolayısıyla insanlar peygamber ile veli'yi birbirine karıştırırlar, bu ise caiz değildir, derler.

Böyle bir iddia veli olan kimsenin olağanüstü hali göstermekle birlikte peygamberlik iddiasında bulunması halinde doğru kabul edilebilir. Ancak böyle bir şey görülmemektedir, zaten peygamberlik iddiasında bulunacak olursa veli olamaz. Aksine o yalancı bir peygamberlik taslayıcısı olur. Peygamber ile yalan­cı peygamber arasındaki farka dair açıklamalar ise daha önceden Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Ve şüphesiz Muhammed. O'nun seçilmiş kulu ve seçkin peygamberidir" sözlerini açıklarken geçmiş bulunmaktadır.

"Deccal'in çıkması, Meryem oğlu İsa -Aleyhisselam-nın se-ma'dan inişi gibi Kıyamet alametlerine de iman ederiz. Güne­şin batısından doğacağına, Dâbbetu'-arz'ın bulunduğu yer­den çıkacağına da inanırız."

 Kıyamet Alametlerine İnanmak

Avf b. Malik el-Eşcaî'den dedi ki: Tebuk Gazvesi'nde, Peygamber -sav-

huzuruna -o deriden bir çadır içerisinde iken- vardım. Şöyle buyurdu: "Kıyametten önce gerçekleşecek altı şeyi sayıyorum: Ölümüm, sonra Beytu'l-makdis'in fethedilmesi, sonra aranızda koyunlar arasında salgın ölümleri andıran çokça ölümlerin olması, sonra malın oldukça artması öyle ki bir kişiye yüz dinar dahi verilecek olsa yine razı olmaz. Sonra Arap evlerinden girmedik hiçbir ev bırakmayacak olan bir fitne, sonra sizler ile Sarı oğullan arasındaki bir ateşkes antlaşması, onlar bu antlaşmayı bozacaklar, size herbirisi altında onıkı-bin asker olmak üzere seksen sancak altında saldıracaklar."1Buhâri 3176; Ebû Dâvûcf 4293: İbn Mace 4042, Bu hadisi BuharI, Ebu Davud, İbn Mace ve Taberani de rivayet etmiş bulunmaktadır.2Taberânî, et-Mu'cemu'l-Kebîr,XIII 40.   

  Huzeyfe b. Esid'den dedi ki: Biz Kıyamet hakkında konuşurken Peygam­ber -sav- yanımıza çıkageldi "Neden söz ediyorsunuz?" diye sordu. Kıyametten söz ediyoruz, dediler. Bunun üzerine şöyle buyurdu: "On tane alamet görülmedikçe Kıyamet asla kopmayacaktır: Duman, Deccal, Dabbe, gü­neşin batı'sından doğması, Meryem oğlu isa'nın inmesi, Ye'cuc ile Me'cuc(un çık­ması), birisi doğu'da birisi batı'da ve birisi Arap yarımadasında olmak üzere üç kara parçasının yerin dibine geçmesi. Bunların sonuncusu ise Yemen'den çıkıp insanları mahşerlerine doğru önüne katıp sürükleyecek olan bir ateştir." Bunu da Müslim rivayet etmiştir.1Müslim 2901

Lafız Buharî'nin olmak üzere, Buharî ile Müslim'de, İbn Ömer -ra-dan şöyle dediği kaydedilmektedir: Peygamber –sav -in hu­zurunda Deccal'in sözü geçti. Şöyle buyurdu: "Şüphesiz ki Allah size gizli kal­maz (onu tanırsınız.) Muhakkak Allah'ın bir gözü kör değildir -deyip eliyle gözü­ne işaret etti.- Şüphesiz Mesih Deccal'in ise sağ gözü kördür, onun gözü adeta kurumuş bir üzüm tanesini andırır."2Buhârî3439

Enes b. Malik –ra-dan dedi ki: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Kavmini bir gözü kör deccal ile uyarıp korkutmamış hiçbir peygamber yoktur. Şunu bilin ki onun bir gözü kördür ve elbetteki Rabbıniz kör değildir. Deccai'in gözlerinin arasında "kâfir" yazılıdır."3Buharı 7131, 7408: Müslim 2933

Buharî ve başkalarının rivayetine göre Ebu Hureyre -ra- dedi ki: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Nefsim elinde olana yemin ederim ki fazla zaman geçmeyecek, aranızda Meryem oğlu (Isa) adil bir hakem olarak ine­cek. Haç'ı kıracak, domuzu öldürecek, cizye'yi kaldıracak. Mal o kadar çoğalacak ki hiç kimse onu kabul etmeyecek, öyle ki bir tek secde dahi dünyadan ve dünya­daki herşeyden hayırlı olacak." Daha sonra Ebu Hureyre der ki: Dilerseniz Yüce Al­lah'ın: "Kitab ehlinden ölümünden evvel ona iman etmeyecek kimse yoktur. O da Kıyamet günü aleyh/erinde bir şahid olacaktır." (en-Nisa. 4/159) buyruğunu okuyunuz.4Buharı 2222

Deccal ile Meryem oğlu isa –as- sema'dan inip onu öldüreceği­ne dair hadisler ile Ye'cuc ile Me'cuc'ün Deccal'i (İsa'nın) öldürmesinden sonra onun döneminde çıkacağını ve Yüce Allah'ın onların hepsini, onlara beddua et­mesinin bereketiyle tek bir gecede helak edeceğini belirten hadisler bu kısa ki­taba sığmayacak kadar çoktur.

  Dâbbe'nin çıkışı, güneşin batı'dan doğuşu ile ilgili olarak da Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "O söz aleyhlerine gerçekleşince, Biz onlara yerden bir Dâbbe çıkartırız. Onlara: 'insanlar âyetlerimize inanmıyor/ardı' diye söyler." (en-

Neml. 27/82)

"Onlar kendilerine meleklerin gelmesinden yahut Habbinin gelmesinden

yahut Rabbinin âyetlerinden birisinin gelmesinden başkasını mı bekliyorlar? Rabbinin âyetlerinden biri geldiği gün daha önce iman etmemiş yahut imanın­da bir hayır kazanmamış olan kimseye imanı fayda vermez. De ki: 'Bekleyin, biz

de beklemekteyiz.'" (ei-En'âm, 6/158)

Buharî bu âyetin tefsiri ile ilgili olarak Ebu Hureyre'den şöyle dediğini ri­vayet etmektedir: Rasûlullah -sav- buyurdu ki: "Güneş batı'sın-dan doğmadıkça kıyamet kopmaz. İnsanlar onu göreceklerinde yeryüzünde bulunanların hepsi iman edecektir. Jşte daha önceden iman etmiş olması hali müstesna hiçbir nefse iman etmenin fayda vermeyeceği zaman o zamandır."1 Buhârî 4635.

Müslim'in rivayetine göre de Abdullah b. Amr şöyle demiştir: Rasûlullah -sav-den ezberlemiş olduğum bir hadis var ki onu henüz unut­madım. Rasûlullah -sav- şöyle buyururken dinledim: "ilk çıka­cak olan alamet güneşin batısından doğmasıdır. (Sonra) kuşluk vaktinde Dâb-be'nin insanların üzerine çıkmasıdır. Bunların hangisi diğerinden önce olursa, ötekinin de hemen arkasından çıkması pek yakın dernektir."2Müslim 2941

Alışılmadık alametlerin ilkini kastetmektedir. Deccal ve İsa –as- sema'dan inmesi her ne kadar bunlardan önce olacaksa da aynı şekilde Ye'cuc ile Me'cuc'ün çıkışı da böyle ise de; bütün bunlar bir çeşit alışılmışlık özelliğine sahiptir, çünkü bunlar beşer'dirler. Bunların benzerlerini görmek alışılmış bir şeydir. Fakat alışılmadık bir şekilde Dâbbe'nin çıkması, sonra bunun insanlarla konuşması sonra da onları mü'min ve kâfir diye damgalaması olağanüstü bir iş­tir, işte bu da yeryüzündeki bu tür alametlerin ilkidir. Nitekim güneşin batısından alışılmış adetine muhalif olarak doğması da semada görülecek alâmetlerin ilki olacaktır.

ilim adamları kıyametin alametleri ile ilgili hadislere dair özel ve meşhur eserler tasnif etmişlerdir. Bu kısa şerh bunların hepsini burada kaydetmeye el­verişli değildir.

  "Hiçbir kâhin'i, hiçbir arrâf'ı; Kitab'a, sünnete ve ümmetin ic-mâ'ına muhalif herhangi bir iddiada bulunanı da tasdik etme­yiz."

 Kahin ve Arraf ın Tasdiki

Müslirn ve imam Ahmed, Safiye bint Ebı Ubeyd'den, o Peygamber –sav- hanımlarından birisinden, o Peygamber -sav-den, dedi ki: "Her kim bir arrâf'a gider de ona birşeye dair soru soracak olursa, kırk gün süreyle onun namazı kabul olunmaz."1 Müslim 2230; Müsned, IV, 68, V, 380

imam Ahmed de Müsned'inde, Ebu Hureyre'den kaydettiği rivayete göre Peygamber -saiiaiiatıu aleyhi vesetiem- şöyle buyurmuştur: "Kim bir arraf ya da ka-hın'e gider de söylediklerini doğrularsa, o Muhammed'e indirilene kâfir olur."2 Ebû Düvûd 3904; Tirmizî 135; ibn Mâce 639; Müsned, II, 408, 429, 475

Müneccim de bazı ilim adamlarına göre arraf ismi kapsamındadır. Bazıla­rı o manaya gelir demektedir. Soranın durumu bu olduğuna göre ya kendisine sorulanın hali ne olacaktır!

BuharT ile Müslim'de ve İmam Ahmed'in Müsned'inde, Âişe -ra-dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: Bazı kimseler Rasûlullah -sav-e kahinler hakkında soru sordu, şöyle buyurdu: "Onlar birşey değildir." Bu sefer: Ey Allah'ın Rasûlü! Onlar bazen bir şeyi söylüyorlar ve gerçek oluyor, Rasûlullah -sav- şöyle buyurdu: "İşte o cin'in bellediği hak söz­dendir. O cin bunu (insanlardan olan) dostunun kulağına fısıldar. Onlar da buna yüz yalandan fazlasını katar, karıştırırlar." Buharı 3210

Sahih(-i Müslim)de Peygamber -sav-in şöyle buyurduğu kay­dedilmektedir: "Köpeğin bedeli pistir. Fahise'nin ücreti pistir. Kahin'in ücreti pistir.'4Müslim 1564.

Müneccime, putların önündeki oklarla kısmet arayan kimseye, çakıl taşlan atana, kumda çizgi çizene (falcıya) verilen ücret de onun kapsamı içerisindedir. Bütün bunlara verilen ücret haramdır. Bunların haram olduklarına dair icma'ı bir­den çok ilim adamı nakletmiş bulunmaktadır. Beğavi, Kadı iyad ve başkaları gibi,

  Buharî ile Müslim'de, Zeyd b. Halid'den şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah -sav- Hudeybiye:de bize bir hutbe irad etti. Gecele­yin yağmur yağmıştı, şöyle buyurdu: Bu gece Rabbinizin ne buyurduğunu bili­yor musunuz?" Bizler: Allah ve Rasûlü daha iyi bilir dedik. Şöyle buyurdu: "Kul­larımdan kimisi bana iman etmiş, kimisi de beni inkar etmiş olarak sabahı etti. Her kim Allah'ın lütfü ve rahmeti ile bize yağmur yağdırıldı, dediyse işte o bana iman etmiş demektir. Yıldızları da inkar etmiştir. Her kim de şu. şu yıldızın doğu­şu dolayısıyla bize yağmur yağdırıldı demişse o da beni inkar etmiş, yıldızlara imarı etmiş kişidir."1 Buharî 346, 1038, 4147, 7503: Müslim 71

Müslim'in Sahih'i ile imam Ahmed'in Müsned'inde Ebu Malık el-Eşarî'den gelen rivayete göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Üm­metimin arasında cahiliye işinden dört şey kalacaktır ve onları terketmeyecek-lerdir: Soylarla, soplarlar övünmek, neseplere dil uzatmak, yıldızların hareketleri ile yağmur yağdırılmasını istemek ve ölüler arkasından ağıt yakmak."2Müslim 934; Müsned. V, 342-343

Peygamber -sav-. ashab'ından ve diğer imamlardan bu hususlara dair yasaklayıcı ifadeler ihtiva eden nass'lar buraya sığmayacak kadar pek çoktur.

Muhtevası bir şeyi muhkem kılmak ve (başkalarını) etkilemek demek olan müneccimlik sanatına gelince, bu sanat yeryüzündeki olaylara felekî hallerin (yıl­dız ve gezegenlerin yörüngelerindeki değişikliklerin) yahut ta felekî güç ile yeryü­zündeki gaileleri birbirine katıp mütalaa ederek bir takım sonuçlar çıkartmayı ön-J gören bir sanattır ve bu sanat Kitab ve sünnet ile haram kılınmıştır. Hatta bütün | peygamberler vasıtasıyla haranı kılınmıştır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Büyücü ise nereye giderse iflah olmaz." (Tâha, 20/69); "Şu kitaptan kendilerine biraz ; pay verilenlere bakmaz mısın? Cibt'e ve tağut'a inanıyorlar..."(en-Nısa, 4/51) ;

Ömer b- el-Hattab -ra- ve başkaları cibt, büyücülük demektir demişlerdir. Sahih-i Buharî'de, Âişe -ra anadan şöyle dediği kaydedil­mektedir: Ebu Bekir'in getirdiği gelirlerden yediği bir kölesi vardı. Bırgün birşey-ler getirdi, Ebu Bekir'de ondan yedi. Köle ona: Bunun neyin kazancından alındı­ğını biliyor musun? O: Bu, neyin nesidir? diye sordu. O da şöyle dedi: Cahiliye döneminde birisine kahin'lik yapmıştım. Halbuki beri kahinliği de bilen birisi de­ğildim, ancak onu aldatmıştım. Benimle karşılaştı, bana bunları verdi, işte senin o yediklerin bundandır. Ebu Bekir elini ağzına soktu ve karnında ne varsa hep­sini dışarı çıkardı.3Buharı 3843.

  Yönetici ve yetki sahiplerinin ve gücü yeten herkes, bu müneccimleri, ka­hinleri, arrâfiarı, kuma. taşa vurarak remil yoluyla fal açanları, falcıları engelle­mekle görevlidir. Onları dükkanlarda yahut yollarda oturmaktan ya da bu mak­satla insanların evlerine girmekten engellemelidir. Bunların haram olduğunu bi­lip buna güç yetirmekle birlikte ortadan kaldırmaya çalışmayan kimselere de Yüce Allah'ın: "Onlar işledikleri herhangi bir kötülükten birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Onların yapmakta oldukları gerçekten ne kötü bir şeydi!" (ei-Maide, 5/79) buyruğu tehdit olarak yeterlidir.

Bu lanet olasıca kimselerin günah sözler söyleyip haram'ı yedikleri husu­sunda müslürnanlar icma etmişlerdir. Sünen'de. Peygamber -sav-in Ebu Bekir es-Sıddîk'in rivayetiyle şöyle buyurduğu sabittir: "insanlar münker'i gördükleri halde, eğer onu değiştirmeyecek olurlarsa fazla zaman geçmeden Allah kendi katından onların hepsini bir azaba duçar kılar."1 Ebu Dâvûd 4338: Müsned, l, 2 5, 7, 9; Tirmizî 2168. 3057

Kitab ve sünnet'in dışında bu tür fiiller işleyen bu gibi kimseler bir kaç çe­şittir.

Onların kimisi gerçeği gözden kaçırıp başka türlü gösterme, yalan ve al­datma yolunu seçerler. Bu onlardan herhangi bir kimse cinlerin kendisine itaat ettiğini söyler yahut ta uyduruk, yalancı şeyhlerden yahut yalancı miskinlerden ya da hilebaz tarikatçılardan olup batıl ehli kimselerden hal sahibi birisi olduğu­nu iddia eder.

Böylelerı hem kendilerini hem de benzerlerini bu tür yalan iddialardan ve insanlara karşı batıl üzere oldukları halde hak ehli imiş gibi kendilerini göster­mekten alıkoyacak bir şekilde etkin bir cezalandırmayı hakederler. Hatta bu gi­bileri arasında öldürülmeyi hakedenler dahi olabilir. Bir takım abuk sabuk laflar­la, peygamberlik iddiasında bulunanlar yahut ta şeriatten bir şeylerin değiştiril­mesi talebinde bulunanlar vb. gibi.

Bir başka tür de bu hususlar hakkında çeşitli sihirlerle ciddi ve gerçekmiş gibi söz söyler, konuşur, ilim adamlarının büyük çoğunluğu ise büyücünün öldü­rülmesini öngörürler. Nitekim Ebu Hanife, Malik ve Ahmed'in görüşü budur. Ömer, oğlu (Abdullah), Osman ve bunların dışında (Allah hepsinden razı olsun) kalan bir çok sahabe-i kiram'dan nakledilen görüş de bu doğrultudadır.

Ancak bu görüşün sahipleri büyücünün tevbe etmesi istenir mi, istenmez rni? Büyü yapmakla küfre girer mi, girmez mi? ve yeryüzünde fesad çıkarttığı için mi öldürülür? hususunda farklı görüşlere sahiptirler.

  Bir başka kesim de şöyle dernektedir: Sihirbaz yaptığı büyü ile başkasının ölümüne sebeb olmuşsa öldürülür, aksi takdirde eğer söz ve amelinde küfür yok-sa ölümden daha aşağı bir ceza ile cezalandırılır. Şafiî'den nakledilen görüş bu­dur, Ahmed'in mezhebindeki bir görüş de bu şekildedir. -Aitah'm rahmeti hepsine otsun-

 Büyünün Hakikati ve Çeşitleri

ilim adamları büyü'nün hakikati ve çeşitleri hususunda farklı görüşlere sa­hiptirler. Çoğunluk der ki1 Büyü yapılan kişinin ölümüne, hastalanmasına -zahi­ren ona bir şey ulaşması tesbiî edilmeksizin- etki edebdir. Bazılarının iddiasına göre de büyü mücerred bir hayal göstermekten ibarettir.

Hepsi de ittifakla şunu kabul ederler: Yedi gezegene yahut başkalarına dua etmek ya da onlara hitab etmek yahut onlara secde etmek ve onlara uygun düşen elbise, yüzük, tütsü vb. şeyler ile yakınlaşmaya çalışmak türünden olan işler küfürdür ve bu, şirkin en büyük kapılarından birisidir. Bu kapının kapanma­sı hatta açılmamak üzere tıkanması gerekir. Bu gibi işler ibrahim –as- kavminin yaptığı türdendir. Bundan dolayı Yüce Allah bizlere onun şu durumunu nakletmektedir: "Derken yıldızlara bir defa baktı da: 'Muhakkak ben hastayım' dedi." (es-Saffat, 37/88-89)

Yine Yüce Allah bir başka yerde şöyle buyurmaktadır: "Gece onu (İbra­him'i) bürüyüp, örtünce bir yıldız gördü: 'Bu muymuş benim Rabbim' demişti... İman edenler ve imanlarına da zulüm karıştırmayanlara gelince işte onlaradır güvenlik ve onlardır hidayete ermiş olanlar." (ei-En'âm. 6/76-82)

Yine bütün ilim adamları ittifakla şunu kabul etmişlerdir: Allah'a şirk koş­mayı ihtiva eden herbir okuma yahut kasem ve yemin'i telaffuz etmek, kesinlikle caiz değildir, isterse bu sözleriyle cinler ya da başkaları ona itaat etsin. Aynı şe­kilde küfür ihtiva eden hiçbir sözün telaffuzu caiz olmadığı gibi. anlamı bilinme­yen sözler de söylenmez. Çünkü bu sözlerde bilinmeyen türden bir şirk buluna­bilir. Bundan dolayı Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur1 "Şirk olmadığı sürece rukye (okumak) da bir mahzur yoktur."1Müslim 2200; Ebü Dâvûd 3886

Cinlere sığınmak caiz değildir. Çünkü bundan dolayı Yüce Allah kâfirleri yermiş ve şöyle buyurmuştur: "Bir gerçek de şu ki: insanlardan bazı kimseler, cinlerden bazı kimselere sığınırlardı. Bununla da onların azgınlıklarını arttırırlar­dı. " (el-Cin, 72/6)

Dediklerine göre bir insan, bir vadide konaklayacak olursa, bu vadinin şerlilerinden bu vadi'inin en büyüğü kimse ona sığınırım, der ve böylelikle saba­ha kadar güvenlik ve himaye allında uyurrnuş. işte "bununla da onların azgınlık­larını arttırırlardı" buyruğu insanlar cinlere sığınmak suretiyle, onların günahlarını, azgınlıklarını, cüretkârlıklarını ve kötülüklerini arttırmış oluyorlar, buna sebeb teş­kil ediyorlardı. Bu azgınlıkları da onların: Biz cinlerin de, insanların da efendileri olduk, demeleri idi Cinler kendi kendilerine büyüleniyorlar ve insanlar bu şekil­de onlarla muamele ettikçe, onların küfürleri de sürekli artıyordu. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: "O günde onların hepsini hasredecek, sonra da meleklere şöyle diyecek: Bunlar mı size ibadet ederlerdi? Melekler diyecekler ki: Tenzih ederiz seni. Bizim ve/imiz (mabudumuz) onlar değil, sensin. Aksine onlar Çin'lere ibadet ediyorlardı. Bunların çoğu or.lara inanıyorlardı" (Sebe, 34/40-4 J)

işte kendi kanaatlerine göre meleklere dua edip bu dualarıyla onlara hi­tab ettiklerini ve meleklerin üzerlerine indiklerini zanneden bu kimseler, sapık kimselerdir. Aslında onların üzerine inen (melekler değil) şeytanlardır. Yüce Al­lah şöyle buyurmaktadır: 'Hepsini toplayacağı o günde: 'Ey cin topluluğu! in­sanlardan bir çoğunu kendinize uydurdunuz' (buyuracak.) O zaman onların dosttan olan insanlar da şöyle diyecek: 'Rabbimiz, kimimiz kimimizden fayda­landık. Nihayet bizim için takdir ettiğin vakte eriştik.' Şöyle buyuracak: 'Allah'ın dilediği müstesna olmak üzere, içinde ebedi kalıcılar olarak ateş sizin barınağı-nızdır.' Şüphesiz Rabbin hikmeti sonsuz olandır, herşeyi bilendir." (et-En'âm, 6/123) insanlardan olanın, cinlerden olandan faydalanması, ihtiyaçlarını karşıla­ması, emirlerini yerine getirmesi, gaybe dair bir takım hususları kendisine haber vermesi vb. hususlarla olur. Cinlerden olanın, insanlardan faydalanması ise in­sanın onu ta'zim etmesi, onun yardımını istemesi, ona sığınması ve ona boyun eğip itaat etmesidir.

Bu kabilden iş yapanların bir başka çeşidi de şeytanî halleri, kesifleri söz konusu eden gayb ricali ile konuşan ve Allah'ın velileri olmalarını gerektiren ola­ğanüstü hallerinin bulunduğunu iddia ederler. Bu kimseler arasından müşriklere karşı müslümanlara yardım edenler de vardı. Bunlar şöyle derler: Rasûi kendisi­ne müşriklerin yanında yer alarak, müslümanlarla savaşmayı emretmiştir, çünkü müslümanlar artık isyankardırlar. Böyleleri hakikatte müşriklerin kardeşleridir. Bunların aralarında bulunan ilim ehli kimseler üç gruba ayrılırlar: Bir grub gayb ncal'inin varlığını yalan kabul ederler. Ancak insanlar da bunları görür yahut görenlerden bunların varlıkları sabit olursa yahut ta bunlara güvendikleri kimseler gördüklerini anlatacak olursa, kendileri de bunları görme­leri halinde, artık varlıklarına kesin inanırlar ve onlara boyun eğerler.

  Bir başka kesim bunların varlığını bilip kabul ederler ve kadere raci'dir deyip, batın'da Yüce Allah'ın peygamberlerin yolu dışında bir yolunun da bu­lunduğuna inanırlar.

Bir başka kesim de rasûlün dairesi dışında bir veli'nin varlığını kabul et­menin mümkün olmadığını gördüklerinden şöyle derler: Her iki kesime de yar­dımcı olan rasûlün kendisidir. Bunlar rasûl'ü ta'zim eden kimseler olmakla birlik­te onun dinini ve şeriatini bilmeyen cahillerdir.

Gerçek şudur: Böyleleri şeytanlara tabi olan kimselerdir. Gayb ricat'i de­nilenler de Çin'lerin ta kendileridir ve onlara "rical" diye ad vermişlerdir, Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Bir gerçek de şu ki insanlardan bazı kimseler (rical) cinlerden bazı kimselere (rical'e) sığınırlardı. Bununla da onların azgınlık­larını arttırırlardı, "(et-cin, 72/6)

Bu, böyledir, Çünkü insanlar görülür ve müşahede olunurlar. İnsan belki bazı zamanlar görülmeyebilir, ancak her zaman için insanların gözlerinden kay­bolması söz konusu değildir. Bunların insan olduklarını zannedenler bu konuda hata ediyorlar ve cahilliklerinden bu kanaate kapılıyorlar. Sapmalarının sebebi de kendılerindedır. Bu üç kesimin böyle bir ayrılık içerisinde olmasının sebebi, şeytan'ın velileri ile Rahman'ın velileri arasındaki farkı bilememektir.

Bazı kimseler: Fakirler kendi hallerine bırakılırlar, demektedirler. Ancak bu batıl bir sözdür, aksine onların fiillerini ve hallerini Muhammed-î Şeriat'e arzet-mek gerekir. Ona uygun düşen kabul edilir, muhalif olan da reddedilir. Nitekim Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur: "Her kim bizim bu işimize uygun düşmeyen bir amelde bulunursa, o merduttur.'1 Buhârî 2697; Müslim 1718; Ebû Dâvûd 4606: ibn Mâce 14; Müsned, VI. 270. Bir başka rivayette de şöyle denilmektedir: "Kim bizim bu işimizde ondan olmayan bir şeyi ortaya çı­kartırsa, o merdutdur."

Rasûlullah –sav-  tarikati dışında tarikat, onun getirdiği hakikatin dışında hakikat, şeriatı dışında şeriat, akidesi dışında akide yoktur. Ondan sonra hiçbir kimse zahiren ve batınen ona tabi olmadıkça Allah'a, Al­lah'ın rızasına, cennetine, kerametine (lütuf ve ihsanına) erişemez.

Onun verdiği haberleri tasdik etmeyen, kalplerle ilgili batınî hususlara da­ir emirlerinde olsun, bedenlere dair zahirî amellerde olsun ona itaate bağlanma­yan bir kimse Yüce Allah'ın velisi olması şöyle dursun, mü'min olması dahi söz konusu değildir. İsterse havada uçsun, suyun üzerinde yürüsün, isterse gaybdan dilediği harcamaları yapsın, cebinden altın çıkarsın ve isterse her türlü har­ikulade olayı göstersin. Emrolunduğu fiilleri terkediyorsa, o ancak kişiyi Al­lah'tan uzaklaştıran, O'nun gazabına ve azabına yaklaştıran, şeytanî hallerin sa­hibi bir kimsedir.

Ancak mükellef olmayan çocuk ve delilerden mesuliyet kaldırılmıştır, on­lar cezalandırılmazlar. Zaten onların zahiren de, batınen de kendilerini Allah'ın mukarreb velileri arasına katacak, kurtuluşa eren hizbinden ve galip gelen as­kerleri arasına katacak iman ve takvaları da olmaz. Ancak bunlar babalarına ta­bi olarak islam'a girmiş olarak kabul edilirler. Nitekim Yüce Allah şöyle buyur­maktadır: "/man edenlerin soyları da iman ile kendilerine uyanların, Biz evlatları­nı da kendilerine katarız. Amellerinden bir şey eksiltmeyiz. (Çünkü) her kişi ken­di kazandıkları karşılığında bir rehinedir." (et*Tur, 52/21)

 Bazı Salakların Veliliklerine İnanmak Bid'at ve Dalâlettir

Bir takım ahmak ve salak kimselerin -söz, fiil ve hallerinde Allah Rasûlüne tabi olmayı terketmekle birlikte- Allah'ın velflerınden olduklarına inanan ve bun­ların Rasûlullah –sav- tarikatine tabi olanlardan üstün olduğu­na inanan kimseler dalâlettedir, bid'atçidır. Bu inanışlarında yanılmışlardır, çün­kü böyle bir salak ya şeytan ve zındık'tır, yahut ta zahiren başkasına zahid ve abid birisi olduğu intibaını veren birisidir yahut ta mazur görülebilecek bir deli­dir. Böyle bir kimse nasıl olur da Allah'ın dostlarından, Rasûlüne uyan kimseler­den daha faziletli ve üstün görülebilir yahut ta ona eşit kabul edilebilir?

Bu kişi her ne kadar zahiren peygamber'e tabi olmayı terkediyor ise de batınen ona tabi olabilir, denilemez. Çünkü bu da bir hata'dır. Aksine Allah Ra­sûlüne hem zahiren, hem batınen tabi olmak icab eder. Yunus b. Abdi'1-A'la es-Sadefî der ki: Şafiî'ye dedim ki: Bizim arkadaşımız el-leys şöyle derdi: Bir ada­mın su üzerinde yürüdüğünü görseniz dahi, onun halini Kıtab ve sünnet'e arzet-mediçe, onun bu haline itibar etmeyiniz. Bunun üzerine Şafiî şöyle dedi: Leys -rh- biraz müsamahalı bir ifade kullanmış. Hayır, siz bir adamın suda yürüdüğünü ve havada uçtuğunu görseniz dahi, onun halini Kitab ve sünnet'e arzetmedikçe ona itibar etmeyiniz, demesi gerekirdi.

Bazı kimselerin Rasûlullah –sav-in: "Ben cennet'e muttali ol­dum. Ora ehlinin çoğunluğunun eblehlerden oluştuğunu gördüm' diye buyurduğu­nu söylemelerine gelince, Rasûlullah –sav- böyle bir söz söyledi­ği sahih olarak rivayet edilmiş değildir. Bunun ona nisbet edilmemesi gerekir. Çünkü cennet ancak özlü akıi sahıbleri için yaratıIrnıştır. Akıllarının ve zihinlerinin kendi­lerini Allah'a, melek'lerine, kitab'lara, rasûllerine ve âhiret gününe iman etmeye ir-şad ettiği özlü akıl sahihleri için. Yüce Allah cennet ehlini Kitab-ı Kerim'inde nitelik­leriyle zikretmiş bulunmaktadır. Onların nitelikleri arasında şu kıt akıllı, zayıf akıllı ebleh'lik yoktur. Aksine Peygamber: "Ben cennete muttali oldum da ahalisinin ço­ğunluğunu fakirler gördüm."1 diye buyurmuştur 'ama ebleh'leri" dememiştir.

Melamiye taife'sine gelince, bunlar kınanmalarını gerektirecek işleri yapar ve biz batın'da şeriate tabı kimseleriz, derler. Bu sözleriyle de riyakâr kimselerin yaptığı gibi amellerini gizlediklerini anlatmak isterler. Onlar kendi batıllarını bir başka batılla çürütmektedirler. Sırat-ı Müstakim ise bu ikisinin arasındadır.

 Güzel Nağmeler Dinlemek (Semâ')

Güzel nağmeler dinlediklerinde baygın düşen kimseler de aynı şekilde bid'atçi ve sapık'tırlar. Hiçbir zaman insanın aklının başından gitmesine sebeb teşkil edecek şeyleri gerektirecek işler yapmamalıdır. Ashab-ı Kiram ile Tabin arasında Kur'ân'ı dinledikleri zaman dahi böyle hareket eden olmamıştır. Aksine onlar Yüce Allah'ın kendilerini nitelendirdiği şu halde idiler: "Gerçek mü'mın/er ancak o kimselerdir ki Allah anıldığı zaman kalpleri titrer. Âyetleri karşılarında okunduğu zaman (bu) onların imanını arttırır ve onlar ancak Ftablerine dayanıp, güvenirler." (ei-Enfat. a/2); 'Allah sözün en güzelini müteşabih, tekrar edilen (me-sani) bir kitab halinde indirmiştir. Ondan dolayı Rablerine kalpten saygı duyan­ların derileri ürperir, sonra Allah anıldığı için derileri ve kalpleri yumuşar. Bu Al­lah'ın hidayetidir, onunla dilediğine hidayet verir. Allah'ın saptırdığı kimseyi doğ­ru yola ileten olmaz," (ez-Zûmer, 39/23)

ilim adamlarının kendilerinden hayırla söz ettiği akıllılar arasından çıkan delilere gelince, bunlar bir zamanlar hayırlı kimselerdiler. Daha sonradan akılları zail olmuştur. Bu gibi kimselerin bir alameti de şudur: Bunların deliliklerinde ba­zen ayılma ve kendine gelme hasıl olursa, kalplerinde bulunan imanın gereği ile konuşurlar. Hatta akıllarının zail olduğu halde bile bu hususları hezeyanlarında söylerler. Fakat bir çeşit ayılıp kendilerine geldiklerinde küfür ve şirk sözler söy­leyen ve akıllarının zevali esnasında da hezeyanlarında bu tür şeyler söyleyen­ler böyle değildirler. Deli olmadan önce kâfir ya da fasık olan bir kimsenin son­radan deli olması daha önceden sabit olmuş küfür ya da fasık'lığını izale etmez. Aynı şekilde mü'min ve takva sahibi kimseler arasından deliren bir kimse de mü'min ve takva sahibi kimseler arasında haşredılecektir.

Delilik ya da başka bir sebeble aklın zail olması, böyle bir kirnse ister delir­miş veya delirtilmiş diye adlandırılsın, önceki iman ve takva halinde bir fazlalığı ge-

rektirmez. Aksine önceden hayır ve şer kabilinden neyin üzerinde ise öylece kalır. Yani delilik onun halinde bir artış ya da bir eksikliğe sebeb değildir. Ancak delirme­si daha fazla hayır yapmaktan kendisini mahrum eder, diğer taraftan şerre karşılık çekeceği cezasını da engeller. Ancak delilikten Önceki kötülüklerini de silmez.

Neşelendirici nağmeleri, semâ'ı dinlemesi halinde bir takım hezeyanlarda bulunan ve kendisinin alışılagelmiş konuşmasından başka ve ondan farklı bazı dillerle konuşmalarına şahid olunan kimselere gelince, bu o kimsenin dili ile ko­nuşan bir şeytanın söylediği sözlerdir. Nitekim şeytanın saraya yakalanmış kim­senin diliyle konuşması da bu kabildendir. Bütün bunlar şeytanî hallerdendir.

Hem aklın zevali, dalalet ehli pek çok kimsenin zannettiği gibi Allah'ın ve-li'si olmaya bir sebeb yahut şart veya buna yakınlaşmaya bir gerekçe olarak na­sıl görülebilir? Öyle ki bu gibi kimselerden birisi şöyle demiştir:

"Onlar öyle bir topluluktur ki düzeni çözmüşler, duvarı yıkmışlar. Onlar için ne farz vardır, ne nafile. Delidir onlar, şu kadar var ki deliliklerinin sırn, Çok değerlidir; onun kapılarında akıl secde eder."

Ancak bu sapık, hatta kâfir bir kimsenin söyleyebileceği bir sözdür. Çün­kü böyle bir kirnse deliliğin, kapısında secde etmesini bir sırrının bulunduğunu zannedecek hale gelmiştir. Bu sözleri söylemelerine sebeb ise bazı delilerin bir çeşit mükâşefede bulunduklarını yahut ta olağanüstü hayret verici bazı tasarruf­larının olduğunu görmüş olmalarıdır. Bu da sihirbaz ve kahinler hakkında söz konusu olduğu gibi, kimi şeytanların bu işe katılmaları sebebiyle olur. O sapık kişi de böylelikle mükâşefede bulunan yahut olağanüstü bir iş yapan herkesi Allah'ın velisi zanneder. Böyle birşeye itikad eden ise kâfirdir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Size şeytanların kimin Özerine indiğini haber vereyim mi? Her yalancı günahkâr üzerine inerler." (eş-Şuara, 26/221-2221 Şeytanın üzerine nazil ola­cağı herbir kimsenin de mutlaka yalancılığı ve facır'liği (günahkarlığı) vardır.

Bir takım riyazetlerde bulunarak, halvete çekilerek ibadet eden, cumala­ra, cemaatlere katılmayı terkeden kimselere gelince, onlar da iyilik yaptıklarını zannetmekle birlikte, dünya hayatındaki çalışmaları sapıklık noktasına ulaşmış kimselerdir. Allah onların kalplerini mühürlemiştir. Nitekim sahih hadis'te Pey­gamber -sav-in şöyle buyurduğu sabittir: "Kim mazeretsiz ola­rak ve ehemmiyet vermeyerek üç cuma'yı terkedecek olursa, Allah onun kalbi­ne mühür vurur."1Tirmizi1500; Ebû Dâvûd l052;Nesaî, lll.82;İbn Mace 1125

  Allah Rasûlünün sünnetini izlemeyerek başka yol izleyen bir kimse eğer bu sünneti bilen birisi ise gazaba uğramış bir kimsedir, değilse sapıktır. Bundan dolayı Yüce Allah bizlere her namazda bizleri en güzel arkadaş olan ve kendile­rine nimetlerini ihsan etmiş olduğu peygamberlerin, sıddîkların. şehidlerin ve salihlerin yoluna -kendilerine gazab edilmiş ve sapmışların yoluna değil- iletme­sini dilemeyi bize teşri buyurmuştur.

Musa -Aieyhisseiam-\ﷺ‬\ ve Hızır -Aieyhisseiam-\ﷺ‬\ başlarından geçen kıssayı ila­hi tevfıke mazhar olmamış bazı kimselerin iddia ettiği şekilde "ledünnî ilmi" vah­ye muhtaç olmamanın cevazı hususunda delil diye gösterenlere gelince, bunlar inkarcı ve zındıktırlar.

Çünkü Musa -Aieytıısseiam-, Hıdır'a peygamber olarak gönderilmiş değildir.

Hıdır da: Musa -Aieyhıssetam-a tabi olmakla emrolunmarnıştı. Bundan dolayı ona: Sen israiioğullarının Musa'sı mısın? diye sormuştu. O da: Evet, diye cevap ver­mişti. Muhammed -saiiaitahu aleyhi veseilem- ise bütün cinlere ve insanlara pey­gamber olarak gönderilmiştir, eğer Musa ve isa da hayatta olsalardı, onlar dahi onu tabi'lerinden olurlardı, isa -A/eyhisse/am-da, yeryüzüne ineceğinde ancak Mu­hammed -Saiiaiiahu aleyhi veseiiemJn şeriati ile hükmedecektir.

Her kim Muhammed -Saiiaiiahu aleyh/ vesetiem-e karşı durumunun, Hıdır'ın Musa -Aieyhisseiam-a karşı durumu gibi olduğunu iddia edecek olursa yahutta bunu ümmetten herhangi bir kimse için caiz diye kabul ederse, o kimse İs­lam'ını tazelesin ve yeniden kelime-i şehadet getirsin. Çünkü o Allah'ın velilerin­den olmak şöyle dursun, tamamen islam dininden ayrılan bir kimsedir. Böyle bir kimse ancak şeytanın velilerinden olabilir.

işte bu, zındıkları istikamet sahibi kimselerden ayıran önemli bir ölçüdür.

Tetkik eden görür.

Nerede bulunurlarsa bulunsunlar, bir takım insanların etrafında dönüp ta­vaf yaptığını söyleyenlere gelince, Hudeybiye'de Peygamber -Saiiaiiahu aleyhi veseiiem-\n Kabe'ye ulaşması engellendiğinde niye Kabe yerinden ayrılıp Allah Rasûlünün etrafında tavaf etmedi? Halbuki peygamber onu bir defa olsun gör­meyi çok arzuluyordu. Bunlar Yüce Allah'ın şu buyruğu ile nitelendirdiği kimse­lere benzer: "Hatta onlardan herbiri kendisine açılmış sahifeler verilmesini ister. As/a, doğrusu onlar âhiretten korkmazlar."(e-Muddessir, 74/52-53)

"Cemaati hak ve doğru, tefrika'yı sapıklık ve azab olarak gö­rürüz."

Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Hepiniz toptan Allah'ın ipine sarılın. Parçalanıp, ayrılmayın."(At-ıiman, 3/103)

"Sız kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp, ayrılığa dü­şenler gibi olmayın, işte onlar için büyük bir azab vardır." (âl-i imran. 3/105;

"Dinlerini parça parça edip, fırka fırka ayrılanlar var ya? Senin onlarla hiç­bir ilişkin yoklur. Onların işi (cezalarını vermek) ancak Allah'a aittir. Sonra O, yaptıklarını kendilerine haber verecektir." (el-En'âm, 6/159)

"Onlarsa hala anlaşmazlık içerisindedir/er. Habbi'nin rahmet ettikleri müs­tesna. " (Hud, T1/118-119)

Böylelikle rahmete mazhar olan kimseleri ihtilâfa düşmekten istisna et­miştir.

"Bunun sebebi: Allah'ın, Kitabı hak ile indirmesidir. Muhakkak ki Kitab hak­kında anlaşmazlığa düşenler, elbette uzak bir ayrılık içindedirler." el-Bakara, 2/176)

Peygamber –sav- şu hadisi daha önceden de geçmiş­ti: "Şüphesiz iki Kitab ehli dinlerinde yetmişiki fırkaya ayrılmışlardır ve şüphesiz bu ümmet yetmişüç fırkaya ayrılacaktır. -Hevâ ehli fırkaları kastetmektedir.- Hep­si ateştedir, bir tanesi müstesna; o cemaattir."1Müsned, IV, 102; Ebû Dâvûd 4597.

Bir rivayette de ashab: O hangisidir, ey Allah'ın Rasûlü? diye sormuşlar.

O da şu cevabı vermiştir: "Benim ve ashab'ımın üzerinde olduğu yol."

Böylelikle genel olarak ihtilafa düşenlerin helak içerisinde olduklarını, ehl-i sünnet vel-cemaat'ın bundan müstesna olduğunu, ihtilafın ise mutlaka ve ka­çınılmaz bir şey olduğunu beyan etmektedir.

imam Ahmed'in rivayetine göre de Muâz b. Cebel den, Peygamber -saiiat-lahu aleyhi veseltem- şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz ki şeytan insanın kurdudur. Tıp­kı koyunların sürüden ayrılmış olanı kapması gibi. O bakımdan sakın kenardaki uzak yollara gitmeyin. Size cemaate, umumi olarak müslümanlarla birlikte olma­ya ve mescide devam etmenizi tavsiye ederim;'2Müsned, V, 232-233.

Buharî ile Müslim'de kaydedildiğine göre Peygamber -sav- Yüce Allah'ın: "De ki: "O size üstünüzden" buyruğundan sonra, Pey­gamber: "Sana sığınırım" dedi. "Yahut ayaklarınızın altından" buyruğundan son­ra, Peygamber: "Sana sığınırım" dedi. "Bir azab göndermeye ya da sizi birbirini­ze katıp kiminize kiminizin hıncını tattırmaya kadir olandır." buyruğundan sonra, (ei-En'âm, 6/65) Peygamber: "İşte bu ikisi daha da ehven'dir.” diye buyurdu.3 Buhârî 4628, 7313, 7406; Tirmizî 3065

  Bu buyruk onları fırka fırka birbirlerine katmasının ve onlardan kimisinin hıncını kimisine tattırmasının kaçınılmaz olduğunu göstermektedir. Rasûlullah -Sai/ai/atıu aleyhi vesâ/iem- ise bu halden beridir Onlar bu halde olacaklarında bir çeşit cahiliye içerisinde bulunacaklardır, bu sebebten ez-Zührî şöyle demiştir: Rasûlullah -Saitatishu aleyhi vesei/em-in ashab'ı daha pek çok iken fitne meydana geldi Onlar, Kur'ân'ın te'viü neticesinde akıtılan herbir kan yahut telef edilen herbir mal yahut herbir ırzın heder olduğunu icma ile kabul ettiler ve bu halleri bir çeşit cahiliye konumunda değerlendirdiler.

Malik de sabit isnadı ile Âişe -ftadıyaiiarıu anh-öan şunu rivayet etmektedir: Âi-şe şöyle derdi: İnsanlar şu âyet-i kerîme gereğince amel etmeyi terkettiler. O bu

sözleriyle Yüce Allah'ın: "Eğer mü'minlerden iki grup birbirleri ile çarpışırlarsa on­ların aralarını düze/tin." (ei-Hucurat, 49/9) buyruğunu kastediyordu. Müslümanlar bir­birleriyle çarpıştıklarında farz olan, Yüce Allah'ın emrettiği şekilde aralarını düzelt­mek idi, ancak gereğince amel olunmayınca fitne ve bir çeşit cahiliye ortaya çıktı.

 İhtilaf Konuları Allah'a ve Rasûlüne Havale Edilmelidir

işte bu şekilde ümmetin usul ve furû'a dair anlaşmazlığa düştüğü anlaş­mazlık konuları şayet Allah'a ve Rasûlüne havale edilmeyecek olurlarsa o konu­larda hak apaçık ortaya çıkmaz. Aksine anlaşmazlık içerisinde olanlar işlerinde herhangi bir delil üzere hareket etme imkânını kaybederler. Eğer Allah onlara rahmet buyuracak olursa, biri diğerinin hakkını teslim eder ve biri diğerine hak­sızlık etmez. Nitekim Ömer ve Osman -Rad/yatiahu anh-\n halifeliklerinde bir takım içtıhadi meselelerde anlaşmazlığa düşenlerin biri diğerinin hakkını teslim eder ve ne kendisi haksızlık eder, ne başkasına haksızlık ederdi.

Şayet onlara rahmet olunmayacak olursa, bu sefer aralarında hoş görül­meyen ihtilaf meydana gelir, biri diğerine haksızlık eder. Bu haksızlık ya mesela kâfir ve fasık olduğunu söylemek gibi sözle olur yahut ta o kimseyi hapsetmek, dövmek ve öldürmek suretiyle ful ile olur. Kur'ân'ın yaratılması meselesiyle in­sanları mihnete düşürenler işte bu kabilden idiler. Onlar bir bid'at ortaya attılar ve bu bid'atte kendilerine muhalif olanların kâfir olduklarını söylediler. Ona hak­larının verilmemesini ve onun cezalandırılmasını helal kabul ettiler.

insanlar şayet Yüce Allah'ın, Rasûlü ile gönderdiklerinin bir kısmını farke-demiyecek olurlarsa, bu hallerinde ya adaletlidirler yahut zalimdirler. Aralarında adaletli olan kimseler kendisine ulaşan ve peygamberlerden gelen gereğince amel eder, başkasına zulmetmez. Zalim ise başkasına haksızlık eden kimsedir, bunların çoğunluğu ise zulmettiklerini bile bile zulmederler. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendilerine kitap verilenler ancak kendilerine ilim geldik-

ten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı ayrılığa düştü/er." (Ai-i imran. 3/19)

Yoksa bildikleri kadarıyla adalet yolunu izleyecek olurlarsa, biri diğerinin hakkını teslim eder. Nitekim taklıd edenler ilmin önderlerine karşı bu tavrı takınır­lar. Mukallitler kendilerinin Yüce Allah'ın ve Rasûlünün taklit ettikleri meselelerde Allah'ın hükmünü bilmekten aciz olduklarını bilip kabul ederler. O bakımdan kendi taklit ettikleri imamlarını Allah Rasûlünün vekili konumuna getirir ve şöyle derler: Bu bizim gücümüzün ulaşabildiği noktadır. Onlardan adaletli olan baş­kasına zulmetmez ve söz ya da fiiliyle haksızlık etmez. Ortaya koyacağı bir delil olmaksızın taklit ettiği zatın görüşünün sahih olduğunu iddia etmek ve -müçte-hid mazur olmakla birlikte- taklit ettiği kimsenin görüşüne muhalefet edenleri yermek, böyle bir haksızlıktır.

İhtilâfın Çeşitleri

Tefrika ve ihtilâf asıl itibariyle: Çeşitlilik arzeden ihtilâf ile çelişki arzeden ihtilâf olmak üzere iki türlüdür.

Çeşitlilik arzeden ihîilâf da birkaç şekilde olur. Bir şeklinde iki görüş yahut iki fiilin herbirisi ayrı ayrı hak ve meşru olabilir. Ashab-ı Kiram'ın hakkında ihtilaf ettiği kıraatlerde olduğu gibi. Öyle ki Peygamber -sav- (haklılık iddiasında bulunmaktan) vazgeçmelerini söylemiş ve: "Her ikiniz de güzel oku­maktasınız." demiştir.1Buharı 2410, 3476, 5026: Musnecl, i, 393, 412. 456.

Ezanın, ikamet getirmenin, istiftâhın (iftitâh tekbirinden sonra dua okuma­nın), sehv secdesinin yapılacağı yerin, teşehhüd, korku namazı, bayram tekbir­leri ve buna benzer hepsi de meşru olan türlü ihtilaflar da bu kabildendir. Bazı çeşitlen diğerlerine göre daha tercihe şayan veya faziletli olsa bile bu böyledir.

Ümmetin pek çoğunun bu hususta ikametin çift yahut tek ve buna benzer getirilmesi dolayısıyla bazı kesimlerin birbiriyle çarpışmalarını gerektirecek kadar ayrılığı ileri götürdüklerini görüyoruz. Ancak bu, bizzat haram olan bir iştir. Yine onların bir çoğunun kalbinde bu türlerden herhangi birisini daha çok sevdiğini, diğerinden ise yüz çevirip nehyettiğini -ve böylelikle Peygamber –sav -in nehyettiği tefrikanın kapsamı içerisine düştüğünü- görüyoruz.

Kimi ihtilâflarda da her iki görüşün herbirisi diğer görüş ile aynı manaya gelebilmektedir. Ancak kullanılan ifadeler farklıdır. Bir çok insanların tariflerin la­fızlarını, delilleri sıralamalarını, eşyaya verdikleri isimleri ve buna benzer husus­larda ihtilâf etmeleri buna örnektir. Diğer taraftan cehalet yahut zulüm bu iki görüşten birisinin övülmesine yorumlanır, diğerinin ise yerilmesine ve o sözü söy­leyene haksızlığa kadar gider ve buna benzer tutumlar.

Çelişki türünden ihtilâfa gelince, bu da ya usul ya da furûda birbirini nef-yeden iki ayrı görüştür. Bu gibi ihtilaflar hakkında cumhur: isabet eden bir kişi­dir, demektedir. Bu tür ihtilafta iş daha zordur, çünkü her iki görüş birbirini nef-j yetmektedir. Ancak bunların bir çoğunun tartışma içerisinde bulunduğu karşı tarafın batıl görüşünde bir dereceye kadar hak hususlar da bulunduğunu yahuij ta onunla birlikte bir dereceye kadar hakkı gerektiren bir delil bulunduğunu ve bu reddedilirken dolayısıyla hak ve batıl'ın beraberce reddedildiğini ve nihayet te bunu reddedenin de kısmen batıl içerisinde kalmaya devam ettiğini -karşı görüşü savunanın asıl itibariyle batıl içerisinde olduğu gibi- görüyoruz. Bu da ehl-i sünnet arasında çokça görülen bir durumdur.

Bid'at ehline gelince, onların durumu açıkça ortadadır. Allah'ın kendisine bir hidayet ve bir nur kıldığı kimseler bunu açıkça görür ve kendisine iaydalı ol­mak üzere Kitab ve Sünnette varid olan bu ve benzeri hususlar ile ilgili nehyi id­rak eder. Eğer kalpler sağlıklı ise bu gibi bid'atieri reddeder fakat kimi nur, kimi­sinden üstündür.

Çeşitlilik ihtilâfı türünden olan birinci ihtilâfta yermek, diğerine haksızlık eden kimse hakkında söz konusudur. Kur'ân-ı Kerîm böyle bir durumda eğer haksızlık husule gelmeyecek olursa her iki kesimin her birisinin de övülebilece-ğine delil teşkil etmektedir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Herhangi bir hurma ağacını kesmeniz yahut onu kok/eri üzere dikili bırakmanız hep Al­lah'ın izni ile olmuştur." (ei-Haşr, 59/5) Halbuki daha önce ağaçların kesimi husu­sunda görüş ayrılığına düşmüşlerdi. Kimileri ağaç kesmiş, kimileri kesmemişti.1Buharı 4884; Müslim 1746.

Yüce Allah'ın şu buyruğunda da benzeri bir durum dile getirilmektedir: "Davud ve Süleyman'ı da (an.) Hani kavmin koyunlarının girdiği ekin hakkında hü­küm veriyorlardı. Biz onların hükümlerine tanık idik. Biz onu hemen Süleyman'a kavratmıştık, bununla beraber herbirine hikmet ve ilim verdik."(et-Enbiya, 21/78-79)

Böylelikle Yüce Allah, Süleyman'ı olayı kavramak özelliği ile zikrederek her ikisinden de hüküm ve bilgi sahibi olmakla övgüyle söz etmiş bulunmaktadır.

Peygamber –sav-in, Kureyza oğulları gününde ikindi na­mazını vaktinde kılanların da Kureyza oğullan diyarına ulaşıncaya kadar ertele­yenlerin de uygulamalarına itiraz etmemiş olması da bu türdendir.2Buharı 946, 4119; Müslim 1770.

Peygamber –sav-. "Hakim içtihad edip de isabet eder­se, onun için iki ecir vardır. İçtihad edip, hata ederse onun için bir ecir vardır"3Buhârî7353; Müslim 1716

  buyruğunda da benzeri bir durum söz konusudur ve buna benzer diğer husus­lar da böyledir.

ikinci tür ihtilâfta ise iki kesimden birisinden övgü ile söz edilir, diğeri ise yerilir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda dile getirildiği gibi: "Eğer Allah dıleseydi, onlardan sonra gelenler kendilerine apaçık deliller geldikten sonra birbirlerini öldürmezlerdi Fakat anlaşmazlığa düştüler de kimi iman etti, kimi de kâfir ol­du. " (ei-Bakara, 2/253)

Yüce Allah'ın şu buyruğu da bu kabildendir: "Bunlar Rableri hakkında davalaşan iki hasımdırlar Kâ/ir olan/ar için ateşten elbiseler biçilir..."(ei-Hac, 22/19...)

Ümmet arasında sonuç itibariyle hevâların peşine takılmaya götüren ihti­lâfın büyük çoğunluğu birinci kısma girer. Aynı şekilde bu, kanların dökülmesi­ne, malların mubah görülmesine, düşmanlığa ve nefretleşmeye de götürür. Çünkü ıkı kesimden biri diğerinin sahib olduğu hakkı kabul etmediği gibi, ona insafla da muamele etmemektedir. Hatta kendisinin sahib olduğu hakka daha başka batıllar ilave etmek yoluna gider, diğeri de böyle davranır, işte bundan dolayı Yüce Allah şu buyruğunda bu tür ihtilâfın kaynağını haddi aşmaya bağla­mıştır: "Halbuki kendilerine o kitabın verildiği kimseler ancak apaçık delliler on­lara geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan (haksızlıktan) dolayı ona dair an­laşmazlığa düştüler." (el-Bakara, 2/213)

Çünkü bağy (haksızlık, kıskançlık) haddi aşmaktır. Kur'ân-ı Kerîm'de bu husus, bu ümmete ibret teşkil etmesi için bir kaç yerde söz konusu edilmiştir.

Buharî ile Müslim'in Sahihlerinde rivayet ettikleri şu hadiste bu tür ihtilaia benzer bir durumu dile getirmektedir: "Ebu'z-Zinâd el-A'rec'den, o Ebu Hureyre -ra-dan rivayetine göre Rasûluliah -sav- şöyle bu­yurmuştur: "Ben size ilişmediğim sürece siz de beni bırakınız. Çünkü sizden ön­cekiler ancak çokça soru sormaları ve peygamberlerine muhalefet etmeleri do­layısıyla helak olmuşlardır. Bundan ötürü ben size bir şeyi yasaklayacak olur­sam, ondan uzak durunuz. Size bir hususu emredecek olursam, gücünüz yetti­ği kadarıyla onu yerine getiriniz."1Buharî 7288; Müslim 1337; Müsned, II, 258.

Böylelikle peygamber onlara emrolunmadıkları husus hakkında soru sor­mamalarını emretmektedir. Buna sebeb de öncekilerin helak olmalarının ancak çokça soru sormaları, sonra da masiyetleriyle peygamberlere muhalefet etme­leri olduğunu göstermiştir.

             Kitab Etrafında İhtilaflar

Kitab'ı kabul edenlerin, kitab ile ilgili ihtilafları iki türlüdür:

1- Kitab'ın irıdirilişı ile ilgili ihtilaf.

2- Te'vili ile ilgili ihtilaf. Her ikisinde de bir bölümüne iman söz konusudur,

bir bölümüne de değil.

Birinci türe örnek, Yüce Allah'ın Kur'ân-ı Kerîm'i kelâm olarak söylemiş ol­ması ve indirilmesi ile ilgili ihtilâf gösterilebilir. Bir kesim şöyle demiştir: Bu ke­lam O'nun kudret ve meşîeti ile hasıl olmuştur, ancak bu kelam O'nunla kaim ol­mayıp, O'ndan başkasında mahluktur.

Bir diğer kesim de şöyle demektedir: Kelâm O'nun zatı ile kaim bir sıfatı­dır ve mahluk değildir. Fakat O, kendi meşîet ve kudretiyle konuşmaz.

Her iki kesimin de görüşlerinde hak ile batıl bir arada bulunmaktadır. O bakım­dan görüslerindeki bir kısım hak dolayısıyla mü'mindir, diğerinin görüşündeki hakkı da yalanlamaktadır. Bu hususlara dair işaret daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Bir bölümüne imanı ihtiva etmekle birlikte, bir bölümüne de imanı ihtiva etmeyen te'vilindeki ihtilaf Örnekleri ise pek çoktur. Buna örnek olarak Amr b. Şuayb'ın babasından, onun da dedesinden rivayet ettiği şu hadistir: Rasûlullah -sav- bir gün kader ile ilgili tartışmakta iken ashabının yanına çıktı. Bu bir âyet-i kerîme'yi delil gösteriyor, diğeri bir başka âyeti. Peygamber -sav-in yüzünden adeta nar tanecikleri gibi terler boşaldı, şöyle buyurdu: "Size emrolunan bu mudur? Yoksa size bu işler mi görev olarak veril­di? Allah'ın Kitabını bir bölümünü, diğer bölümüne vurmak mı? Size ne emrolun-duysa ona bakın ve ona uyun, size ne yasaklandıysa ondan da uzak durun."1Müsned, II, 181, 185, 195, 196; İbn Mâce 85; Müslim 2666

Bir başka rivayette de şöyie denilmektedir: "Ey kavmim sizden önceki ümmetler bununla sapıttılar. Peygamberlerine muhalefet etmekle ve kitab'ın bir bölümünü diğeri bölümüne çarpıştırmakla. Gerçek şu ki Kur'ân-ı Kerîrn bir bölü­münü diğeriyle çarpıştırasınız diye indirilmemiştir. Ama Kur'ân bir bölümü diğe­rini tasdik ederek nazil olmuştur. Ondan bildiğiniz ile amel ediniz, sızın için mü-teşâbih görünene de iman ediniz."

Bir diğer rivayette de şöyle denilmektedir: "Sizden önceki ümmetler ihtilâ­fa düşünceye kadar lanete uğramadılar. Şüphesiz ki Kur'ân-ı Kerîm hakkında inatlıca tartışmak küfürdür." Bu hadis meşhur bir hadis olup, müsned'lerde ve sünenler'de rivayet edilmiştir.

  Bu hadisin aslını Müslim, Sahih'inde rivayet etmektedir. Abdullah b. Re-bah el-Ensarî'nin rivayetine göre Abdullah b. Amr şöyle demiştir: Bir gün öğle sıcağında Rasûlullah -av-in yanına gittim. Bir âyet hakkında ihtilâf eden iki adamın seslerini işitti. Rasûlullah –sav-\ yüzün­den öfkeli olduğu okunur haliyle yanımıza çıkıp geldi ve şöyle buyurdu: "Sizden öncekiler ancak Kitab hakkındaki ihtilâfları sebebiyle helak oldular."1Müslim 2666

Bütün bid'at ehli Kur'ân'ın te'vili hususunda ihtilâf etmektedirler. Bir bölü­müne iman ederken, bir bölümüne etmemektedirler. Yanı onlar görüşlerine uygun düşen âyetleri kabul ederler, muhalif olanları da etmezler. Ya sözleri yerlerinden tahrif edecek bir şekilde o muhalif âyetleri te'vil ederler, yahut ta: Bu müteşa-bih'tir, kimse bunun manasını bilmez, diyerek Allah'ın indirmiş olduğu manalarının bir bölümünü inkar ederler. Bu da buna bir çeşit küfür anlamındadır, çünkü bir anlamı olmayan lafza iman, Kitab ehlinin imanı türündendir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Kendilerine Tevrat yükletilip sonra onu yüklenmeyenlerin ha/i kocaman kitaplar taşıyan eşşeğin hali gibidir." (ei-Cuma. 62/5); "Onların arasın­da kuruntu dışında Kitab'ın ne olduğunu bilmeyen ümmi'ler vardır." (el-8akara, 2/78) Yani manasını anlamadan onu okumaktan başka bir şey bilmezler.

Böyle bir kimse ise Kur'ân-ı Kerîm'den anlayıp da anladığı kadarıyla amel eden, bîr bölümü kendisine müteşabih geldiği takdirde de onun ilmini Allah'a havale eden ve Peygamber -sav-in: "Ondan bildiğiniz kadarı ile amel ediniz. Bilmediğinizin de bilgisini onu bilene havale ediniz" buyruğunda emrettiği şekilde, peygamberinin emrine uyan mü'min gibi değildir.

"Allah'ın yeryüzündeki dini de, semadaki dini de birdir. O da islâm dinidir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz Al­lah nezdinde din İslâmdır." (Ai-i imran,3/19)Y\ne Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ve size din olarak İslâm'ı beğenip seçtim." (ei-Maide, s/3) O din aşırı gitmek ile kusurlu kalmak arasında, teşbih ile ta'til arasında, Cebriye ile Kaderiye arasında, ken­disini emin hissetmek ile ümit kesmek arasında bir yoldur."

 Göklerde ve Yerde Allah'ın Dini Birdir

Sahih(-i Buharî)de, Ebu Hureyre -ra-dan rivayete göre Peygam­ber -sav- şöyle buyurmuştur: "Muhakkak biz peygamberler top­luluğuyuz ve bizim dinimiz birdir."1Buhârî 3443; Müslim 2365. Yüce Allah'ın: "Kim islam'dan başka bir din ararsa o, ondan asla kabul olunmaz." (Al-ı imran, 3/85} buyruğu ise her zaman için umumidir, ancak şer'î hükümlerde çeşitlilik olur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyur­maktadır: "Sizden herbıriniz için bîr şeriat ve bir yol tayin ettik." (ai-Maide, 5/48)

Buna göre islam dini Yüce Allah'ın kullan için peygamberleri vasıtasıyla teşri' ettiğidir. Bu dinin esasları da, fürû'u da peygamberlerden kalan miraslar­dır. Bu din gayet açıktır. Küçük büyük, fasih olan ve olmayan, zeki olan ve olma­yan, mümeyyiz olan her kimsenin en kısa zamanda bu dine girmesi mümkün­dür. Bundan daha hızlı bir şekilde de bir kelimeyi inkar etmek, yahut yalanla­mak, yahut ona karşı çıkmak, yahut Allah'a iftira etmek, yahut Allah'ın buyruğu hakkında şüpheye düşmek, ya da indirdiğini reddetmek, yahut Yüce Allah'ın şüphe edilmemesini emrettiği hususlarda şüphe etmek veya bu kabilden başka herhangi bir tutum dolayısıyla da bu dinden çıkmak söz konusu olabilir.

 İslam'ı Öğrenmek Çok Kolaydır

Kitab ve Sünnet islam dininin apaçık olduğuna, onu öğrenmenin kolay ol­duğuna, uzaktan gelen bir kimsenin onu öğrenib aynı zamanda geri dönebile­ceği kadar kolay öğrenilebildiğine delâlet etmektedir. Peygamber –sav- bu dini öğretirken bir takım lafızlarda farklılık görülmesi, öğrenen kim­senin durumuna göredir.

Çünkü imam b. Sa'lebe ile en-Necdî ile Abdu'l-Kays hey'etleri2Bk. Buharı 46, 53, 1891, 2678, 6956; Müslim 11, 17; Muvatla, l, 175. gibi yurt­ları uzak olan kimselere Peygamber -sav- bilmemeleri uygun olmayacak türden olan hususları öğretmiştir.

Bununla birlikte o, dininin herbır tarafa yayılacağını biliyordu. Onlara ge­rek duyacakları sair hususlarda, kendilerine dini öğretecek kimseleri gönderece­ğini de biliyordu. Kaldığı yurdu yakın olup da, tedrici olarak öğrenebilme imkanı olacak şekilde her vakit gelebilen yahut ta peygamberin, bilmesi kaçınılmaz olan hususları bildiğini tesbit ettiği kimselere de yine scru soranın halının karinesinin delaletine uygun olarak, durumuna ve ihtiyacına uygun şekilde cevab vermiştir. Onun: "Allah'a iman ettim de, sonra da dosdoğru ol,"1Müslim 38; Tirmizl 2410; Müsned, III, 413, iv, 385 buyruğu gibi.

Allah'ın izin vermediği bir dini teşri' eden kimselere gelince şunu bilmek gerekir ki, böyle bir dinin esaslarının Peygamber -Sailailahu aleyhi veseiiem-der\ da. ondan başka diğer rasûllerden de nakledilmiş olması imkansız bir şeydir. Çün­kü böyle bir din batıldır, batılın gerektirdiği şey de batıldır. Nitekim hakkın gerek­tirdiği şeyin hak olduğu gibi.

 İslam Dini Orta Yoldur

TahâvTnin -Allah ona rahmet etsin-: "Aşırı gitmek ile kusurlu kalmak arasında­dır" ifadesi ile ilgili olarak Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ey kitab ehli! Dininiz­de aşırı gitmeyin, Allah'a karşı hak olandan başkasını söylemeyin."(en-Nısa, 4/171); "De ki: 'Ey kitab ehli' Dininizde haksız yere haddi aşmayın..."(et-Maide, 5/72)

Yine Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ey iman edenler! Allah'ın size he­lal kıldığı o en temiz ve en güzel şeyleri haram kılmayın ve haddi aşmayın. Çün­kü Allah haddi aşanları sevmez. Allah'ın size verdiği rızıktan helal ve tertemiz olarak yiyin ve siz iman ettiğiniz Allah'tan korkun." (ei-Maide, 5/87-88)

Buharî ile Müslim'de, Âışe -Radıyaliahu anh-dan rivayete göre Rasûlullah -sav-\ﷺ‬\ ashabından bazı kimseler Peygamber -sav-in hanımlarına insanlardan gizli olarak yaptığı ameline dair sorular sor­dular. Kimileri: Ben et yemiyeceğim. dedi. (Kimileri)1 Ben de kadınlarla evlen­meyeceğim, dedi. (Bir diğeri): Ben de yatak üzerinde uyumayacağım, dedi. Bu Peygamber -sav-e ulaşınca şöyle buyurdu: "Bir takım kimsele­re ne oluyor ki onların biri böyle, diğeri böyle diyor? Fakat ben hem oruç tuta­rım, hem yerim, hem uyurum, hem namaz kılarım, eti de yerim, hanımlarla da evlenirim. Benim sünnetimden yüz çeviren, benden değildir."2Bu lafızla: Müslim 1401, Müsned, III, 241, 259

Buharî ile Müslim'den başkasında da: "Onun insanlardan gizli yaptığı iba­detine dair soru sordular ve sanki onu azımsar gibi oldular" denilmektedir.

 İslam Teşbih İle Ta'til Arasıdır

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin-: "Teşbih ile ta'til arasındadır" ifadesine ge­lince, daha önceden de açıkladığımız gibi Yüce Allah kendisinin kendi zatını, Rasûlünün de kendisini vasfettiği şekilde vasfedilmeyi -teşbih (benzetmek) söz konusu olmaksızın- sever. O bakımdan O'nun işitmesi bizimki gibidir, görmesi bizimki gibidir ve buna benzer sözler söylenmez.

  Ta'til'e (işlevsiz kılmak) de gidilmez, yani O'nun kendi zatını nitelendirdiği herhangi bir sıfat yahut ta insanlar arasında O'nu en iyi bilen Allah RasÛlünürı ona izafe ettiği hiçbir sıfat reddedilmez, çünkü bu ta'tit dir. Bu hususa dair açık­lamalar da daha önceden geçmiş bulunmaktadır.

Bu sözlerinin bir benzeri de daha önceden söylediği: "Her kim (sıfatları) nefyetmekten ve teşbih'ten sakınmayacak olursa, ayağı kayar ve tenzih'i isabet ettiremez" sözleridir.

Bu mana ise Yüce Allah'ın şu buyruklarından anlaşılmaktadır: "Hiçbir şey O'nun gibi değildir. O herşeyi işitendir, herşeyi görendir" (eş-Şura, 43/11) Yüce Al­lah'ın: "Hiçbir şey O'nun gibi değildir" buyruğu Müşebbihe'nırt görüşlerini red­detmektedir. "O herşeyi işitendir, herşeyi görendir" buyruğu da Muaff/fe'nin gö­rüşlerini reddetmektedir.

 İslam Cebriye ile Kaderiye Arasında Orta Yoldur

Tahâvî'nin -Aiiah onarahmet essin-: "Cebriye ile Kaderiye arasındadır" ifadesi­nin anlamına dair açıklamalar da daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Orada­ki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, kul fiil ve sözleri hususunda mecbur değil­dir. Bunlar felç olmuş kimsenin titreme hareketleri ayarında, ağaçların, rüzgarla­rın ve başka şeylerin hareketleri seviyesinde değildir ve bunlar kul tarafından yaratılmış da değildir. Aksine, fililer kulun fiili ve kesbidir, Yüce Allah'ın da yarat­ması ile meydana gelir.

 İslam Güven Duymak İle Ümit Kesmek Arasıdır

"Güven duymak ile ümit kesmek arasıdır" şeklindeki ifadelerinin dile getir­diği anlam hakkında da açıklamalar önceden geçmiş bulunmaktadır. Kulun, Rabbi'nin azabından korkan, rahmetini ümid eden bir halde olması gerekir. Kor­ku ile ümitin kulu Yüce Allah'a giderken ve ahiret yurduna doğru yol alırken, iki kanadı seviyesinde olduğu belirtilmiş idi.

"işte bu bizim dinimiz, zahiren ve batınen itikadımızdır. Bizler yüce Allah'a, sözünü ettiğimiz ve açıkladığımız hususlara mu­halefet eden herkesten uzak olduğumuzu bildiririz. Yüce Al­lah'tan bizlere iman üzere sebat vermesini ve iman ile hayati­mizi sona erdirmesini, cemaate muhalefet eden, dalâlet ile

-     ahidleşmiş bulunan Müşebbihe, Mutezile, Cehmiye, Cebriye, Kaderiye ve diğer çeşitli hevâlardan, farklı farklı görüşlerden ve bayağı mezheblerden muhafaza buyurmasını dileriz. Biz onlardan uzağız, bize göre onlar sapıklıktırlar, bayağıdırlar. (Bunlar­dan) koruyacak olan ve başarıyı ihsan edecek olan Allah'tır."

-      

 Sapık Fırkalardan Uzaklaşma (Teberri)

Tahâvî'nin -Allah ona rahmet etsin- "işte bu" sözleri kitabın başından itibaren buraya kadar geçen bütün ifadelere bir işarettir.

Müşebbihe'öen kasıt, Yüce Allah'ı sıfatları itibariyle mahlukata benzeten kimselerdir. Onların söyledikleri, hristiyanların söylediklerinin aksidir. Çünkü hris-tiyanlar mahluk'u -ki o isa as-da- Yüce Halık'g benzetmişler ve onu ilah diye kabul etmişlerdir. Bunlar ise Halık'ı, mahluk'a benzetmişlerdir. Davud el-Cevaribîve benzerleri gibi.

Mutezile ise Amr b. Ubeyd, Vasıl b. Ata el-Gazzal ve onların kanaatlerini kabul eden kimselerin adıdır. Bu isim onlara merhum Hasan el-Basri'nin vefatın­dan sonra ikinci yüzyılın başlarında cemaatten i'tizal etmeleri (ayrılıp uzaklaş­maları) üzerine verilmiştir. Onlar başkalarından ayrı, kendi başlarına otururlardı. Katade ve başkası da: İşte onlar mutezile (ayrı duranlar)dir, derdi.

 Mutezile'nin Beş Esası

Denildiğine göre Mutezile mezhebinin esaslarını ortaya koyan Vasi! b. Atâ'dır. Hasan-ı Basrî'nin öğrencisi Amr b. Ubeyd de ona tabi olmuştur. Harun er-Reşid döneminde de Ebu'l-Huzeyl, Mutezile'ye dair iki kitab telif etmiş ve bunlarda mezhebierinin beş esasını açıklamıştır. Onlar bu beş esaslarına "adi, evhid, jnfâdu'l-vaîd, el-menziletu beyne'l-menzileteyn, el-emr bı'l-ma'ruf ve'n-lehy ani'l-münker" adını vermişlerdir. Onlar bu beş esasta hakkı batıl'a karıştır-nışlardır. Çünkü böyle bir bid'atin özelliği hem hakkı, hem batıl'ı ihtiva etmektir.

Mutezile fiillerde Müşebbihe'dir, çünkü Mutezile Yüce Allah'ın fiillerini kul-arın fiillerine kıyas etmişler. Kullar tarafından yapılması halinde güzel görülen lususları Allah'tan da güzel görülür, kullar tarafından yapılması halinde çirkin görülen hususları da Allah tarafından yapılması halinde çirkin kabul etmişler ve jöyle demişlerdir: Allah için şunu yapmak vacibtir, şu işi yapmak caiz değildir. Bunu da fasit bir kıyas'ın gereği olarak ileri sürmüşlerdir.

• ilkelerinden birisi olan adi (adalet)'in mahiyetine gelince: Bunun altına tader'ı reddi gizlemişler ve şöyle demişlerdir: Şüphesiz ki Allah şer diye bir şey /aratmaz ve onu hükmetmez. Zira şer yaratacak, sonra da bundan dolayı kulları-ıı azaplandıracak olursa bu bir zulüm olur. Yüce Allah ise adaletlidir, zulmetmez.

Bu bozuk esaslarına binaen Yüce Allah'ın mülkünde, O'nun irade etmedi­ği şeylerin cereyan etmesi gerekir. O bir şeyi irade ettiği halde, o iş olmaz. Bu-ıun ayrılmaz sonucu ise O'nun acizlik ile vasıflandırılmastdır. Yüce Allah bun­dan münezzehtir.

• Tevhid ilkesinin altına da Kur'ân'ın yaratılması görüşünü gizlemişlerdir. Jünkü eğer Kur'ân mahluk değilse, kadim olanların birden çok olması gerekir.

Bu bozuk görüşlerine binaen ise Yüce Allah'ın ilim, kudret vs sıfatlarının da mahluk olduğunu kabul etmeleri yahut ta çelişkiye düştüklerini kabullenme-eri gerekir.

• Vaîd"t şöyle açıklarlar: O kullarından herhangi birisine bir vaîd'de (teh­ditte) bulunacak olursa, onları azablandırmaması ve va'dini yerine getirmemesi :aiz değildir. Çünkü o verdiği va'dinde caymayandır. Dolayısıyla -onlara göre-dilediği kimseyi affetmez, istediği kimseye mağfiret etmez.

• ei-Menziletu beyne'l-menzileteyn: Onlara göre bir kimse büyük bir gü­nah işlerse imandan çıkar, fakat küfre girmez.

• Emr bi'l-ma'ruf: Hakkında şöyle derler: Bizim emrolunduğumuz husus­ları, başkalarına da emretmek ve bizim için bağlayıcı olan hususların başkaları için de bağlayıcılığını sağlamak bizim vazifemizdir. İşte el-emr bi'l-ma'ruf ve'n-nehy ani'l-münker denilen şey budur.

Onlar bu ilkelerinin kapsamına zalimlik etmeleri halinde yöneticiler i!e sa-

vaşarak karşı çıkmanın caiz olduğu hükmünü de sokmuşlardır.

Bu beş şüphenin cevabı ile ilgili açıklamalar da, ilgili yerlerinde daha ön­ceden geçmiş bulunmaktadır.

Mutezile'ye göre tevhid ve adl (adalet) aklî esaslardan olup semin sıhhati ancak bunlardan sonra bilinebilir. Bu hususlara dair semi deliller getirecek olsa­lar dahi, onlar bu semi delilleri, semi delillere olan itjmad ve güvenlerinden do­layı değil, aklî kanaatlerini pekiştirmek için zikrederler ve şöyle derler: Bu husus sem ile sabit olmamaktadır, aksine bu hususa dair bilgi naklin sıhhatine dair bil­giden öncedir.

Kimileri de bu semi delilleri esaslar ile ilgili olarak söz konusu etmez. Zira onlara göre bunların bir faydası yoktur. Kimileri de sadece semin akla uygunlu­ğunu açıklamak ve onlara güvenip dayanmak maksadıyla değil de insanların bu delillerle konuya daha bir ısınmalarını sağlamak maksadıyla zikrederler.

Onlara göre Kur'ârvı Kerîm ile hadis bu hususlarda aranan asgari şahit mikiarından daha aşağıdaki şahitler seviyesindedir. Kendilerine ihtiyaç bulun­mayan askeri gücün daha sonra gelip yardıma katılması ve bir kimsenin hevâsı-na tabı olurken, şeriatın da onun havasına uygun gelmesi seviyesindedir.

Ömer b. Abdu'l-Azız der ki: Sen hevasına uygun düştüğü vakit hakka ta­bi olan, hevasına muhalefet ettiği vakit ana muhalefet eden bir kimse olma. Çünkü o takdirde sen hakka muvafakat ettiğin için mükafat kazanmazsın. An­cak hakkı terkettiğinde, ettiğin kadarıyla cezalandırılırsın, çünkü sen her iki hal­de de aslında sadece hevâna tabi olmuşsun.

Ameller niyetlere olduğuna göre ve her kişiye ancak niyet ettiğinin karşılığı verileceğine göre, amel de o ameli isleyenin maksat ve iradesine tabi bulundu­ğuna göre, güçlü itikadın arkasından da aynı şekilde buna dair bir bilgi ve buna dair tasdik gelmelidir. Eğer bu ilim ve tasdik imana tabi ise, bu da imandandır,

Nitekim salih amel, salih bir niyet ile yapılırsa şalin olur, aksi takdirde ol­maz. Mutezile arasında pek çok zındıklar olduğu gibi, yine onların aralarında güzel bir iş yaptıklarını zannetmekle birlikte dünya hayatında yaptıkları boşa git­miş olanlar davardır.

Cehmiye

Cehmiye, Cehm b. Safvân et-Tirmiziye müntesib olanlardır. Sıfatları nefyet­meyi ve ta'tili açıkça dile getiren odur. O ise bu kanaatleri Abdullah b, Halid el-Kasrînin, Vasıfta kurban niyetine kestiği el-Câd b. Dirhem'den almıştır. Halid b. Abdullah kurban bayramı günü insanlara hutbe ırad ederken şöyle demişti: Ey in­sanlar! Kurbanlarınızı kesiniz, Allah keseceğiniz kurbanları kabul buyursun. Ben de el-Câd b. Dirhemi kurban edeceğim, çünkü o Yüce Allah'ın İbrahim'i halil edinmediğini, Musa ile özel bir şekilde konuşmadığını iddia etmektedir. Yüce Al­lah el-Câd'in söylediğinden çok yüce ve münezzehtir. Daha sonra minberden inip, el-Câd'ı boğazladı. Bunu ise çağdaşı ilim adamlarından fetva aldıktan sonra yapmıştır ki bunlar da selef-İ Salih'tirler. -Yüce Allah'ın rahmeti üzettenne otsun.-

işte Cehm. el-Câd'den sonra Horasan'da ortaya çıkmış ve orada onun görüşlerini açığa vurmuştur. Bir takım insanlar da bu görüşleri benimseyerek ona uymuşlardır. Rabbi hususunda şüphe ettiği için kırk gün namazı terkettıkten sonra bu açıklamalarda bulunmuştur. Bu şüpheye düşmesi ise bir takım müş­riklerle tartışmasından sonra olmuştur. Bunlar da Hind filozoflarından es-Süme-niyye diye adlandırılırlar. Bunlar maddi olarak hissedilenler dışındaki şeylerin bilgisini inkar ederler.

Cehm'e şöyle demişlerdi: Senin tapındığın bu Rabbin görülür, koklanır, tadına bakılır yahut elle kendisine dokunulabilir bir şey midir? O: Hayır, deyince, onlar da: O halde O yoktur. Bunun üzerine kırk gün süreyle hiçbir şeye ibadet etmeksizin durdu. Daha sonra kalbinde ibadet edeceği bir ilahın bulunmaması­nın boşluğunu hissetti, şeytan da onun içine fikriyle yonttuğu bir itikad nakşetti ve o da: Mutlak bir varlık vardır, deyip bütün sıfatları reddetti ve bu görüşleriyle de el-Ca'd'a katılmış oldu.

Şöyle de denilmiştir: el-Ca'd, Harran'lı Sabiî filozoflarla ilişkiye geçmişti. O aynı şekilde dinlerini tahrif eden ve Peygamber -Sa/iaiiahu aleyhi vese//em-ı büyüle­yen, büyücü Lebîd b. el-A'sam ile bağlantıları bulunan ve dinlerini tahrif eden bir takım yahudilerden bazı şeyler de öğrenmişti. Cehm, Horasan'da Selm b. Ahvez tarafından öldürülmüştür, ancak o sırada görüşleri insanlar arasında yaygınlaşmış idi, mutezile'de ondan sonra onun bu görüşlerini taklid ettiler. Fakat Cehrn, Mute-zile'ye göre ta'til'de daha ilen dereceye gitmişti. Çünkü o hakiki isimleri de inkâr ediyordu. Ancak Mutezile hakiki isimleri değil sadece sıfatı inkâr ederler.

İlim adamları Cehmiye'nin, acaba bunlar yetmiş iki fırkanın içinde midir­ler, değil midirler? hususunda görüş ayrılığı halindedirler. Bu hususta onların iki görüşleri vardır- Onların yetmiş iki fırka içerisinde bulunmadıklarını söyleyenler arasında Abdullah b, el-Mübarek ile Yusuf b. Esbat da vardır.

Cehm'in bu görüşü İmam Ahmed b. Hanbel ile sünnet-i seniye'nin diğer ilim adamlarının mihnete uğramasından itibaren yaygınlık kazanmıştır. Çünkü onlar Me'mun'un emirliğinden itibaren güçlenmiş ve sayıca çoğalmışlardır. Çün-

kü o da Horasan'da bir süre ikamet etmişti. Onlarla bir araya gelmiş, sonra da 218 yılında Tarsus'tan mihnete dair mektub yazmış ve o senede ölmüştü.

Bunun üzerine imam Ahmed'i, Bağdat'ta 220 yılına kadar tekrar hapse koy­muşlardı. O dönemde de Ahmed b. Hanbel'in, Mu'tasım tarafından mihnete uğra­tılması gerçekleşmiş ve kelâm sıfatı ile ilgili olarak onlarla tartışmaya girişmişti.

Onların ileri sürdükleri delilleri tek tek çürütüp bu hususlarda onların her­hangi bir delillerinin bulunmadığını, insanlardan kendilerine muvafakat etmeleri­ni isteyip, bu uğurda onları mihnete tabi tutmalarının bir cahillik ve bir zulüm ol­duğunu ortaya koymuştur.

Mu'tasım onu serbest bırakmak istemiş ancak onun yakınlarından birisi maslahatın onu sopalamak olduğu görüşünü belirtmiştir. Böylece ardı arkasına halifeliğin saygınlığının zedelenmesinin önleneceğini belirtmiştir. Onu dövmeye başlamaları üzerine bu sefer herkes bundan dolayı kızıp öfkelenmeye başladı. Yönetim de bundan korkunca onu serbest bıraktı. Buna dair açıklamalar tarih kitaplarında mevcuttur.

Cehm'in tek başına savunduğu kanaatlerden birisi de şudur. Cennet ile cehennem yok olurlar. İman sadece bilgidir, küfür de yalnızca cehaletten ibaret­tir. Hakikatte hiç kimsenin bir fiili yoktur, yalnız Allah'ın fail oluşu söz konusudur. İnsanların fiilleri, insanlara nisbet etmeleri mecazidir. Ağaç hareket etti, felek (yörünge) deveran etti, güneş batıya kaydı, demeye benzer.

Nakledildiğine göre Ebu Hanife'ye -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- araz ve cisim­ler hakkında söylenen sözlere dair soru sorulmuş, şu cevabı vermiştir: Allah Amr b. Ubeyd'e lanet eylesin. Bu hususta söz söyleme kapısını ilk açan kişi odur.

 Cebriye

Önceden de geçtiği üzere Cebrvye'nin görüşlerinin esası el-Cehm b. Saf-van'a dayanır. Onlara göre kulun fiili, uzunluğu, boyu, poşu ve rengi seviyesinde­dir. Onlar Kaderi reddeden Kaderiye'nın aksi konumdadırlar. Kaderiye'nin kadere nisbet edilmeleri onu nefyetmelerinden ötürüdür. Nitekim Mürcie de ircaı nefyettik­leri için bu adı almışlardır. Onlara göre hiç kimse Allah'ın emrine murce' (bırakıl­mış, havale edilmiş) değildir. O, onları ya azablandırır yahut tevbelerini kabul eder. Cebriye 'ye de bazen Kaderiye adı verildiği olur, çünkü Cebriye de kaderi kabullenmekte aşırıya gitmişlerdir. Nitekim va'd ile vaıd namına hiçbir şeyi kabul etmeyenlere de bu ismin verildiği olmaktadır. Bunlar ise her işi irca' etmekte aşı­rıya giderler. Onlar tevbe edenin, sevab kazanacağını kesin söylemezler, tevbe etmeyenin ceza göreceğini de kesin söylemezler, tıpkı muayyen bir kimse hak­kında kesin bir kanaat belirtmedikleri gibi.

ilk Mürcie mensubları Osman ve Ali -Radıyaiiahuanft-ın durumlarını da ircâ'da bulunurlar ve ne rnü'rnin olduklarına ne de kâfir olduklarına şehadet ederlerdi.

Kaderiye'nin yerilmesi ile ilgili bir takım hadisler rivayet edilmiştir ki, hadis alimleri bunların sıhhati hususunda bir takım tenkidlerde bulunmuşlardır. Sahih olan bu hadislerin -Haricilerin zernmedilmesine dair varid olmuş hadislerden farklı olarak- mevkuf olduklarıdır. Çünkü Hariciler'in yerilmesi ile ilgili sadece sa­hih hadis kitaplarında on hadis yer almaktadır. Buharî bunların üçünü rivayet et­miş, diğerlerini de Müslim rivayet etmiştir.

Ancak Kaderiye'nin mecusilere benzerlikleri açıkça ortadadır. Çünkü Me-cusiler iki yaratıcının varlığına inanmışlardır. Kaderiye de (biri Allah, diğeri fiille­rini yaratan kul olmak üzere) iki yaratıcının varlığına inanırlar.

Birbirinin zıttı olan bu bid'atler ümmet arasındaki çeşitli zamanlarda ortaya çıkmış fitnelerden meydana gelmiştir. Buharî'nin, Sahihinde Said b. el-Müsey-yeb'den zikrettiğine göre o şöyle demiştir: Birinci fitne yani Osman'ın öldürülmesi fitnesi meydana geldi. Bedir ashab'ından kimseyi geri bırakmadı. Sonra ikinci fit­ne -el-Harre fitnesini kastediyor- meydana geldi. Bu fitne sonunda da Hudeybi-ye'ye katılanlardan hiç kimse kalmadı. Sonra üçüncü fitne meydana geldi, insan­ların başında akıl diye bir şey bırakmadı.1Buharî 4024 no'lu hadisin akabinde.

Haricilerle, Şia birinci fitnede ortaya çıktılar. Kaderiye ile Mürcie ikinci fit­nede. Cehrniye ve benzerleri ise üçüncü fitneden sonra ortaya çıktılar.

İşte böylelikle dinlerini bölük pörçük edip kendileri de fırkalara ayrılan bu kimseler bid'ate karşılık bid'atle ortaya çıktılar.

Bunların ilki Ali hususunda aşırıya kaçtılar, diğerleri ise onu tekfir edecek noktaya vardılar. Onların kimileri vaîd'de öyle aşırıya gittiler ki kimi rnü'mınlerin ebedi cehennemde kalacağını söyleyecek hale geldiler, diğerleri vâd'de o kadar aşırıya gittiler ki artık vaîd diye bir şeyin olmadığını kısmen dahi olsa kabul etme­yecek hale geldiler. Bunlardan da kasıt Mürcie'dır.

Kimileri sıfatları nefyedecek hale gelinceye kadar tenzihte aşırıya gider­ken, diğerleri teşbihe düşünceye kadar sıfatları isbatta aşırıya gittiler.

Bunun sonucunda meşru olmayan bir takım delil ve meseleleri bid'at ola­rak ortaya koymaya başladılar. Meşru olan emirden ve işlerden de yüz çevirir oldular. Bu bid'at görüşleri savunanlar arasında daha önce gelmiş olan yahudi, hrisiiyan, mecusî ve sabitlerin bir takım görüşlerinden de istifade ettiler.

Çünkü bunlar onların kitaplarını okudular, bunun sonucunda onların sa­pıklıklarından öğrendiklerinin bir bölümünü kendilerinin gündeme getirdikleri mesele ve delilleri arasına kattılar. Kimi zaman aldıkları bu görüşleri lafzen de­ğiştirdiler, kimi zaman da mana itibariyle değiştirdiler. Böylelikle hakkı batıl'a ka­rıştırdılar. Peygamberlerinin getirmiş olduğu hakkı gizlediler, tefrika'ya düştüler, ihtilaf ettiler, şte o vakit de cisim, araz, tecsim ile ilgili kabul ve red çerçevesin­de görüşler belirttiler.

 Sapıklığın Sebebi Sırat-ı Müstakîm'den Uzaklaşmaktır

Bu fırkaların ve benzerlerinin sapıtmalarının sebebi ise Yüce Allah'ın bizle­re kendisine tabi olmamızı emretmiş olduğu sırat-ı müstakîm'den sapmaktır, uzak­laşmaktır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Şüphesiz ki bu Benim dosdoğru yo-lumdur. O halde ona uyun, başka yollara uymayın, sonra sizi O'nun yolundan ayı­rır/ar." (el-En'âm, 6/153); "De ki: İşte bu benîm yolumdur. Ben (insanları) Allah'a bir basiret üzere davet ediyorum: Ben de, bana uyanlar da...'"(Yusuf, 12/103)

Görüldüğü gibi Yüce Allah "kendi yolunu: sırat ve sebil" tekil olarak zikre­derken, ona muhalif olan "yolları: es-subul" çoğul olarak zikretmiştir.

ibn Mes'ud -ra- dedi ki: Rasûlullah -Sallalla.hu aleyhi vesellem- Önü­müze bir çizgi çizdi ve: "Bu, Allah'ın yoludur." dedi. Sonra o çizginin sağında ve solunda bir takım çizgiler çizdi ve şöyle buyurdu: "Bunlar da değişik bir takım yollardır. Bu yolların herbirisinin başında ona davet eden bir şeytan vardır." Da­ha sonra Yüce Allah'ın: "Şüphesiz ki bu Benim dosdoğru yolumdur. O halde ona uyun, başka yollara uymayın. Sonra sizi O'nun yolundan ayırırlar, işte sakı-nasınız diye Allah size bunları tavsiye etti" (el-En'am, 6/153} buyruğunu okudu,1Müsrıed, 1,435,465.

işte buradan şunu anlıyoruz: Külün Rabbinden dosdoğru yola iletilmeyi istemesi her türlü zorunlu ihtiyacın da üstündedir. Bundan dolayı Yüce Ailah na­mazda herbir rek'atte Fatiha'yı okumayı teşri' buyurmuştur. Bu Fatiha'nın okun­ması, bu husustaki ilim adamlarının farklı görüşlerine göre ya farz ya da va-cib'tir. Buna sebeb kulun bu çok değerli, en üstün ve en şerefli ihtiyacı kapsa­yan böyle bir duaya muhtaç oluşudur. Yüce Allah bize: "Bizi dosdoğru yola ilet. Kendilerine nimet verdiklerinin yoiuna, gazaba uğramışlarınkine de, sapıklarınkine de değil" (el-Fatîha, 1/6-7) diye dua etmeyi emretmiştir. Peygamber –sav- -den de: "Yahudiler kendilerine gazab edilmiş olanlar, hristiyanlar

da sapıtmış olanlardır" dediği sabittir.1Tirmizî 2954, 2955; Müsned, IV, 378

Sahih(-i Buharî)de de sabit olduğuna göre Peygamber -sav- şöyle buyurmuştur; "Sizden öncekilerin yollarını karış karış izleyeceksi­niz. Öyle ki bir kertenkele deliğine girecek olsalar dahi siz de oraya gireceksi­niz," Ey Allah'ın Rasûlü! Bunlar yahudilerle, hristiyanlar mıdır? diye sormuşlar. O da: "Başka kim olabilir ki" diye buyurmuştur.2Bulıârî 3456, 7320; Müslim 2669; Müsned, III, 84, 89, 94

Seleften bazıları şöyle demiştir: ilim adamlarından olmakla birlikte sapan­larda, yahudilerden bir takım şüpheler vardır, ibadete kendilerini vermiş olanlar arasından sapanlarda da hristiyanların bir takım şüpheleri vardır.

İşte bundan dolayı kelâm ehli arasından sapanların çoğunu teşkil eden Mutezile ve benzerlerinde yahudilerinkini andıran bir takım şüpheler vardır. Öyleki yahudi ilim adamları, Mutezile'ye mensub ileri gelen ilini adamlarının kitab-larını okuyorlar, onların yöntemlerini güzel bulup benimsiyorlar. Aynı şekilde ileri gelen Mutezile iiim adamları da yahudilere meyleder ve onları hristiyanlara ter­cih ederler.

ibadete kendilerini veren sapık bir takım mutasavvıf ve benzerlerinde ise hristiyanların şüphelerini andıran şüpheler vardır. Bundan dolayı bunlar da bir çeşit ruhbanlığa ve hulul, ittihad ve buna benzer kanaatlere meyi ederler. Kelâ­mı ve kelâmcıları da zemmederler. Onların ilen gelen ilim adamları da bunların izledikleri yolu ayıplarlar. Sema1, vecd ve bunların ortaya koymuş oldukları fazla zahidlik ve ibadetin yerilmesine dair de kitaplar yazarlar.

 Sapıklık Fırkalarının Vahye Karşı Tutumları

Sapıklık fırkalarının vahye karşı biri tebdil yolu, diğeri de techil (cahil bı­rakma) yolu olmak üzere iki yöntemleri vardır. Tebdil yapanlar da iki türdür. Vehm ve tahyil(hayallendirme) ehli kimseler ile tahrif ve tevil yapan kimseler.

Vehmve tahyîl yapanlar der ki: Peygamberler Allah'tan, ahiret gününden, cennet ve cehennemden, durumun gerçek vaziyetine uymayan bir takım hu­suslarla haber vermişlerdir. Onlar durumu gerçeği gibi haber vermek yerine Al­lah'ın büyük bir şey olduğunu, bedenlerin tekrar diriltileceğim, onların maddi bir takım nimetlere ve maddi ve hissedilir bir takım cezalara ma'ruz kalabilecekleri­ni hayallerinde canlandıracak ve vehmetmelerini sağlayacak bir şekilde hitab etme yolunu seçmişlerdir. Durum böyle olmamakla birlikte cumhur'un maslahatı böyle bir yolu seçmeyi gerektirmektedir, yalan dahi olsa. Bu cumhur'un faydası­na söylenmiş bir yalandır, işîe İbn Sina ve onun benzerleri "Kanun"larını bu esa­sa bina ederek ortaya koymuşlardır.

Tahrif ve te'vi! ehline gelince: Bunlar şöyle derler: Peygamberler bu söz­leriyle bizatihi hakkı olduğu şekliyle haber verme maksadını gülmemişlerdir. Hak gerçek mahiyeti itibariyle bizim akıllarımızla bilip öğrendiğimiz şeydir.

Bundan sonra bu görüşleri artık çeşitli te'vil yollarıyla kendi kanaatlerine uygun düşecek şekilde te'vil etmek için olanca gayretlerini harcarlar. İşte bun­dan dolayı onların önemli bir çoğunluğu açıktan açığa tevil lafzını zikretmez, bunun yerine; Şu kastedilmiş olabilir, demek yolunu seçerler. Bunların bütün bil­gileri ise lafzın ihtiva etmesi muhtemel olan manadan ibarettir.

Techil ve tadil ehli kimselere gelince, bunların görüşlerinin gerçek mahi­yeti şudur: Peygamberlere tabi olanlar cahil ve sapık kimselerdir. Bunlar Allah'ın kendi zatını vasfetmiş olduğu âyetlerden ve peygamberlerin buyruklarından Al­lah'ın neyi murad ettiğini bilmezler deyip sözlerini şöyle sürdürürler; Nass'ın Al­lah'tan başka hiçbir kimsenin, ashab ve onlara güzel bir şekilde tabi olanlar şöyle dursun, Cebrail'in de, Muhammed'in de sair peygamberlerin de bileme­yeceği bir te'vilinin olması mümkündür. Muhammed -sav-: "Rahman Arş'a istiva etti." (Tâhâ. 20/5): "Güzel söz yalnız O'na yükselir." (Fatır, 35/ıoy. "Kendi ellerimle yarattığıma secde'den seni ne alıkoydu?" (Şad, 38/75) buy­ruklarını okurdu ama bu âyetlerin ne manaya geldiğini bilmezdi. Aksine bu buyrukların delâlet ettiği manayı Allah'tan başkası bilemez, derler ve selefin yo­lunun bu olduğunu zannederler.

Kimileri de şöyle der: Bu buyruklardan kasıt, zahirinden anlaşılan medlul değildir, bunların maksadını kimse bilemez. Tıpkı kıyametin ne zaman kopaca­ğının bilinemeyeceği gibi.

Bazıları da şöyle der: Bu gibi buyruklar zahirleri gibi kabul edilir ve zahir­lerine göre yorumlanırlar. Bununla birlikte bunların te'vilini Allah'tan başkası bile­mez. Böylelikle bu görüşün sahipleri bir taraftan zahirlerine muhalif bir tevilleri­nin bulunduğunu söylerken, bununla birlikte: Bunlar zahirlerine göre yorumlanır, diyerek çelişkiye düşmektedirler.

Bunların görüşlerinin ortak noktası şudur: Rasûl -kendilerinin- müşkil ya da tnüteşabih kabul ettikleri nasslardan neyin kastedildiğini açıklamamıştır. Bundan dolayı onların herbir kesiminin müşkil kabul ettiği nasslar diğer bir keşimin müşkil kabul ettiğinden farklıdır.

Kimileri de yine: Bunların manaları bilinmez der ve bunların arasından bazıları şu kanaati ileri sürer: "Bunların ilmini peygamber açıklamamıştır Bunun yerine, bunları açıklamayı aklî delillere ve bu nassları te'vil etmek yolunda ilimde olanca gayretini harcayan kimselere havale etmişlerdir. Bunların da ortak nokta­sı şudur: Rasûl bilmezdi yahut bildirmedi. Biz hakkı akıllarımızla biliriz, sonra da Allah Rasûlünün kelamını aklımızla kavradıklarımıza uygun şekilde yorumlarız. Peygamberler ve peygamberlere tabi olanlar aklî bilgileri bilemezler, sem'î bilgi­leri de kavrayamazlar."

Bütün bunlar ise doğru yoldan bir sapmadır ve başkalarını saptırmadır.

Yüce Allah'tan, kabul edeni cehenneme kadar götüren bu aslı astarı o| mayan görüşlerden kurtarıp esenlik ve afiyet ihsan etmesini dileriz.

Onların vasfedegeldiklerinden münezzeh olan, izzetin Rabbi olan senil Rabbın, her türlü eksiklikten münezzehtir. Selam olsun peygamberlere; hamdolsun âlemlerin Rabbi Allah'a.