فضائل چهار کلمه(سبحان الله والحمدلله ولا إله إلا الله والله أکبر)

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالـمين، والصلاة والسلام على إمام الـمرسلين، نبينا محمدٍ وعلى آله وأصحابه أجمعين، أما بعد:

خداوند متعال چهار کلمه را به فضايل بزرگ، و صفات با شکوه اختصاص داده‌است که دلالت آشکار به عظمت و بلندی منزلت آنها نسبت به ساير کلمات می‌کند اين چهار کلمه عبارت‌اند از «سُبْحَانَ اللَّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ».

در مورد فضليت اين کلمات رواياتی زيادی وارد شده است که همه دلالت به شأن و مرتبة عالی آنها در نزد خداوند می‌کند و هرکسی اين کلمات را روزانه بخواند, از پاداش بی‌شمار و ثمرات نيک دنيوی و اخروی برخوردار خواهد شد.

رواياتی را که در اينجا گنجانيده‌ام بخشی از کتاب «فقه الأدعية والأذكار» ميباشد و مناسب ديدم تا آنها را يکجا نمايم, چنانکه بعضی از برادران معزز از من خواستند اين روايات را بشکل رسالة کوچکی در آورم تا در دسترس همگان قرار گرفته و برادران و خواهران مسلمان ما از ثواب و پاداش آن مستفيد گردند.

برادران و خواهران مسلمان! فضايل و پاداش اين کلمات چهارگانه را با توجه و دقت بخوانيد, تا شايد عزمها و همت‌ها را به حرکت درآورده بکار اندازد و راسخ گرداند. اميدواريم با توفيق خداوند بتوانيم اين کلمات عظيم شأن را ورد زبان خود ساخته بر آن مداومت و محافظت نمائيم. خداوند همة‌مان را به عمل نيك توفيق عطا فرمايد.

حالا رواياتي كه در مورد اين كلمات چهارگانه ذكر شده است خدمت‌تان عرض مي‌داريم.

1- اين چهار كلمه از محبوبترين سخنان در نزد خداوند است، امام مسلم از سمره بن جندبt نقل مي‌كند كه رسو ل اللهص فرمودند: «محبوبترين سخن در نزد خداوند متعال چهار كلمه است، به هريكي از آنها آغاز كنی، باكی ندارد:

«سُبْحَانَ اللَّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ»([1]).

ابوداود طيالسی اين چهاركلمه را در مسندش به اين لفظ نقل كرده است: چهاركلمه است كه از پاکيزه ترين سخنان و از قران است به هر يكی از آنها آغاز كنی باكی ندارد:

«سُبْحَانَ اللَّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ»([2]).

2- اين چهار كلمه در نزد رسول الله ص از آنچکه آفتاب برآن طلوع نموده محبوبتر ميباشد- يعنی بهتر و محبوبتر از همه دنيا و دار وندارش- چنانكه امام مسلم از ابوهريرهt  نقل می‌كند كه رسول خداص فرمودند: «يقيناً گفتن: سُبْحَانَ اللَّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ. در نزد من از آنچه كه آفتاب بر آن طلوع نموده محبوبتر است»([3]).

3ـ و از فضايل چهار كلمه آنچه در مسند امام احمد و شعب الإيمان بيهقی با اسناد جيد از عاصم بن بهدلة، از ابی صالح از ام‌هانی بنت ابي طالب روايت شده كه فرمود: روزی رسول اللهص بر من گذشت به ايشان گفتم: من كهن سال وضعيف شده‌ام پس مرا به عملی امر نمائيد تا آنرا نشسته انجام دهم. پيغمبرص فرمودند: «صدبار سبحان الله بگو، مانند اينست كه صد برده از اولاد اسماعيلu را آزاد كرده باشی، و صد بار الحمدلله بگو، مانند اينست كه صد اسپ زين و لگام شده را در را خدا (جهاد) فرستاده باشی، و صدبار الله اكبر بگو، برابر است با صد شتر قلاده شده‌ای كه ـ برای قربانی سوق داده شده ـ و قبول شده در نزد خداوند باشد. و صد بار  لا اله إلاّ الله بگو: ميان آسمان و زمين را پر ميكند و هيچ‌كسی در آن روز نمی‌تواند عملی به اين برزگی انجام داده تا بسوی آسمان بلند شود، مگر اينكه مانند خودت انجام دهد([4]).

منذری می‌فرمايد: امام احمد با اسناد حسن آنرا نقل كرده است([5])، و علامه البانی/ سند آنرا حسن گفته است([6]).

برادران و خواهران مسلمان! در اين پاداش بزرگی كه در برابر چهار كلمه داده ميشود خوب دقت كنيد، كسيكه صد بار سبحان الله بگويد مانند آزاد كردن برده گانی از اولاد اسماعيلu است، در اينجا اولاد اسماعيلu بطور خصوص ذكر شده است زيرا آنها از شريف‌ترين خانواده‌های عرب هستند.

و كسيكه صد بار الحمدلله بگويد مانند آنست كه صد اسپ زين و لگام شده را بخاطر حمل و نقل مجاهدين و سربازان اسلام صدقه نموده باشد. و كسيكه صد بار الله اكبر بگويد پاداش قربانی صد شتريكه مورد پذيرش خداوند قرار گرفته باشد, حاصل می‌نمايد. و كسيكه صد بار لا اله إلاّ الله بگويد، ميان آسمان و زمين را پر ميکند.

4ـ چهار كلمه محوكنندة گناهان است: از عبد الله پسر عمرو بن العاصب در مسند احمد و ترمذی و مستدرك روايت شده است كه پيامبرص فرمودند: «بر روی زمين مردی نيست كه بگويد: لا اله إلاّ الله، والله اكبر وسبحان الله، والحمد لله ولا حول ولا قوة إلاّ بالله مگر اينكه گناهانش نابود مي‌شود اگرچه اضافه از كف دريا باشد». ترمذی اين حديث را حسن گفته و حاكم آنرا صحيح گفته، ذهبی سخن وی را تائيد كرده است چنانكه امام البانی آنرا حسن گفته است([7]).

مراد از گناهان درين حديث گناهان صغيره است، امام مسلم از ابوهريرهt روايت می‌كند كه پيغمبرص می‌فرمود: «نماز‌های پنجگانه و جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان سبب بخشش و محوگناهانی كه در ميان مي‌شود می‌گردد، بشرطيكه از گناهان كبيره پرهيز شود»([8]).

پس محو گناهان صغيره مقيد و مشروط به اجتناب ازگناهان كبيره است زيرا گنهان كبيره و بزرگ را جز توبه چيزديگری محو نميكند. به همين معنی در حديثی كه امام ترمذی و غيره از انس بن مالك نقل كرده‌اند آنحضرتص بردرختيكه برگ‌های خشك داشت گذشت و با عصای خويش آنرا تكان دادند و برگهايش بر زمين ريخت، سپس آنحضرتu فرمودند: «گناهان بنده با گفتن: الحمد لله وسبحان الله ولا اله إلاّ الله والله اكبر چنان ميريزد طوريكه برگ‌های اين درخت فروريخت» شيخ البانی اين حديث را حسن گفته است([9]).

5- از فضايل چهار كلمه اينست كه آنها نهال‌های بهشت هستند. امام ترمذی از عبد الله بن مسعود نقل می‌كند كه پيغمبر خداص فرمودند: ابراهيمuپ را درشب اسرا و معراج ملاقات نمودم. فرمود: ای محمد به امتت از طرف من سلام برسان و خبرشان ده كه بهشت دارای خاک و آب خوب و جايگاه فراخی است و دانه آن سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ، است([10]).

در سند اين حديث هر چند عبدالرحمن بن اسحاق است اما دو شاهد ديگری از حديث ابو ايوب انصاری و عبد الله بن عمرy داردكه با آن قوی ميشود. مراد از كلمه قيعان در حديث اين است كه جنت فراخ، و دارای خاک نيكو است نهال‌هايش با گفتن اين كلمات رشد نموده جوان ميشود چنانكه نهال در زمينی نرم و هموار و حاصل خيز اين دنيا بزودی می‌رويد([11]). ذكر اين كلمات نعمت انسان را در بهشت می‌افزايد و آنرا زيب و زينت ميدهد.

6ـ و از فضايل چهار كلمه: هيچكسی در نزد خداوند بهتر از مرد سالخورده‌ای نيست كه الله اكبر وسبحان الله ولا اله إلاّ الله والحمد لله زياد بگويد و آنرا ورد زبان خود گرداند. امام احمد و نسائی درعمل يوم و ليله باسند حسن از عبد الله بن شداد روايت می‌كنند كه سه نفر از بنی عذره نزد پيغمبرص آمدند و به اسلام مشرف گرديدند. پيغمبرص فرمودند: كدام كس آنان را با خود می‌برد؟ طلحه گفت: من. آنها نزد طلحه بودند تا آنكه پيغمبر خداص لشكری را فرستاد و يكی از آنان نيز با آنها بيرون شده جام شهادت نوشيد، سپس پيغمبر خدا لشكری ديگری فرستاد و يكی از آنها نيز بيرون شده به شهادت رسيد، راوی می‌گويد: سومی در بسترش وفات نمود.

طلحهt فرمود: من هر سه آنها را درخواب ديدم كه در بهشت‌اند مرديکه در بسترش وفات نموده بود ديدم درپيشروی قرار دارد و آنکه در اخير شهيد شد در عقب وی است و شهيد اولی را در عقب آندو ديدم. طلحه فرمود: اين خواب مرا به شگفت آورد, سپس نزد رسول خداص آمدم و موضوع را برايشان حكايت كردم، آنحضرتu فرموند: (چرا از اين خواب تعجب كردی، هيچكسی در نزد خداوند بهتر از مؤمنی نيست كه در اسلام ساليان دراز گذرانده الله أكبر، سبحان الله، ولا إله إلاّ الله والحمدلله زياد بگويد([12]).

اين حديث عظيم الشأن دلالت بر فضيلت كسانی می‌كند كه عمر طولانی و عمل نيكو دارند و زبانشان هميشه به ذكر خداوند تر و مشغول است.

7- و از فضيلت چهار كلمه اينست كه خداوند آنها را برای بندگان خود برگزيده، پاداش و ثواب بزرگی را برای گويندة آن آماده كرده است، در مسند امام احمد و مستدرک حاكم باسند صحيح از حديث ابوهريرهy و ابوسعيدب روايت است كه رسول خداص فرمود: «خداوند چهار كلمه را از سخنان برگزيده است:

«سبحان الله، والحمد لله ولا إله إلاّ الله والله أكبر، پس کسيکه سبحان الله بگويد برايش بيست نيکی نوشته می‌شود و از او بيست گناه کم مي‌گردد. و کسيکه الله اکبر بگويد مانند آن است, و کسيکه لا إله إلاّ الله بگويد, نيز مانند آن است, و کسيکه الحمد لله رب العالـمين از نزد خود بگويد برايش سي نيکی نوشته ميشود و از او سي گناه کم مي‌گردد»([13]).

ملاحظه ميگردد، ثواب حمد گفتن «الحمدلله» که از نزد خود بنده باشد بيشتر از ديگر کلمه‌ها است زيرا غالباً حمد و شکر به سببی چون خوردن, نوشيدن يا بدست آوردن نعمتی صورت ميگيرد, گويا در مقابل نيکی که بنده از آن بهره‌مند شده است آنرا می‌گويد, ولی هنگاميکه بنده از نزد خود حمد گفتن را آغاز کند بدون اينکه چيزی وی را با آن وادار كرده باشد, ثواب بيشتری دارد.

8- و از فضيلت چهار کلمه اينست که سپر و پناهگاهی از آتش دوزخ و در روز قيامت نجات دهنده و پيشروی گويندة خود قرار می‌گيرند, حاکم در مستدرک و نسائی در عمل يوم وليله ديگران باروايت ابوهريره نقل می‌کنند که پيامبر خداص فرمودند: «سپرهای تان را بگيريد». گفتيم: ای رسول خدا آيا از دشمنی تازه وارد؟ فرمودند: «نه! بلکه در مقابل دوزخ, بگوئيد: سبحان الله، والحمدلله ولا إله إلاّ الله والله أكبر, زيرا اين کلمات در روز قيامت نجات دهنده و پيشروی گوينده اش می‌آيند, و همانا اين کلمات کارهای شايسته‌ای است که ثمره و ثواب آنها باقی و جاودانه است». حاکم فرمود: اين حديث صحيح و با شرط مسلم است ليکن آنرا درج نکرده است و ذهبی باحاکم موافق است و امام البانی آنرا صحيح گفته است([14]).

اين حديث نه تنها مشتمل بر اوصافی که در مورد اين کلمات ذکر گرديد است بلکه آنها اعمال نيک و پاداش و ثمرة ماندگار و جاودانه است. خداوند ميفرمايد: ﴿وَٱلۡبَٰقِيَٰتُ ٱلصَّٰلِحَٰتُ خَيۡرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابٗا وَخَيۡرٌ أَمَلٗا﴾ [الکهف: 46].

 يعنی: «و اما اعمال شايسته‌ای که نتائج آنها جاودانه است, بهترين پاداش را در پيشگاه پروردگارت دارد, و بهترين اميد و آرزو است».

9- از فضايل چهار کلمه اينست که آنها در اطراف عرش خداوند متعال حلقه زده با صدائی همچو زنبور عسل گويندة خود را ياد می‌کنند, در مسند احمد و سنن ابن ماجه, و مستدرک حاکم از نعمان بن بشيرب روايت شده که آنحضرتص فرمودند: «همانا آنچه از جلال و عظمت خداوند ذکر می‌کنيد, تسبيح «سبحان الله» و تکبير «الله أکبر» و تهليل «لا إله إلاّ الله» و تحميد «الحمد لله» است که در اطراف عرش رحمن حلقه زده صدائی همچو زنبور عسل دارند که از گويندة خود ياد می‌کنند, آيا کسی از شما دوست ندارد تا هميشه از وی با گفتن اين کلمات در نزد خداوند ياد آوری شود, يا کسی او را در نزد خداوند ياد کند؟».

بوصيری در زوائد سنن ابن ماجه گفت: سند اين حديث صحيح ورجال آن همه ثقه‌اند, و حاکم نيز آنرا صحيح گفته است([15]).

اين حديث شريف بيانگر فضيلت چهار کلمه است که اطراف عرش رحمن را پر نموده باصدائی همچو زنبور عسل, از گوينده و ذکرکنندة خود ياد می‌کنند, اين بهترين بهره‌ای برای ذکر کنندة چهار کلمه است که برای هميشه در عالم بالا و مقام عالی قدر از وی ياد ميشود. چنانکه در متن حديث گذشت: «آيا کسی از شما دوست ندارد تا کسی اورا ياد کند يا هميشه از وی با گفتن اين کلمات, ياد شود؟!».

10- و از فضايل چهار کلمه اينست که پيغمبر خداص به امتش آگاهی داده‌است آنها در ترازوی اعمال گران است, نسائی در عمل يوم وليله و ابن حبان در صحيحش, و حاکم و ديگران از ابی سلمهt روايت نموده‌اند که گفت: من از رسول اللهص شنيدم که فرمود: «به به, ـ و اشاره با پنج انگشت دستشان نمود ــ چقدر اين کلمات در ترازوی اعمال گران است!! سبحان الله، والحمد لله, ولا إله إلاّ الله والله أکبر, و مرد مسلمانيکه فرزند صالحش بميرد و پاداش آنرا از خداوند بخواهد». حاکم اين حديث را صحيح گفت و ذهبی با او موافق است([16]).

 و اين حديث شاهدی ديگر از ثوبانt دارد که بزار آنرا در مسندش ذکر کرده اضافه نمود: سندش حسن است([17]). (به به) کلمه‌ای است که در وقت تعجب و بيان فضيلت چيزی گفته ميشود.

11- از فضايل کلمه چهارگانه اينست که برای بنده با گفتن هر کلمة آن صدقه است, امام مسلم در صحيح خود از ابوذرt روايت می‌کند که عده‌ای از صحابة پيغمبر خداص گفتند: يارسول الله! پاداش را ثروتمندان بردند, مثل ما نماز گزارده و روزه می‌گيرند و آنچه از مالشان از حاجت‌شان افزون باشد آنرا صدقه می‌دهند. فرمودند: آيا خداوند برای شما چيزی نداده که آنرا صدقه دهيد؟ همانا در هر تسبيح «سبحان الله» گفتن صدقه است و هر تکبير «الله أکبر» گفتن صدقه است و هر حمد «الحمد لله» گفتن صدقه است و هر تهليل «لا اله إلاّ الله» گفتن صدقه است, امر به کارهای خوب صدقه است و نهی کردن از کارهای بد صدقه است و در همبستری با همسر صدقه است, گفتند: يارسول الله! يکی از ما شهوت خود را بر آورده ميسازد در آن اجر و مزد است؟ فرمودند: آيا اگر آن را در حرام بنهد بروی گناه نيست؟ همچنان اگر آنرا در حلال بنهد برای او اجر است)([18]).

فقرا گمان کردند که صدقه تنها در مال و ثروت است و آنان از اينکار عاجز‌اند, ولی پيغمبر خداص به آنها خبر داد که عملی کردن همه کارهای نيک و خوب صدقه است ودر ابتدای همة آنها گفتن چهار کلمه است: «سبحان الله, والحمد لله, ولا إله إلاّ الله, والله أکبر».

12- از فضايل چهار کلمه اينست: کسيکه قرآن کريم را درست خوانده نميتواند, رسول اللهص گفتن چهار کلمه را تلافی نخواندن قرآن برای چنين اشخاص قرار داده‌است. ابوداود, نسائی، دارقطنی و ديگران از ابن ابي أوفیب روايت نموده‌اند که شخصی نزد رسول اللهص آمد و گفت: يا رسول الله من نميتوانم قرآن کريم را بيآموزم پس بمن چيزی بياموز تا تلافی آن شود. رسول اللهص فرمود: «بگو: سبحان الله, والحمد لله, ولا إله إلاّ الله والله أکبر ولا حول ولا قوة إلا بالله» مرد باديه‌نشين دو دست خود را جمع کرده گفت: اين برای پروردگار من است پس برای من چه؟ فرمودند: بگو: «اللهم اغفرلی وارحمنی وعافنی وارزقنی واهدنی». يعنی: «بارخدايا مرا بيامرز و بر من رحم کن و عافيتم ده, و روزيم عطاکن و هدايتم نما». مرد باديه‌نشين اين کلمات را شنيده کف دست خو د را جمع کرد, سپس پيغمبرص فرمود: «اين مرد دو دست خود را از خير پر کرد»([19]).

محدث ابو طيب عظيم آبادی در تعليقش بر سنن دارقطنی گفت: سند اين حديث صحيح است. و البانی/ گفت: سندش حسن است([20]).

اين بود مجموعة از رواياتيکه دربارة چهارکلمه روايت شده است, پس هرکه آنرا به تعمق و تدبر بخواند, خواهد دانست که اين چهار کلمه برای مرد مؤمن چقدر سودمند ومفيد بوده از مرتبة عالی و گران مايه برخوردار است چنانکه بعضی از علما فرموده‌اند که همه اسمای خداوند زير اين چهار کلمه مندرج است, مثلاً آنعده نام‌های که به پاکی و تنزيه خداوند دلالت می‌کند مانند قدوس و سلام, زير کلمة «سبحان الله» داخل است.

و کلمة «الحمد لله» مشتمل بر اثبات کمال در اسما و صفات خداوند تعالی است و کلمة الله اکبر بزرگی و عظمت خداوند را بيان می‌کند و هيچ کسی ثناوصفت خداوند را شمرده نميتواند, پس ذاتيکه دارای چنين صفاتی باشد بدون شک معبود برحق است و همه معبودات ديگر باطلند([21]).

پس ميتوان گفت:«سبحان الله» (تسبيح) هر صفتی را که لائق جاه و عظمت خداوند نيست نفی می‌کند, «والحمد لله» (تحميد) انواع کمال در اسما و صفات و افعال خداوند را ثابت می‌سازد, «ولا اله إلاّ الله» (تهليل) يگانه‌پرستی و اخلاص در عبادت خداوند و بيزاری از شرک را بيان می‌کند و تکبير «الله اکبر» بزرگی و عظمت خداوند را بيان می‌کند و هيچ چيزی بزرگتر از خداوند وجود ندارد.

برادرم! حالا دانستی که چهار کلمه چقدر پر عظمت است و چه اجر و پاداش بزرگی در نزد خداوند برای گويندة آن است, از خداوند متعال خواهانيم تا همة ما را توفيق داده آنرا و رد زبان‌ان گرداند, و ما را در زمرة مردمانی شامل گرداند که هميشه زبانهای‌شان به ذکر خداوند تر است.

وبالله التوفيق

وصلی الله علی نبينا محمد وعلی آله وصحبه أجمعين.