حوكمی دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن و كاركردن له‌ ناو دامه‌زراوه‌كانیاندا

حوكمی دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن و كاركردن له‌ ناو دامه‌زراوه‌كانیاندا

] kurdish – كوردی – كردي [

شێخ موحه‌مه‌د صاڵح المنجد

وه‌رگێڕانی: ده‌سته‌ی به‌شی زمانی كوردی له‌ ماڵپه‌ڕی ئیسلام هاوس

پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز

2012 - 1433

حكم الديمقراطية والانتخابات والعمل في أنظمتها

« باللغة الكردية »

الشیخ محمد صالح المنجد

ترجمة: فريق قسم اللغة الكردية بموقع دار الإسلام

مراجعة: بشتيوان صابر عزيز

2012 - 1433

حوكمی دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن و كاركردن له‌ ناو دامه‌زراوه‌كانیاندا

پرسیار : ئایا حوكمی دیموكراسی چیه‌ ؟ وه‌ حوكمی وه‌رگرتنی پۆستێكی دیاری ناو په‌ڕله‌مان چیه‌ ؟ وه‌ یان وه‌رگرتنی هه‌ر پۆستیكی تر له‌ حكومه‌تێكی دیموكراسیدا ؟ وه‌ ئایا حوكمی ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردنی كه‌سێك به‌ رێگای دیموكراسی چیه‌ ؟

وه‌ڵام : سوپاس بۆ خوای گه‌وره‌ ومیهره‌بان، وه‌ درود و صه‌ڵات وسه‌لام له‌سه‌ر محمد المصطفی وئال وبه‌یت ویار ویاوه‌رانی هه‌تا هه‌تایه‌ .

یه‌كه‌م : دیموكراسی نظامێكی زه‌مینیه‌ ( واتا : نظامێكی ئاسمانی نییه‌ )، به‌ مانای حوكمی گه‌ل بۆ گه‌ل دێت، به‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی نظامی ئیسلامییه‌، كه‌ له‌ ئیسلامدا حوكم بۆ خوای گه‌وره‌ و به‌رز وبڵنده‌، واتا : دروست نییه‌ مافی ته‌شریع و یاسادانان بدرێت به‌هیچ كه‌سێك جگه‌ له‌خوای گه‌وره‌، له‌هه‌ر پله‌ وپایه‌كدا بێت .

له‌ كتێبی ( مه‌وسوعه‌ی ئاین و مه‌زهه‌به‌ هاوچه‌رخه‌كانیشدا ) ( له‌به‌رگی دوو / لاپه‌ڕه‌ 1066، 1067 ) دا به‌م شێوه‌یه‌ باس له‌ دیموكراسی كراوه‌ :

« گومـــانی تێدا نییه‌ كـــه‌ سسته‌می دیموكراسی جۆرێكه‌ له‌ هاوبه‌شیدانان (شرك) ی نوێی سه‌رده‌میانه‌، له‌ طاعه‌ت و ملكه‌چ بوون، ومافی ته‌شریع و یاسادانان، به‌جۆرێكه‌‌ سه‌روه‌ری خوای گه‌وره‌ وشه‌ریعه‌تی ئیسلام هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌، كه ‌مافی ته‌شریعی ڕه‌های هه‌یه‌ به‌سه‌ر دروستكراوه‌كانیدا، دیموكراسی ئه‌و مافه‌ له‌بری خوای گه‌وره‌ ده‌دات به‌ مه‌خلوقه‌كان ، له‌كاتێكدا په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : ▬ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآَبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ♂ [ يوسف : 40 ] .

واتا : ئه‌وه‌ش بزانن ئه‌وانه‌ی ئێوه‌ 'به‌ده‌ر له‌خوا' ده‌یانپه‌رستن چه‌ند (ناو) ێكی بێ ناوه‌ڕۆكن, و ئێوه‌و باوو باپیرانتان به‌ئاره‌زووی خۆتان ناوتانناون و كردووتانن به‌ خوا, خوا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی بۆراستی په‌رستنی ئه‌وانه‌ نه‌ناردووه‌, گشت حوكم و بڕیارێك ته‌نهاو ته‌نها هی خوایه‌, ده‌بێ ته‌نها ئه‌و حاكم و بڕیار به‌ده‌ست بێت, فه‌رمانیداوه‌ كه‌: ئێوه‌ ده‌بێ ته‌نها ئه‌و بپه‌رستن و گوێرایه‌ڵیی هه‌ر له‌وبكه‌ن، نه‌ك له‌سه‌رۆك عه‌شیره‌ت، نه‌ك له‌گه‌ل و نه‌ته‌وه‌، نه‌ك له‌وڵات و نیشتمان، نه‌ك له‌ حیزب و گرووپ و خێڵ, هه‌ر ئه‌و ئایین و دینه‌ راست و ڕه‌واو پایه‌داره‌، كه‌ بانگتانم كرد بۆی، ده‌سا وریاو به‌ئاگابن وشوێنی بتان مه‌كه‌ون, به‌ڵام زۆربه‌ی ئه‌و مه‌ردمه‌ نازانن ئایینی یه‌كخواپه‌رستی راست و رێكه .

له‌جێگایه‌كی تردا فه‌رموویه‌تی: ▬ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ♂ [ الأنعام: 57 ] واتا : هه‌ موو حوكم و بڕیارێك هه‌ر هی خوایه‌، هه‌مووشتێ هه‌ر به‌ده‌ستی ئه‌وه‌ .

دووه‌م : هه‌ركه‌سێك حاڵی سسته‌می دیموكراسی بزانێت و بێزانێت حوكمه‌كه‌ی چییه‌ و خۆی هه‌ڵبژێرێت، یان كه‌سێكی تر هه‌ڵبژێرێت و دان بنێت به‌و سسته‌مه‌دا، و كــــاری پێ بكات، ئه‌وا به‌ڕاستی له‌سه‌ر مه‌ترسیـــه‌كی گه‌وره‌یه‌، (فهو علی خطر عظیم) چونكه‌ به‌ڕاستی بنه‌ماكانی سسته‌می دیموكراسی پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌تی ئیسلامه‌ .

به‌ڵام هه‌ركه‌سێك خۆی هه‌ڵبژێرێت یان كه‌سێكی تر هه‌ڵبژێرێت له‌ ژێر سایه‌ی ئه‌م سسته‌مه‌دا بۆ ئه‌وه‌ی بچێته‌ ناو ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگری بكات له‌ كاری خراپه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌وێن، یان ئیقامه‌ی حجه‌ و به‌ڵگه‌كانیان له‌سه‌ر بكات، به‌جۆرێك بتوانێت به‌ پێی توانای خۆی خراپه‌ و گه‌نده‌ڵیه‌كان كه‌متر بكاته‌وه‌، تاوه‌كو ئه‌و كه‌ش و هه‌وایه‌ی ناو په‌ڕله‌مان خاڵی نه‌بێت بۆ كه‌سانی خراپه‌كار و مولحید و به‌ئاره‌زوی خۆیان هه‌رچییه‌كان بوێت بیكه‌ن و ئه‌نجامی بده‌ن، له‌خراپه‌كاری و بڵاوكردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر زه‌ویدا، به‌جۆرێك دین و دونیای خه‌ڵكی هه‌ر هه‌مووی خراپ بكه‌ن، به‌شداری كردن له‌ په‌ڕله‌مانێك به‌م جۆره‌ جێگای ئیجتهاد و تێرامانی زانایانه‌ ئه‌ویش به‌ لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیه‌ چاوه‌ڕوانكراوانه‌ی كه‌ ده‌كرێت به‌ده‌ست بهێنرێت، نه‌ك هه‌ر هێنده‌ بگره‌ هه‌ندێك له‌ زانایان به‌م مه‌رجانه‌ی خواره‌وه‌ كه‌ ئاماژه‌مان پێدا چوون ناو په‌ڕله‌مان و به‌شداری كردن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌ واجب ده‌زانن .

ئه‌وه‌تانێ له‌ یه‌كێك له‌ وانه‌ گشتیه‌كاندا پرسیارێك ئاڕاسته‌ی شیخ محمد بن صاڵح العثیمین ده‌كرێت ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ) سه‌باره‌ت به‌ حوكمی هه‌ڵبژاردن و به‌شداری كردن له‌ ده‌نگداندا، ئه‌ویش له‌وه‌ڵامدا ده‌ڵێت : « من وای بۆ ده‌بینم كه‌ هه‌ڵبژاردن‌ واجبه‌، پێویسته‌ له‌سه‌رمان ئه‌و كه‌سانه‌ دیاری بكه‌ین وهه‌ڵیانبژێرین كه‌ خێریان تێدا ده‌بین، چونكه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سانی باش و چاك به‌شداری نه‌كه‌ن ئه‌ی كێ جێگایان ده‌گرێته‌وه‌ ؟ بێگومان كه‌سانی خراپ و خراپه‌ كار، یان كه‌سانێك كه‌ نه‌ خێریان هه‌یه‌ و نه‌ شه‌ڕیش، له‌كوێوه‌ با هات له‌وێوه‌ شه‌ن ده‌كه‌ن، بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌رمان كه‌سانێ چاك و صاڵح هه‌ڵبژێرین، ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك ووتی : ئێمه‌ كه‌سێكی باشمان هه‌ڵبژاردووه‌، به‌ڵام زۆرینه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ كه‌سانی باشن نین، به‌و كه‌سه‌ ده‌ڵیین : قه‌یدی ناكات، چونكه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و تاكه‌ كه‌سه‌ خوای گه‌وره‌ به‌ره‌كه‌تی تێخست له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا قسه‌یه‌كی خێری كرد ئه‌وا بێگومان كاریگه‌ری خۆی ده‌بێت، ئه‌وه‌ی ئێمه‌ پێویستمانه‌ ڕاستگۆییه‌ له‌گه‌ڵ خوای گه‌وره‌دا چونكه‌ ئێمه‌ ئه‌مه‌مان كه‌مه‌، پشت به‌ هۆكاره‌ مادیی و به‌رجه‌سته‌ بووه‌كان ده‌به‌ستین و خوای گه‌وره‌مان له‌بیر چووه‌ته‌وه‌ و گوێ بۆ خوای گه‌وره‌ ناگرین، گریمان ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ ته‌نها چه‌ند كه‌سێكی ڕاستگۆ و بۆ خوا صوڵحاویان تێدا بوو‌، ئه‌وانه‌ ئه‌گه‌ر ڕاست بكه‌ن له‌گه‌ڵ خوای گه‌وره‌دا بێگومان سوودی ده‌بێت، به‌ڵام وه‌ك ووتم به‌و مه‌رجه‌ی ڕاستگۆ بن له‌گه‌ڵ خوای گه‌وره‌دا»[ سه‌رچاوه‌ : لقاءات الباب المفتوح] .

پرسیار كرا له‌ لیژنه‌ی هه‌میشه‌یی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی و فه‌توادان :

پرسیار : ئایا دروسته‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا خۆت هه‌ڵژێریت، یان به‌شداری بكه‌یت له‌ پڕۆسه‌ی ده‌نگداندا ؟ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م ووڵاته‌ی ئێمه‌ حوكم به‌ غه‌یری حوكمی خوای گه‌وره‌ ده‌كات ؟

وه‌ڵامه‌كه‌یان به‌م شێوه‌یه‌ بوو : « دروست نییه‌ بۆ موسڵمان كه‌ خۆی هه‌ڵبژێرێت به‌ ئومێدی ئه‌وه‌ی پۆست و به‌رپرسیاریه‌تیه‌ك وه‌ربگرێت له‌ حوكمه‌تێك كه‌ حوكم به‌ غه‌یری حوكمی خوای گه‌وره‌ ده‌كات و كار به‌ غه‌یری شه‌ریعه‌تی ئیسلام ده‌كات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ دروست نییه‌ بۆ موسڵمانان ئه‌و كه‌سه‌ هه‌ڵبژێرن یان كه‌سێكی تری جگه‌ له‌و كه‌سه‌ هه‌ڵبژێرن كه‌ كار له‌و حكومه‌ته‌دا ده‌كات، مه‌گه‌ر كاتێك نه‌بێت ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌چێته‌ ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ ئومێدی ئه‌وه‌ بكات كه‌ به‌چوونی بۆ ئه‌وێ ئه‌و حوكمه‌ بگۆڕێت به‌ حوكمی خوای گه‌وره‌, يان به‌شداری كردنی له‌ هه‌ڵبژاردن و خۆپاڵاوتن هه‌نگاوێك بێت بۆ ده‌ست گرتن به‌سه‌ر سسته‌می حوكمدا، به‌و مه‌رجه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ خۆی پاڵاووتوه‌ بۆ به‌شداری كردن له‌و حوكمه‌ته‌شدا ده‌بێت پۆستێك وه‌ربگرێت كه‌ دژایه‌تی نه‌بێت له‌گه‌ڵ شه‌ریعه‌تی ئیسلامییدا »

(الشيخ عبد العزيز بن باز) ، (الشيخ عبد الرزاق عفيفي) ، (الشيخ عبد الله بن غديـــان) ، (الشيـــخ عبد الله بن قعود) [ فتاوى اللجنة الدائمة ( 23 / 406 ، 407 ) ]

هه‌ر له‌م باره‌یه‌وه‌ جارێكی تر پرسیاركراوه‌ته‌وه‌ له‌ لیژنه‌ی هه‌میشه‌یی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی و فه‌توادان :

پرسیار : وه‌ك ده‌زانن لـــــه‌ ووڵاتی ئێمه‌ لــــه‌ جه‌زائیر شتێك هه‌یه‌ پێی ده‌ڵێن : ( هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی یاسادانان ) لێره‌ چه‌ند پارت ولایه‌نێك هه‌ن بانگه‌شه‌ بۆ هێنانه‌وه‌ی حوكمی ئیسلامی ده‌كه‌ن، له‌ هه‌مان كاتدا چه‌ند پارتێكی تریش هه‌ن كه‌ حوكمی ئیسلامیان ناوێت، ئایا حوكمی ئه‌و ده‌نگه‌ده‌ره‌ چیه‌ كه‌ ده‌نگ به‌و كه‌سانه‌ ده‌دات كه‌ حوكمی ئیسلامیان ناوێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نوێژیش ده‌كه‌ن ؟

له‌وه‌ڵامدا ووتیان : واجبه‌ له‌سه‌ر ئه‌و موسڵمانانه‌ی‌ كه‌ له‌وڵاتێكدان و حوكم به‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلام ناكات هه‌موو هه‌وڵ و كۆششێكی خۆیان بخه‌نه‌ گه‌ر له‌ پێناو گه‌ڕانه‌وه‌ی حوكمی شه‌ریعه‌تی ئیسلام، وه‌ هه‌موویان پێكه‌وه‌ هاریكاری ئه‌و كه‌سانه‌ بكه‌ن كه‌ ده‌زانن ئه‌گه‌ر حوكمیان گرته‌ ده‌ست حوكم به‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلام ده‌كه‌ن، وه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك دروست نییه‌ یارمه‌تیدان و هاریكاری كردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ بانگه‌شه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ حوكم به‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلام ناكه‌ن، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ به‌ڵكو هه‌ر كه‌سێك ئه‌وه‌ بكات به‌ره‌و كوفر و بێباوه‌ڕیشی ده‌بات، به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : ▬ وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ * أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ♂ [49-50 ] واتا : (کاتێک هه‌ندێک له‌ زاناکانی جووله‌كه‌، هاتن بۆ لات تا داوه‌ریی بکه‌ی له‌ نێوانیاندا)، داوه‌ری بکه‌ به‌و به‌رنامه‌یه‌ (قورئانه‌) ی که‌ له‌لایه‌ن خواوه‌ بۆت دابه‌زیووه‌، شوێنی ئاره‌زووه‌کانی ئه‌وان مه‌که‌وه‌، وریابه‌ نه‌وه‌کو ئه‌وان ڕێت لێ هه‌ڵه‌ بکه‌ن له‌ هه‌ندێک له‌و ڕێنمووییانه‌ی که‌ خوا بۆی ناردوویت (جا ئه‌گه‌ر ئه‌و جوله‌کانه‌ ڕازیی نه‌بوون) و پشتیان هه‌ڵکرد، ئه‌وه‌ بزانه‌ به‌ڕاستی خوا ده‌یه‌وێت گیرۆده‌ی سه‌رئه‌نجامی هه‌ندێک له‌ گوناهه‌کانی خۆیانیان بکات، بێگومان زۆربه‌ی خه‌ڵکی یاخی و سه‌رکه‌ش و تاوانبارن * ئایا ئه‌وانه‌ حوکم و فه‌رمانڕه‌وایی جاهیلیه‌ت و نه‌فامیان ده‌وێت و ئه‌ویان لاپه‌سه‌نده‌؟ (ئاخر بۆ بیرناکه‌نه‌وه‌) کێ هه‌یه‌ به‌قه‌ده‌ر خوا حوکمی جوان و چاک و به‌جێ بێت، (به‌تایبه‌ت) لای ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ به‌وردیی سه‌رنج ده‌ده‌ن و ویژدان و هه‌ستی زیندوویان هه‌یه‌ .

جا كاتێك خوای گه‌وره‌ بێباوه‌ڕی ئه‌و كه‌سه‌ی ڕوونكردونه‌ته‌وه‌ كه‌ حوكم به‌ شه‌ریعه‌تی ئیسلام ناكات، له‌هه‌مان كاتدا موسڵمانانی ئاگادار كردوه‌ته‌وه‌ و ترساندوونی له‌ یارمه‌تیدان و پشتیوانی كردنی بێباوه‌ڕان، وه‌ فه‌رمانی كردووه‌ به‌ باوه‌ڕداران كه‌ له‌ خوا بترسن و خۆپارێزن بن له‌ سنووره‌كانی، ئه‌گه‌ر ڕاست ده‌كه‌ن و باوه‌ڕداری ڕاسته‌قینه‌ن، هه‌روه‌ك فه‌رموویه‌تی : ▬ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ♂ [المائدة/57 ] .

واتا : ئه‌ی گه‌لی خاوه‌ن باوه‌ڕ دۆستایه‌تی ئه‌و كه‌سانه‌ مه‌كه‌ن كه‌ لاقرتی و گاڵته‌ به‌دینتان ده‌كه‌ن, چ ئه‌وكه‌سانه‌ بن پێش ئێوه‌ كتێب و نامه‌یان بۆ هاتووه‌، چ ئه‌وانه‌بن موشریك و بێ باوه‌ڕن، واته‌: ئه‌وكه‌سانه‌ رێز له‌ دین و ئایینتان نانێن و سووكایه‌تی پێده‌كه‌ن، ئێوه‌ش رێزیان لێ مه‌نێن و دۆستایه‌تیان له‌گه‌ڵ مه‌كه‌ن و، مه‌یانكه‌نه‌ هاوكارو هاوڕێی خۆتان, له‌ خواش بترسن و پارێزکاربن ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕدارن .

خوای گه‌وره‌ پشت و په‌نای هه‌مووان بێت، وصلى الله على نبينا محمد وآله وصحبه وسلم .

لیژنه‌ی هه‌میشه‌یی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی و فه‌توادان .

(الشيخ عبد العزيز بن عبد الله بن باز) و (الشيخ عبد الرزاق عفيفي) ، (الشيخ عبد الله بن غديان) [فه‌تواكانی لیژنه‌ی هه‌میشه‌یی به‌رگی 1 / لاپه‌ڕه‌ 373 ]