فیقهی ئاسان: په‌رتووكی مامه‌ڵه‌كان: ده‌روازه‌ی نۆزده‌یه‌م: زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو
الفقه الميسر: كتاب المعاملات: الباب التاسع عشر: إحیاء الموات
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌تی مامه‌ڵه‌كان، جارێكی تر هاتینه‌وه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له‌باره‌ی زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو سێ بابه‌تتان بۆ باسده‌كه‌ین، بابه‌تی یه‌كه‌م : مه‌به‌ست له زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو و حوكمه‌كه‌ی، بابه‌تی دووه‌م : مه‌رجه‌كانی زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پێ به‌ده‌ست دێت، بابه‌تی سێهه‌م : هه‌ندێك حوكمی په‌یوه‌ست به زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو .
بابه‌تی یه‌كه‌م : مه‌به‌ست له زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو و حوكمه‌كه‌ی :
1- مه‌به‌ست له زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو :
له زمانه‌وانیدا مانای مردوو : ئه‌و شته‌یه كه گیانی تێدا نه‌بێت، لێره‌دا مه‌به‌ست پێی ئه‌و زه‌ویانه‌یه كه ئاوه‌دان نه‌كراونه‌ته‌وه و نه‌كراون به كشتوكاڵ وخاوه‌نیان نیه .
له زاراوه‌ی شه‌رعیشدا مه‌به‌ست لێی : ئه‌و زه‌ویانه‌یه كه تابیه‌ت نین به كه‌سێكه‌وه وموڵكێكی مه‌عصومن، ئه‌ویش ئه‌و زه‌ویانه ده‌گرێته‌وه كه كاوله‌ن وموڵكی كه‌س نین، وه هیچ شوێنه‌واری ئاوه‌دانكردنه‌وه وبنیاتنانی به‌سه‌ره‌وه نابینرێت، یان شوێنه‌واری موڵك وئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی به‌سه‌ره‌وه ده‌بینرێت، به‌ڵام خاوه‌نی نیه و نازانرێت كێ خاوه‌نیه‌تی .
2- حوكم وبه‌ڵگه‌كانی : ئه‌صڵ و بنه‌ما له‌م بابه‌ته‌دا، ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : } من أحیا أرضا ميتة فهي له, وليس لعرق ظالم حق { ([1]) .
واتا : هه‌ر كه‌سێك زه‌ویه‌كی مردووی زیندوو كرده‌وه، ئه‌وه بۆ خۆی ده‌بێت، وه بۆ هیچ كه‌سێكی تر نیه بێت ودره‌ختێكی تێدا بنێژێت، یان بیكات به كشتوكاڵ وبیه‌وێت به‌و شێوه‌یه بیكات به موڵكی خۆی .
بێگومان زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌ویه‌كی مردوو كارێكی باش وچاكه، چونكه خه‌ڵك و ئاژه‌ڵیش پێویستیان پێیه‌تی و سوودی لێ ده‌بینن، له‌م باره‌یه‌شه‌وه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : } من أحیا أرضا ميتة فله فیها أجر، وما أكله العوافي فهو صدقة { ([2]) .
واتا : هه‌ر كه‌سێك زه‌ویه‌كی مردوو زیندوو بكاته‌وه، ئه‌وا پاداشتی له‌سه‌ر وه‌رده‌‌گرێت، وه هه‌ركه‌سێك یان هه‌ر ئاژه‌ڵێك یان هه‌ر باڵنده‌یه‌ك لێی بخوات، خێر وصه‌ده‌قه‌یه .
بابه‌تی دووه‌م : مه‌رجه‌كانی زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پێ به‌ده‌ست دێت :
زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو دوو مه‌رجی هه‌یه :-
مه‌رجی یه‌كه‌م : نابێت زه‌ویه‌ك زیندوو بكرێته‌وه كه موڵك وماڵی موسڵمانێك بێت، جا ئه‌گه‌ر هاتوو له‌سه‌ر موڵك وماڵی موسڵمانێك بوو، حه‌رامه ده‌ستی بۆ ببرێت و زیندوو بكرێته‌وه به‌بێ ئیزن ومۆڵه‌تی شه‌رعی .
مه‌رجی دووه‌م : ده‌بێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه زه‌ویه‌كه زیندوو ده‌كاته‌وه ده‌بێت موسڵمان بێت، چونكه دروست نیه كه‌سێكی بێباوه‌ڕ زه‌ویه‌ك له ووڵاتی موسڵماناندا زیندوو بكاته‌وه .
زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو به چه‌ند شتێك به‌ده‌ست دێت :
1- ئه‌گه‌ر هاتوو په‌رژینێك یان دیوار وحه‌وشه‌یه‌كی به‌ده‌وری زه‌ویه‌كه‌دا دروستكرد، ئه‌ویش به‌و شێوه‌یه‌ی كه داب ونه‌ریتی خه‌ڵكی له‌سه‌ری ڕاهاتوون، له‌م باره‌یه‌شه‌وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : } من أحاط حائطا على أرض فهي له { ([3]) .
واتا : هه‌ركه‌سێك په‌رژینێك به‌ده‌وری زه‌ویه‌كدا دروست بكات، ئه‌وه بۆ ئه‌و ده‌بێت .
2- ئه‌گه‌ر هاتوو بیرێك له زه‌ویه‌كی مردوودا هه‌ڵكه‌نرا وگه‌یشته ئاو، ئه‌وا به زیندوو كردنه‌وه داده‌نرێت، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو بیره‌كه نه‌گه‌یشته ئاو، ئه‌وا ئه‌و كه‌سه‌ی كه بیره‌كه‌ی هه‌ڵكه‌ندووه له پێشتره له‌كه‌سانی تر، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر جۆگه‌له‌یه‌كیشی بۆ هێنایه‌وه، هه‌ر به زیندوو كردنه‌وه داده‌نرێت .
3- ئه‌گه‌ر هاتوو به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان، ئاو گه‌یه‌نرایه زه‌ویه‌كی مردوو، جا به جۆگه‌له هه‌ڵگرتنه‌وه بێت، یان به بیر لێدان بێت، یان به هێنانه‌وه‌ی ئاوی ڕووبار بێت، ئه‌وه به زیندوو كردنه‌وه‌ی ئه‌و زه‌ویه ده‌ژمێررێت .
4- ئه‌گه‌ر هاتوو دره‌ختێكی ناشت، یان له پێشتر بۆ كشتوكاڵ نه‌ده‌شا، به‌ڵام ئه‌و هات زه‌ویه‌كه‌ی خاوێن كرده‌وه و دار ودره‌ختی تێدا ناشت، یان كردی به كشتوكاڵ، ئه‌وا ئه‌و زه‌ویه‌ی زیندوو كردوه‌ته‌وه .
5- هه‌ندێك له زانایانیش ووتویانه : زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی ته‌نها له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه‌ی سه‌ره‌وه نه‌وه‌ستاوه، به‌ڵكو له‌سه‌ر داب ونه‌ریتی خه‌ڵكی خۆیان وه‌ستاوه، جا ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ر كارێك خه‌ڵكی به زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی دانا، ئه‌وا ئه‌و زه‌ویه زیندوو كراوه‌ته‌وه، وه ئه‌گه‌ر هاتوو خه‌ڵكیش به زیندوو كردنه‌وه‌یان نه‌زانی ئه‌وا ئه‌و زه‌ویه زیندوو نه‌كراوه‌ته‌وه .
بابه‌تی سێهه‌م : هه‌ندێك حوكمی په‌یوه‌ست به زیندوو كردنه‌وه‌ی زه‌وی مردوو : -
1- هه‌ركه‌سێك شتێكی له زه‌ویه‌كی مردوو زیندوو كرده‌وه، ئه‌وا ده‌بێت به موڵكی خۆی، به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رموودانه‌ی كه باسكران، یه‌كێك له‌و فه‌رموودانه‌ی كه ئاماژه‌مان پێدا، ئه‌و فه‌رمووده‌یه بوو كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموو بووی : } من أحاط حائطا على أرض فهي له { ([4]) .
واتا : هه‌ركه‌سێك په‌رژینێك به‌ده‌وری زه‌ویه‌كدا دروست بكات، ئه‌وه بۆ ئه‌و ده‌بێت .
2- پاشكۆی ئه‌و زه‌ویانه‌ی كه زیندوو كراونه‌ته‌وه، به زیندوو كردنه‌وه نابێت به موڵكی كه‌سێكی تر، واتا : ئه‌گه‌ر كه‌سێك پارچه زه‌ویه‌كی هه‌بوو كردبووی به كشتوكاڵ به‌ڵام ڕاڕه‌ویه‌كی هێشتبووه بۆ هاتووچۆ كردن، دروست نیه كه‌سێكی تر بێت وبڵێت من ئه‌و ڕاڕه‌وه زیندوو ده‌كه‌مه‌وه وده‌یكه‌م به كشتوكاڵ و موڵكی خۆم، چونكه خاوه‌نی زه‌ویه زیندوو كراوه‌كه له پێشتره به كه‌سانی تر .
3- پێشه‌وا و ئیمامی موسڵمانان مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه زه‌وی مردوو بدات به كه‌سێك بۆ ئه‌وه‌ی زیندووی بكاته‌وه وبێكات به كشتوكاڵ و ئاوه‌دانی بكاته‌وه، ئه‌مه‌ش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه وائلی كوڕی حوجر ڕیوایه‌تی كردووه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } أن النبي (صلى الله عليه وسلم) أقطعه أرضا بحضرموت { ([5]) .
واتا : كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) پارچه زه‌ویه‌كی له حه‌زره‌مه‌وت له یه‌مه‌ن دا به وائل بۆ ئه‌وه‌ی زیندووی بكاته‌وه .
4- دروسته كه پێشه‌وا و ئیمامی موسڵمانان پارچه زه‌ویه‌كی مردوو له‌به‌ر ئالیك وگژو گیاكه‌ی تایبه‌ت بكات بۆ ئه‌سپ و ووڵاخی موجاهیدین وئه‌و ئاژه‌ڵ و ووشترانه‌ش كه له كاتی زه‌كات وه‌رگرتندا له موسڵمانان وه‌رده‌گیرێن، ئه‌گه‌ر هاتوو پێویستی كرد و هیچ زه‌ره‌رو زیانێكیشی نه‌بوو بۆ موسڵمانان، بێگومان كارێكی له‌و شێوه‌یه‌ش مافی هیچ كه‌سێك نیه جگه له پێشه‌وای موسڵمانان، چونكه ئه‌و باش ئاگاداری به‌رژه‌وه‌ندی گشتی هاوڵاتیانه، صه‌عبی كوڕی جوثامه فه‌رمووده‌یه‌كی ڕیوایه‌ت كردووه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا حمی إلا لله ولرسوله { ([6]) .
واتا : جگه خوا و پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )، هیچ كه‌سێك ناتوانێت زه‌ویه‌ك بكات به پاوه‌ن وقه‌ده‌غه‌ی بكات له خه‌ڵكانی تر .
مه‌به‌ست پێی ئه‌وه‌یه زه‌ویه‌كی مردوو بكات به له‌‌وه‌ڕگای ئاژه‌ڵ ووڵاخ، و قه‌ده‌غه‌ی بكات له خه‌ڵكی كه ئاژه‌ڵ و ووڵاخه‌كانیانی تێدا بله‌وه‌ڕێنن .
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین خاك و وڵاتمان ئاوه‌دان بكاته‌وه، و به‌ره‌كه‌ت بخاته ڕزق وڕۆزی هه‌موو لایه‌كه‌وه] وه‌رگێڕ
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (3073) وه تیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (1378) ڕیوایه‌تیان كردووه،، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی ( الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (1551) .
([2]) داره‌می ڕیوایه‌تی كردووه (2/267)، وه ئه‌حمه‌ديش ڕیوایه‌تی كردووه (3/313)، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی ( الإرواء : 6/4).
([3]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (3077) له سه‌مره‌ی كوڕی جوندوبه‌وه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی ( الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (1554) .
([4]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (3077) له سه‌مره‌ی كوڕی جوندوبه‌وه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی ( الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (1554) .
([5]) تيرموذي به‌فه‌رمووده‌ی ژماره (1381) ڕیوایه‌تی كردووه، وه ووتویه‌تی : ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی صحیح سنن الترمذی فه‌رمووده‌ی ژماره (1116).
([6]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (2370) ڕیوایه‌تی كردووه .