فیقهی ئاسان: په‌رتووكی نوێژ: ده‌روازه‌ی هه‌شته‌م: له باره‌ی ئیمامه‌تی نوێژه‌وه
الفقه الميسر:كتاب الصلاة: الباب الثامن: في الإمامة في الصلاة
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
له باره‌ی ئیمامه‌تی نوێژه‌وه
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌ته‌كانی نوێژ، دێینه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوا له باره‌ی ئیمامه‌تی نوێژه‌وه، ئه‌م ووتاره‌تان پێشكه‌ش ده‌كه‌ین، كه حه‌وت بابه‌تی له‌خۆ گرتووه: بابه‌تی یه‌كه‌م: كێ له پێشتره كه ئیمامه‌تی نوێژ بكات، بابه‌تی دووه‌م: چی كه‌سێك ئیمامه‌تی حه‌رامه، بابه‌تی سێهه‌م: چی كه‌سێك ئیمامه‌تی مه‌كروهه، بابه‌تی چواره‌م: شوێنی ئیمام له نوێژخوێنه‌كانه‌وه، بابه‌تی پێنجه‌م: ئه‌وه‌ی ئیمام له‌بری نوێژخوێنه‌كانی تر هه‌ڵیده‌گرێت، بابه‌تی شه‌شه‌م: پێشبڕكی كردنی ئیمام، بابه‌تی حه‌وته‌م: چه‌ند بابه‌تێكی جیاجیا له‌باره‌ی ئیمامه‌ت و نوێژی به‌كۆمه‌ڵه‌وه.
بابه‌تی یه‌كه‌م: كێ له پێشتره كه ئیمامه‌تی نوێژ بكات:
پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕوونی كردوه‌ته‌وه كێ له پێشتره كه پێش نوێژی بكات بۆ موسڵمانان، وه‌ك فه‌رموویه‌تی: } يؤم القوم أقرؤهم لكتاب الله، فإن كانوا في القراءة سواء، فأعلمهم بالسنة، فإن كانوا في السنة سواء، فأقدمهم هجرة، فإن كانوا في الهجرة سواء، فأقدمهم سلما { ([1])، واتا: قورئانخوێنترینیان پێش نوێژی بۆ خه‌ڵكی ده‌كات، ئه‌گه‌ر هاتوو یه‌كسان بوون له قورئانخوێندندا، ئه‌وه كامیان شاره‌زاتره به سوننه‌ت ئه‌وه‌یان پێش نوێژیان بۆ ده‌كات، وه ئه‌گه‌ر هاتوو یه‌كسان بوون له شاره‌زاییان به سوننه‌ت، كامیان زووتر كۆچی كردبێت ئه‌وه‌یان له پێشتره بۆ پێش نوێژی، خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كسانیش بوون له كۆچكردندا، كامیان زووتر موسڵمان بوو بێت ئه‌وه‌یان له پێشتره كه پێش نوێژی بكات بۆ موسڵمانان.
بۆیه له پێشترین كه‌س كه پێش نوێژی بكات بۆ موسڵمانان، به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه:
1-كامیان جوانتر قورئان بخوێنێته‌وه، ئه‌وه‌یان له پێشتره كه پێش نوێژی بكات، ئه‌ویش به‌وه‌ی به ته‌واوترین شێوه جێ به‌جێی بكات، زاناترین به فیقهی نوێژ پێش ده‌خرێت، جا كاتێك ئه‌گه‌ر كه‌سێكی جوان قورئان خوێن له‌گه‌ڵ كه‌سێك كه‌متر له‌و له جوان خوێندنه‌وه‌ی قورئان پێكه‌وه بوون، به‌ڵام له‌و زیاتر شاره‌زا بوو له فیقهی نوێژ، ئه‌وا ئه‌و كه‌سه‌یان كه جوانتر قورئان ده‌خوێنێته‌وه و شاره‌زاتریشه له فیقهی نوێژ پێش ده‌خرێت بۆ ئیمامه‌ت كردن به‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه قورئان جوان ده‌خوێنێته‌وه به‌ڵام كه‌متر شاره‌زایه به فیقهی نوێژ، چونكه پێویستی به فیقه و شاره‌زا له حوكمه‌كانی نوێژ زیاتره له پێویستی به جوانتر قورئان خوێندنه‌وه.
2-پاشان شاره‌زاتر و زاناتر به سوننه‌ت، ئه‌گه‌ر هاتوو پێش نوێژ یه‌كسان بوون له جوان خوێندنه‌وه‌ی قورئان، به‌ڵام یه‌كێكیان زیاتر شاره‌زا و زاناتریش به سوننه‌ت بوو، ئه‌وا ئه‌وه‌یان كه زیاتره شاره‌زاتره پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی بووی: } فإن كانوا في القراءة سواء، فأعلمهم بالسنة {، واتا: ئه‌گه‌ر هاتوو له قورئانخوێندنه‌وه یه‌كسان بوون، ئه‌وه‌یان شاره‌زاتره به سوننه‌ت ئه‌وه‌یان پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن.
3-پاشان ئه‌وه‌ی كه پێشتر و زووتر كۆچی كردبێت له ووڵاتانی بێباوه‌ڕانه‌وه بۆ ووڵاتی ئیسلام وموسڵمانان، پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن، ئه‌گه‌ر هاتوو یه‌كسان بوون له جوان خوێندنه‌وه‌ی قورئان وشاره‌زا بوون له سوننه‌ت.
4-پاشان ئه‌وه‌یان زووتر موسڵمان بوو بوو، پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن، ئه‌گه‌ر هاتوو له كۆچكردنیشدا یه‌كسان بوون.
5-پاشان كامیان به ته‌مه‌نتره، پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن، ئه‌گه‌ر هاتوو له ته‌واوی ئه‌و شتانه‌ی پێشووتر یه‌كسان بوون، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی پێشوو، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی بووی: }فإن كانوا في الهجرة سواء، فأقدمهم سلما - وفي رواية: سنا-{، واتا: ئه‌گه‌ر له كۆچكردنیش یه‌كسان بوون، ئه‌وا ئه‌وه‌یان كه پیشتر موسڵمان بووه، له ڕیوایه‌تێكی تردا هاتووه: ئه‌وه‌یان كه به‌ته‌مه‌تنرینه پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن، وه ههروهها فه‌رموویه‌تی: } وليؤمكم أكبركم {، واتا: ئه‌وه‌تان كه به‌ته‌مه‌نترینه پێش نوێژیتان بۆ ده‌كات.
جا ئه‌گه‌ر هاتوو له ته‌واوی ئه‌وه‌ی باسكرا یه‌كسان بوون، ئه‌وا تیروپشك ده‌كرێت له نێوانیاندا، جا هه‌ر كه‌سێكیان تیرو پشكه‌كه‌ی بۆ ده‌رچوو و سه‌ركه‌وت به‌سه‌ر ئه‌وی تردا، پێش ده‌خرێت بۆ پێش نوێژی كردن.
خاوه‌ن ماڵیش له پێشتره به پێش نوێژی كردن له میوانه‌كه‌ی، وه‌ك كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } لايؤمن الرجل في أهله ولا في سلطانه { ([2])، واتا: پیاو له ناو ماڵ مناڵی وخۆی و له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیدا پێش نوێژی بۆ ناكرێت، - واتا: ده‌بێت پیاو له‌ماڵی خۆی و له ده‌سه‌ڵاتی خۆیدا پێش بخرێت بۆ پێش نوێژی كردن.
ههروهها خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و پێشه‌وا و به‌رپرسی موسڵمانان له پێشتره بۆ پێش نوێژی كردن له غه‌یری خۆی، ئه‌ویش پێشه‌وای گه‌وره‌ی موسڵمانانه، به به‌ڵگه‌ی گشتگیری فه‌رمووده‌كه‌ی پێشووتر كه ئاماژه‌مان پێدا، ههروهها ئیمامی فه‌رمی مزگه‌وت له پێشتره به هه‌موو كه‌س بۆ پێش نوێژی كردن- پێشه‌وای موسڵمانان نه‌بێت – ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هاتوو غه‌یری ئه‌ویش قورئان خوێنێكی باش و شاره‌زای زیاتریش بێت، به به‌ڵگه‌ی گشتگیری فه‌رمووده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) كه فه‌رمووی بووی: } لايؤمن الرجل في أهله ولا في سلطانه {، واتا: پیاو له ناو ماڵ مناڵی خۆی و له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیدا پێش نوێژی بۆ ناكرێت، به‌ڵكو ده‌بێت ئه‌و پێش نوێژی بۆ غه‌یری خۆی بكات.
بابه‌تی دووه‌م: چی كه‌سێك ئیمامه‌تی حه‌رامه:
پێش نوێژی كردن له‌م حاڵه‌تانه‌ی خواره‌وه‌دا حه‌رامه:
1- پێش نوێژی كردنی ئافره‌تان بۆ پیاوان، به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } لن یفلح قوم ولوا أمرهم امرأة { ([3])، واتا: ئه‌و گه‌ل و هۆزه سه‌رفراز نابن، پێشه‌وا و كاربه‌ده‌ستیان ئافره‌ت بێت، چونكه ئه‌صڵ وایه ئافره‌تان له ڕیزی دواوه نوێژ بكه‌ن له پێناو پاراستنیان ودوور بوونیان له چاوی پیاوان، جا ئه‌گه‌ر هاتوو له نوێژدا كران به ئیمام وپێش نویژ ئه‌وا پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌صل و بنه‌ما شه‌رعیه‌یه.
2- پێش نوێژی كه‌سێكی بێ ده‌ست نوێژ، له‌گه‌ڵ پێش نوێژی ئه‌و كه‌سه‌ی كه پیسیه‌ك به‌سه‌ر لاشه و جه‌سته و جلوبه‌رگه‌كانیه‌وه بێت، و پێش بزانێت و لای نه‌بات، خۆ ئه‌گه‌ر هاتووو نوێژ خوێنه‌كان به‌وه‌یان نه‌زانی تا ئه‌و كاته‌ی نوێژه‌كه ته‌واو ده‌بێت، نوێژه‌كه‌یان دروسته و هیچی تێدا نیه.
3- پێش نوێژی كرنی كه‌سێكی نه‌خوێنه‌وار و نه‌شاره‌زا، كه به‌چاكی نه‌زانێت سوره‌تی ( الفاتحة ) بخوێنێته‌وه، نه‌زانێت نه له‌به‌ر بیخوێنێت وه نه به خوێندنه‌وه‌یش، یان هه‌ندێك پیت تێهه‌ڵكیش بكات كه پێویست به تێهه‌ڵكێشكردن نه‌كات، یان پیتێك بگۆرێت به پیتێكی تر، یان به‌ئاوازێكی وا بیخوێنێت ماناكه‌ی تێك بدات، ئه‌م جۆره كه‌سانه پێش نوێژی كردنیان دروست نیه، مه‌گه‌ر پێش نوێژی بۆ كه‌سانی وه‌ك خۆی بكات، ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌سی باشتر نیه.
4- پێش نوێژی كه‌سی فاسق وبیدعه‌چی، نوێژكردن له دواوه‌ی دروست نیه، ئه‌گه‌ر هاتوو فیسقه‌كه‌ی ئاشكرا بوو، وه خه‌ڵكی بانگ ده‌كرد بۆ بیدعه‌یه‌كی وا كه خه‌ڵكی پێ بێباوه‌ڕ ده‌بوو، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و ئایه‌ته‌ی كه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت، ﱡﭐ أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا ۚ لَّا يَسْتَوُونَﱠ ([4])، واتا: ئایا ئه‌وكه‌سه‌ی بڕوای هێناوه وه‌ك ئه‌وكه‌سه وایه كه له ئیمان ده‌رچووه! بێگومان هه‌رگیز ئه‌و دووانه چوونیه‌ك نین.
5- ئه‌و كه‌سه‌ی نه‌توانێت كڕنوش و سوژده ببات، وه نه‌توانێت به پێوه بوه‌ستێت و دابنیشێت، پێش نوێژی وئیمامه‌تی دروست نیه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه به‌تواناترن به ئه‌نجامدانی ئه‌و كارانه‌ی باسكران.
بابه‌تی سێهه‌م: چی كه‌سێك ئیمامه‌تی مه‌كروهه:
ئیمامه‌ت و پێش نوێژی ئه‌م كه‌سانه‌ی خواره‌وه مه‌كروه وباش نیه:
1- ئه‌و كه‌سه‌ی كه پیته‌كان ده‌گۆڕێت بۆ پیتی تر و زۆر هه‌ڵه ده‌كات له قورئانخوێندنه‌وه‌دا، ئه‌مه ئه‌گه‌ر هاتوو له غه‌یری سوره‌تی ( الفاتحة ) دا بوو، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو له سوره‌تی ( الفاتحة ) پیتی ده‌گۆڕی به پیتی تر به‌شێوه‌یه‌ك مانای ئایه‌ته‌كانی ده‌شێواند، ئه‌وا پێش نوێژی دروست نیه، وه‌ك له پێشتر باسمان لێوه‌كرد، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } يؤم القوم أقرؤهم {،واتا: شاره‌زاترینیان به خوێندنه‌وه‌ی قورئان پێش نوێژ بۆ گه‌ل وهۆزه‌كه‌ی ده‌كات.
2- كه‌سێك پێش نوێژی بۆ كه‌سانێك بكات ڕقیان لێی ببێته‌وه، یان زۆرینه‌یان ڕقیان لێی ببێته‌وه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } ثلاثة لا ترفع صلاتهم فوق رؤوسهم شبرا: رجلٌ أمَّ قوماً وهم لها كارهون ... الحدیث { ([5])، واتا: سێ كه‌س نوێژه‌كانیان هێنده‌ی بستێك له‌سه‌ریان به‌رز نابێته‌وه: پیاوێك پێش نوێژی بۆ كه‌سانێك بكات، ڕقیان لێی ببێته‌وه و خۆشیان نه‌وێت... فه‌رمووده‌كه.
3- كه‌سێك هه‌ندێك له پیته‌كانی قورئان بشارێته‌وه و به‌جوانی ده‌ریان نه‌برێت، ههروهها كه‌سێكیش هه‌ندیك له پیته‌كان دووباره بكاته‌وه، وه‌ك ئه‌و كه‌سه‌ی كه پیتی ( تێ ) یان ( فێ ) یان هه‌ر پیتێكی تر دووباه‌ر بكاته‌وه، چونكه ئه‌و كه‌سانه پیت له قورئان خوێندنه‌وه زیاد ده‌كه‌ن.
بابه‌تی چواره‌م: شوێنی ئیمام له نوێژخوێنه‌كانه‌وه:
سوننه‌ت وایه پێش نوێژ له نوێژخوێنه‌كان پێش بكه‌وێت، ئه‌گه‌ر هاتوو نوێژخوێنه‌كان دوان وزیاتر بوون ئه‌وا له پشت (ئیمام) پێش نوێژه‌وه ده‌وه‌ستن، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ئه‌گه‌ر هه‌ڵبسایه بۆ نوێژكردن پێش ده‌كه‌وت و هاوه‌ڵانیشی له‌دوایه‌وه ده‌وه‌ستان، موسلیم و ئه‌بو داود ڕیوایه‌تیان كردووه كه } أن جابرا وجبارا وقفا، أحدهما عن یمینه والآخر عن یساره فأخذ بأیدیهما حتی أقامهما خلفه { ([6])، واتا: جابر وجه‌بار هه‌ردوكیان وه‌ستان، یه‌كێكیان له لای ڕاستیه‌وه، وئه‌وی تریشیان له‌لای چه‌پیه‌وه، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌ستی هه‌ردوكیانی گرت، تاوه‌كو له‌پشت خۆیه‌وه وه‌ستاندنی.
ههروهها ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی كه كاتێك پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له ماڵه‌وه نوێژی بۆ ده‌كردن، ووتویه‌تی : } ثم يؤم رسول الله ( صلی الله علیه وسلم ) ونقوم خلفه، فيصلي بنا { ([7])،واتا: پاشان پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێش نوێژی كرد، وئێمه‌یش له پشتیه‌وه وه‌ستاین، ونوێژی بۆ كردین .
ئه‌گه‌ر نوێژخوێنه‌كه ته‌نها پیاوێك بوو، ئه‌وا هاوشانی ئیمام له‌لای ڕاستیه‌وه ده‌وه‌ستێت، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) عه‌بدوڵای كوڕی عه‌باس و جابری سوڕانده‌وه بۆلای ڕاستی كاتێك له‌لای چه‌پیه‌وه وه‌ستابوون بۆ نوێژكردن ([8]).
وه دروسته ئیمام له نێوه‌ڕاستی نوێژخوێنه‌كان بوه‌ستێت، چونكه عه‌بدوڵای كوڕی مه‌سعود له نێوان عه‌لقه‌مه و ئه‌سوه‌د نوێژی كرد، پاشان ووتی : } هكذا رأيت رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) فعل { ([9])، واتا: ئا به‌و شێوه‌یه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) م بینی وای كرد .
به‌ڵام ئه‌مه بۆ هه‌موو كات نیه به‌ڵكو بۆ حاڵه‌تی پێویستی وزه‌روره‌ته، چونكه باشتروایه له پشت ئیمامه‌وه بوه‌ستن، وه ژنانیش له پشت ڕیزی پیاوانه‌وه بوه‌ستن، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌یگڕێته‌وه، وده‌ڵێت: } صففت أنا واليتيم وراءه، والعجوز من ورائنا { ([10]), واتا: من ومناڵێكی بی باب له پشت پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) بۆ نوێژ كردن ڕیز بووین، و پیره ژنێكیش له پشتمانه‌وه وه‌ستا بۆ نوێژكردن .
بابه‌تی پێنجه‌م: ئه‌وه‌ی ئیمام له‌بری نوێژخوێنه‌كانی تر هه‌ڵیده‌گرێت:
ئیمام له نوێژه ئاشكراكاندا له‌بری نوێژخوێن ته‌حه‌مولی خوێندنی قورئان ده‌كات ( سوره‌تی الفاتحة )، واتا: واجب نیه نوێژخوێن سوره‌تی (الفاتحة) بخوێنێت، به‌ڵكو خوێندنه‌كه‌ی ئیمام بۆ ئه‌ویش ده‌بێت، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) به مه‌ڕفوعی ڕیوایه‌تی كردووه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } وإذا قرأ الإمام فأنصتوا { ([11]), واتا: كاتێك ئیمام قورئانی خوێند ئێوه بێده‌نگ بن، ههروهها پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } من كان له إمام فقراءته له قراءة { ([12]), واتا: هه‌ر نوێژخوێنێك له‌گه‌ڵ ئیمام نوێژی كرد، ئه‌وا قورئان خوێندنه‌كه‌ی ئیمام ( سوره‌تی فاتحة ) بۆ ئه‌ویش ده‌بێت به خوێندن .
به‌ڵام له نوێژ نهێنیه‌كاندا ئیمام له‌بری نوێژخوێنه‌كان ته‌حه‌مولی خوێندنی سوره‌تی الفاتحة ناكات .
بابه‌تی شه‌شه‌م: پێشكه‌وتن له ئیمام:
دروست نیه نوێژخوێن پێش ئیمام بكه‌وێت و پێشبڕكێی له‌گه‌ڵدا بكات، بۆیه هه‌رنوێژخوێنێك له پێش ئیمامه‌كه‌یه‌وه نوێژی دابه‌ست، ئه‌وا نوێژه‌كه‌ی دانامه‌زرێت، چونكه مه‌رجی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ ئه‌وه‌یه نوێژخوێن له‌دوای ئیمامه‌وه نوێژ دابه‌ستێ و ( الله أكبر ) بكات، دیاره ئه‌ویش ئه‌وه‌ی له‌كیس چووه، وه ده‌بێت نوێژخوێن له دوای ئیمامه‌كه‌یه‌وه ده‌ست بكات به هه‌ڵسوكه‌وت و كرداره‌كانی نوێژه‌كه‌ی، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } إنما جعل الإمام ليؤتم به، فإذا كبر فكبروا، وإذا ركع فاركعوا، وإذا قال: سمع الله لمن حمده، فقولوا: ربنا لك الحمد، وإذا سجد فاسجدوا { ([13])، واتا: ئيمام بۆ ئه‌وه دانراوه كه بكرێت به پێشه‌وا، جا كاتێك ئیمام الله أكبری كرد ئێوه‌یش الله أكبر بكه‌ن، وه كاتێك كڕنوشی برد ئێوه‌یش كڕنوش ببه‌ن، وه كاتیك وتی: سمع الله لمن حمده، ئێوه‌یش بڵێن: ربنا ولك الحمد، وه كاتێك سوژده‌ی برد ئێوه‌یش سوژده ببه‌ن .
جا ئه‌گه‌ر هاتوو نوێژخوێن له‌گه‌ڵ ئیمام هه‌ڵسوكه‌وتی نوێژه‌كه‌ی ئه‌نجامدا، یان له‌گه‌ڵ ئیمام سه‌لامی دایه‌وه، ئه‌وا كارێكی باشی نه‌كردووه، چونكه پێچه‌وانه‌ی سوننه‌ته، به‌ڵام نوێژه‌كه‌ی به‌تاڵ نابێته‌وه، چونكه له‌گه‌ڵ ئیمام ڕوكنه‌كه‌ی ئه‌نجامداوه، خۆ ئه‌گه‌ر پێش ئیمام كه‌وت ئه‌وا حه‌رامه وردروست نیه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا تسبقونی بالركوع ولا بالسجود ولا بالقیام { ([14])، واتا: نه به كڕنوش و به سوژده و نه به‌وه‌ستان له‌من پێش مه‌كه‌ون، دیاره نه‌هی كردنیش كه له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا هاتووه حه‌رام بوون ده‌گه‌یه‌نێت، ههروهها ئه‌بو هوره‌یره فه‌رمووده‌یه‌كی به مه‌ڕفوعی ڕیوایه‌ت كردووه، كه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } أما یخشی الذي يرفع رأسه قبل الإمام أن يحول رأسه رأس حمار { ([15])، واتا: ئایا ئه‌و كه‌سه‌ی كه له‌پێش ئیمامه‌وه سه‌ری به‌رز ده‌كاته‌وه ناترسێت له‌وه‌ی كه سه‌ری ببێت به‌سه‌ری گوێ درێژ .
بابه‌تی حه‌وته‌م: چه‌ند بابه‌تێكی جیاجیا له‌باره‌ی ئیمامه‌ت و نوێژی به‌كۆمه‌ڵه‌وه:
هه‌ندێكی تر له‌و حوكمانه‌ی كه په‌یوه‌ستن به پێش نوێژی ونوێژی به‌كۆمه‌ڵ، جگه له‌و حوكمانه‌ی كه پێشتر باسمان لێوه‌كردن:
1-سوننه‌ته كه‌سانی ژیر وخاوه‌ن بیروهۆش له ئیمامه‌وه نزیك بن، كه‌سانی خاوه‌ن فه‌زڵ و ژیر وبه ویقار له‌دوای ئیمام ونزیك ده‌بن لێی، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لیلني منكم أول الأحلام والنهى، ثم الذين يلونهم، ثم الذين يلونهم { ([16])، واتا: با ژیر وبیرمه‌نده‌كان له‌دوای منه‌وه بن له نوێژدا، پاشان ئه‌وانه‌ی له‌وان كه‌مترن، پاشان ئه‌وانه‌ی له‌وان كه‌مترن.
حيكمه‌تیش له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه: تاوه‌كو ئیمام له هه‌ڵه وكه‌موكورتیه‌كانی ئاگادار بكه‌نه‌وه، وه ئه‌گه‌ر پێویست بوو كاتێك ئیمام هه‌ڵه‌یه‌ك ده‌كات له قورئان خوێندن یان لێی ده‌گیرێت وه‌بیری بهێننه‌وه و بۆی ڕاست بكه‌نه‌وه، وه ئه‌گه‌ر شتێك ڕوویدا له نوێژه‌كه‌دا یه‌كێك له‌وان بكات به جێگیری خۆی .
2-سوور بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌ڕیزی یه‌كه‌م نوێژ بكه‌ن: سوننه‌ته نوێژخوێنه‌كان پێش بكه‌ون بۆ ڕیزی یه‌كه‌م و سوور بن له‌سه‌ری، وئاگاداری ئه‌وه بن كه دوانه‌كه‌ون لێی، له‌مباره‌یه‌وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } تقدموا فأتموا بي، وليأتم بكم بعدكم, لا يزال قوم يتأخرون حتى يؤخرهم الله { ([17])، واتا: پێش بكه‌ون وله‌ڕیزی یه‌كه‌مه‌وه بن، وه با ئه‌وانه‌ی دوای ئێوه‌یش چاوتان لێ بكه‌ن، به‌رده‌وام كۆمه‌ڵێك له نوێژه‌كانیان دوا ده‌كه‌ون، تا وای لێدێت خوای گه‌وره‌ش له هه‌موو خێر وڕه‌حمه‌تێك دوایان ده‌خات .
ههروهها فه‌رموویه‌تی : } لو يلعم الناس ما في النداء والصف الأول، ثم لم يجدوا إلا أن يستهموا عليه لاستهموا { ([18])، واتا: ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی بیانزاییایه كه بانگ وڕیزی یه‌كه‌می نوێژ چه‌ندێك خێری زۆره، پاشان ئه‌و خێره‌یان ده‌ستگیر نه‌بوایه به تیرو پشك نه‌بوایه، ئه‌وا بێگومان تیروپشكیان بۆ ده‌كرد .
به‌ڵام سه‌باره‌ت به ئافره‌تان سوننه‌ت وایه كه له ڕیزی دواوه‌ی نوێژخوێنه‌كان بن، به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) فه‌رموویه‌تی: } خير صفوف الرجال أولها وشرها آخرها، وخير صفوف النساء آخرها، وشرها أولها { ([19])، واتا: باشترين ڕیزی نوێژی پیاوان ڕیزی یه‌كه‌مه، وه خراپترین ڕیزیشیان كۆتا ڕیزه، وه باشترین ڕیزی نوێژی ئافره‌تان ڕیزی كۆتاییه، وه خراپترینیان ڕیزی یه‌كه‌مه .
3-ڕێك وپێك كردنی ڕیزه‌كانی نوێژ، و پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كان، وته‌واو كردنی ڕیزی یه‌كه‌می نوێژ، وپاشان ڕیزه‌كانی تریش، بۆیه سوننه‌ت وایه ئیمام پێش ده‌ست پێكردنی به نوێژ فه‌رمان بكات به ڕێك وپیك كردنی ڕیزه‌كان وپڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كان نێوانیان، به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) خۆی به كردار وای كردووه، وه له‌م باره‌یه‌شه‌وه فه‌رموویه‌تی: } سووا صفوفكم فإن تسوية الصفوف من تمام الصلاة { ([20])، واتا: ڕیزه‌كانتان ڕیك وپێك بكه‌ن، چونكه ڕیك وپێك كردنی ڕیزه‌كان له ته‌واوی نوێژه‌كانه .
ههروهها ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌گێڕێته‌وه وده‌ڵیت: } أقيمت الصلاة فأقبل علينا رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) بوجهه فقال: أقیموا صفوفكم وتراصوا، فإني أراكم من وراء ظهري { ([21])، واتا: قامه‌ت كرا بۆ نوێژ، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕووی وه‌رگێرا بۆلامان و فه‌رمووی: ڕیزه‌كانتان ڕاست بكه‌نه‌وه وڕیك بوه‌ستن، چونكه من له دواوه ئێوه ده‌بینم .
هه‌ر ئه‌نه‌س ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌ڵێت: } كان أحدنا يلزق منكبه بمنكب صاحبه وقدمه بقدمه { ([22])، واتا: هه‌ركه‌س له ئێمه شانی ده‌نوساند به شانی هاوه‌ڵه‌كه‌یه‌وه، وه پێكانی ده‌لكاندا به پێكانیه‌وه .
وه سوننه‌ت وایه سه‌ره‌تا ڕیزی یه‌كه‌م ته‌واو بكرێت، پاشان ڕیزه‌كانی تریش، جا ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌میه‌ك هه‌بوو له ڕیزه‌كاندا ئه‌وا با كه‌میه‌كه له كۆتا ڕیزدا بێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } ألا تصفون كما تصف الملائكة عند ربها، فقلنا يار سول الله, وكيف تصف الملائكة عند ربها؟ قال: يتمون الصفوف الأول ويتراصون في الصف { ([23])، واتا: ئایا ناكرێت ڕیزه‌كانتان ته‌واو بكه‌ن، وه‌ك ڕیزی فریشته‌كان كاتیك لای خوای گه‌وره ڕیز ده‌به‌ستن، ووتمان ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا فریشته‌كان چۆن لای په‌روه‌ردگاریان ڕاده‌وه‌ستن؟ فه‌رمووی: ڕیزی یه‌كه‌م ته‌واو ده‌كه‌ن وكه‌موكورتی له ڕیزه‌كانیاندا نیه .
4- نوێژی تاكه كه‌س له دوای ڕیزه‌كانه‌وه: نوێژی ئه‌و كه‌سه دروست نیه كه له دواوه‌ی ڕیزه‌كانه‌وه به‌ته‌نها نوێژ ده‌كات، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا صلاة لمنفرد خلف الصف { ([24])، واتا: نوێژی تاكه‌كه‌س له‌دواوه‌ی ڕیزی نوێژ دروست نیه .
وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پیاوێكی بینی به‌ته‌نها له دواوه‌ی ڕیزه‌كان نوێژی ده‌كرد، فه‌رمانی پێكرد كه نوێژه‌كه‌ی دووباره بكاته‌وه ([25]).
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین له‌و كه‌سانه‌مان بگێڕێت كه هه‌میشه له‌ڕیزی یه‌كه‌می نوێژه به‌كۆمه‌ڵه‌كانه‌وه‌ن، تاوه‌كو به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له سه‌رفرازان و سه‌ركه‌وتووانی ڕۆژی دوایی بین] وه‌رگێڕ .
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (673) ڕیوایه‌تی كردووه، مه‌به‌ست له ووشه‌ی (سلما) ئیسلامه.
([2]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (673) ڕیوایه‌تی كردووه، مه‌به‌ست له ووشه‌ی (سلما) ئیسلامه.
([3]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (673) ڕیوایه‌تی كردووه، مه‌به‌ست له ووشه‌ی (سلما) ئیسلامه.
([4]) سوره‌تی السجدة: ئایه‌تی: 18.
([5]) ابن ماجه به فه‌رمووده‌ی ژماره (971) ڕیوایه‌تی كردووه، وه بوه‌یصیری له په‌رتووكی ( الزوائد ) دا سه‌نه‌ده‌كه‌ی به سه‌ندێكی صه‌حیح داناوه، وه ئیمامی نه‌وه‌ویش له ( المجموع ) دا به حه‌سه‌نی داناوه، وه شێخ ئه‌لبانیش به حه‌سه‌نی داناواه، بڕوانه: ( صحیح ابن ماجه ) فه‌رمووده‌ی ژماره (792).
([6]) موسليم به فه‌رمووده‌ی ژماره (3010).
([7]) موسليم به فه‌رمووده‌ی ژماره (659) .
([8]) موسليم به فه‌رمووده‌ی ژماره (3010) .
([9]) ئه‌بوداود به فه‌رمووده‌ی ژماره (613) ڕیوایه‌تی كردووه، فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحه، بڕوانه په‌رتووكی: إرواء الغلیل (2/319).
([10]) موسليم به فه‌رمووده‌ی ژماره (658).
([11]) هه‌ر پێنجیان ڕیوایه‌تی كردووه تیرموذی نه‌بێت، ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (604)، وه نه‌سائیش (1/146)، وابن ماجه‌یش به فه‌رمووده‌ی ژماره (846)، وه ئه‌حمه‌دیش (2/420)، وه شیح ئه‌لبانی ووتویه‌تی فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحه، بڕوانه ( صحیح سنن النسائي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (822 و883) ئه‌مه‌ش به‌شێك له‌و فه‌ره‌ووده‌یه‌ی كه سه‌ره‌تای به‌م شێوه‌یه ده‌ست پێده‌كات ( إنما جعل الإمام ليؤتم به ... ).
([12]) ئه‌حمه‌د ڕیوایه‌تی كردووه (3/339)، وه وابن ماجه‌یش به فه‌رمووده‌ی ژماره (850)، وه شیح ئه‌لبانیش به‌فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نی داناوه، بڕوانه ( إرواء الغلیل ) فه‌رمووده‌ی ژماره (500) .
([13]) بوخاری و موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (389) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (411) ڕیوایه‌تیان كردووه .
([14]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (416) ڕیوایه‌تی كردووه .
([15]) بوخاری و موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (691) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (427) ڕیوایه‌تیان كردووه .
([16]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (432) ڕیوایه‌تی كردووه .
([17]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (438) ڕیوایه‌تی كردووه .
([18]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (437) ڕیوایه‌تی كردووه .
([19]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (440) ڕیوایه‌تی كردووه .
([20]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (440) ڕیوایه‌تی كردووه .
([21]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (719) ڕیوایه‌تی كردووه .
([22]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (725) ڕیوایه‌تی كردووه .
([23]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (430) ڕیوایه‌تی كردووه .
([24]) ئه‌حمه‌د ڕیوایه‌تی كردووه (4/23)،وه ابن ماجه‌ش به فه‌رمووده‌ی ژماره (1003) ڕیوایه‌تی كردووه، ئیمام ئه‌حمه‌د به فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نی داناوه، وه بوه‌یصیری له په‌رتووكی ( الزوائد ) دا سه‌نه‌ده‌كه‌ی به سه‌ندێكی صه‌حیح داناوه، وه شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه: ( صحیح ابن ماجه ) فه‌رمووده‌ی ژماره (822).
([25]) ئه‌حمه‌د ڕیوایه‌تی كردووه (4/228)، وه ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (682) وه تیرموذیش به فه‌رمووده‌ی ژماره (230) ووه ابن ماجه‌ش به فه‌رمووده‌ی ژماره (1004) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه تیرموذی به فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نی داناوه، وه ئه‌حمه‌د شاكر له حه‌واشی تیرموذیدا به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه: ( صحیح الترمذي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (191) .