فیقهی ئاسان: په‌رتوكی زه‌كات: ده‌روازه‌ی چواره‌م : زه‌كاتی ووشتر وئاژه‌ڵ وڕه‌شه ووڵاخ
الفقه الميسر: كتاب الزكاة: الباب الرابع : زكاة بهيمة الأنعام
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: ده‌سته‌ی به‌شی كوردی ماڵپه‌ڕی ئیسلام هاوس
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : فريق اللغة الكردية بموقع دار الإسلام
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
زه‌كاتی ووشتر وئاژه‌ڵ وڕه‌شه ووڵاخ
ئه‌م مه‌سئه‌له‌یه چه‌ند بابه‌تێك ده‌گرێته‌وه :
مه‌به‌ست له ( بهیمة الانعام ) هه‌ریه‌ك له ووشتر وڕه‌شه ووڵاخ ومه‌ڕ وبزنه، ڕه‌شه ووڵاخ گامێشیش ده‌گرێته‌وه، چونكه جۆرێكه له مانگا، هه‌روه‌ها ووشه‌ی ( الغنم ) هه‌ریه‌ك له مه‌ڕ وبزن ده‌گرێته‌وه، وه به هه‌موویان ده‌وترێت ( بهیمة الانعام ) چونكه قسه ناكه‌ن، ئه‌ویش له ووشه‌ی ( الابهام ) وه‌رگیراوه كه مه‌به‌ست پێی شاردنه‌وه و ناڕوونیه .
بابه‌تی یه‌كه‌م : مه‌رجه‌كانی واجب بوونی زه‌كات له ووشتر و ئاژه‌ڵ و ڕه‌شه ووڵاخدا:
زه‌كات له ئاژه‌ڵ و ڕه‌شه ووڵاخدا به چه‌ند مه‌رجێك واجب ده‌بێت، كه بریتین له‌م مه‌رجانه‌ی لای خواره‌وه : -
1-ده‌بێت ژماره‌یان گه‌شتبێتنه ڕاده‌ی شه‌رعی واجب بوونی زه‌كات، ئه‌ویش له ووشتردا بریتیه له پێنج ووشتر، و له‌ڕه‌شه ووڵاخ بریتیه له سی سه‌ر، وله مه‌ڕ وبزنیشدا بریتیه له چل سه‌ر، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: { لیس فما دون خمسة ذود صدقة } ([1]) .
واتا : له پێنج سه‌ر ووشتر كه‌متر زه‌كاتی تێدا نیه .
هه‌روه‌ها له‌باره‌ی زه‌كاتی ڕه‌شه ووڵاخیشه‌وه موعاذی كوڕی جه‌به‌ل ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌گێڕێته‌وه وده‌ڵێت : " بعثني رسول الله ( صلی الله علیه وسلم ) أصدق أهل الیمن، فأمرني أن آخذ من البقر من كل ثلاثين تبيعا، ومن كل أربعين مسنة " ([2]) .
واتا : پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ناردمی كه زه‌كات له خه‌ڵكی یه‌مه‌ن وه‌ربگرم، فه‌رمانی پێكردم كه له هه‌موو سی سه‌ر ڕه‌شه ووڵاخێك گویره‌كه‌یه‌ك كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت وه‌ربگرم، وه له‌هه‌موو چل سه‌رێكیش ڕه‌شه وڵاخێك كه دوو ساڵی ته‌وا كرد بێت وه‌ربگرم.
وه له‌باره‌ی زه‌كاتی مه‌ڕ وبزنیشه‌وه فه‌رموویه‌تی : { فإذا كانت سائمة الرجل ناقصة من أربعين شاة، فليس فيها صدقة } ([3]) .
واتا : ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك مه‌ڕ وبزنی كه‌متر له چل سه‌ر هه‌بوو زه‌كاتی تێدا واجب نابێت .
2-ده‌بێت یه‌ك ساڵی ته‌واو به‌ساڵی كۆچی لای خاوه‌نه‌كه‌ی به‌سه‌ریاندا بگه‌ڕێته‌وه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ده‌فه‌رموێت : { لا زكاة في مال حتى يحول عليه الحول } ([4]) .
واتا : زه‌كات له ماڵێكدا واجب نابێت ئه‌گه‌ر ساڵی به‌سه‌ردا نه‌گه‌ڕێته‌وه .
3-ده‌بێت صیفه‌تی ( سائمة ) ی هه‌بێت، كه مه‌به‌ست لێی ئه‌وه‌یه : ئه‌و ڕه‌شه ووڵاخ و مه‌ڕو بزنه له له‌وه‌ڕگایه‌ك بله‌وه‌ڕن كه سروشتی بێت و خوای گه‌وره ڕواندبێتی به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ كه‌سێك ده‌ستی له ڕواندنیدا هه‌بوو بێت – له ته‌واوی ئه‌و ساڵه یان زۆرینه‌ی ئه‌و ساڵه‌دا- چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : { وفي صدقة الغنم في سائمتها، إذا كانت أربعين إلى مائة وعشرين، شاة } ([5]) .
واتا : زه‌كاتی مه‌ڕ وبزن كه له له‌وه‌ڕگایه‌كی سروشتی خوا كردا بله‌وه‌ڕین، له چل سه‌ر هه‌تاوه‌كو سه‌د وبیست سه‌ر شه‌كه مه‌ڕێك دهدرێت به زه‌كاتیاندا .
هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : { وفي كل إبل سائمة في أربعين بنت لبون } واتا : ئه‌و وشتره‌ی كه له له‌وه‌ڕگای سروشتی و خوا كرد بله‌وه‌ڕێت له چل سه‌ر ووشتر ووشترێك كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت دهدرێت به زه‌كاتدا ..
به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو زۆربه‌ی زۆری ساڵه‌كه خاوه‌نه‌كه‌ی ئالیكی بۆ ئاژه‌ڵ و ڕه‌شه ووڵاخه‌كانی ده‌كڕی ئه‌وه پێی ناوترێت ( سائمة ) و زه‌كاتی تێدا واجب نابێت .
4-نابێت خاوه‌نه‌كه‌ی بۆ كاروباری خۆی به‌كاری بهێنیت له زه‌وی كێڵان و گواستنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل، یان هه‌ڵگرتنی شتی قورس، چونكه له‌م كاته‌دا ده‌چێته چوار چێوه‌ی پێداویستیه بنه‌ڕه‌تیه‌كانی مرۆڤه‌وه، وه‌ك چۆن كه‌سێك زه‌كاتی له جلوبه‌رگی به‌ری خۆی ناكه‌وێت به هه‌مان شێوه زه‌كاتیش له‌و جۆره ئاژه‌ڵانه ناكه‌وێت كه مرۆڤ بۆ پێداویستی بنه‌ڕه‌تی خۆی به‌كاریان ده‌هێنێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو درابوون به‌كرێ ئه‌و كاته زه‌كات له‌و كرێ به‌ده‌ستهاتووه ده‌كه‌وێت كه خاوه‌نه‌كه‌ی به‌ده‌ستی ده‌هێنێت ئه‌گه‌ر هاتوو ساڵی به‌سه‌ردا هاته‌وه .
بابه‌تی دووه‌م : ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه له زه‌كاتدا بدرێت :
1-ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه له زه‌كاتی ووشتردا بدرێت :
ئه‌ندازه‌ی واجب له زه‌كاتی ووشتردا بریتیه له‌وه‌ی : له پێنج ووشتر شه‌كه مه‌ڕێك بدرێت، واتا یه‌ك ساڵی ته‌واو كرد بێت و پێی خستبێته دووه‌م ساڵه‌وه، یان ئه‌گه‌ر وویستی له بزن بیدات با بزنێك بدات كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه، وه ئه‌گه‌ر ژماره‌یان گه‌یشته ده ووشتر ئه‌وا با دوو شه‌كه مه‌ڕ بدات، وه له پازده ووشتر سێ شه‌كه مه‌ڕ، و له بیست ووشتر چوار شه‌كه مه‌ڕ، وه ئه‌گه‌ر ژماره‌یان گه‌یشته بیست وپینج تاوه‌كو سی و پێنج، ئه‌وا ( بنت مخاض ) ێك ده‌دات، واتا : ووشترێكی مێینه كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت وپێی خستبێته دووه‌م ساڵه‌وه، وه بۆیه به‌م ناوه‌وه ( بنت مخاض = كچی وشترێكی ئاوس ) ناونراوه چونكه زۆرجار دایكی ئاوس ده‌بێت، مه‌به‌ست له ووشه‌ی ( مخاض ) ئاوسه، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م ( بنت مخاض ) ــه‌ی نه‌بوو، ئه‌وا ده‌كرێت ( ابن لبنون ) ێك بدات، واتا : ووشترێكی نێرینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه، وه بۆیه پێی ده‌وترێت ( ابن لبنون = كوڕی وشترێكی شیرده‌ر ) چونكه زۆر جار دایكی ئه‌م ووشتره سكی دووه‌می بووه و شیری هه‌یه، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو ژماره‌یان گه‌یشته سی وشه‌ش تاوه‌كو چل وپێنج ئه‌وا ( بنت لبون ) ێك ده‌دات، واتا : ووشترێكی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه .
له چل وشه‌ش تاوه‌كو شه‌ست ووشتر ئه‌وا ( حقة ) یه‌ك ده‌دات، واتا : ووشترێكی مێینه كه سێ ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه، وه بۆیه پێی ده‌وترێت ( حقة = شایسته بوون ) چونكه شایسته‌ی ئه‌وه‌یه كه كه‌ڵ بگرێت وبۆ ئه‌و كاره ده‌شێت، یان ووتراوه : بۆیه به‌و ناوه‌وه ناونراوه چونكه بۆ ئه‌وه ده‌شێت كه مرۆڤ سواری ببێت و باری لێ بنێت .
خۆ ئه‌گه‌ر ژماره‌یان گه‌یشته شه‌ست ویه‌ك تاوه‌كو حه‌فتا وپێنج ووشتر، ئه‌وا ( جذعة ) یه‌ك ده‌دات، واتا : ووشترێكی مێینه كه چوار ساڵی ته‌وا كردبێت و پێی خستبێته پێنجه‌م ساڵه‌وه، وه بۆیه پێی ده‌وترێت ( جذعة = كه‌وتوو ) چونكه دانه‌كانی پێشه‌وه‌ی كه‌وتوون، هه‌روه‌ها له حه‌فتا وشه‌ش تاوه‌كو نه‌وه‌د ووشتر، دوو ( بنت لبنون ) ده‌دات واتا : دوو ووشتری مێینه كه دوو ساڵیان ته‌واو كردبێت و پێیان خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه .
له نه‌وه‌د ویه‌كه‌وه تاوه‌كو سه‌د وبیست ووشتر، دوو ( حقة ) ده‌دات، واتا : دوو ووشتری مێینه كه سێ ساڵیان ته‌واو كردبێت و پێیان خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو زیاد له سه‌د و بیست بوون، ئه‌وا له‌هه‌موو چل سه‌ر ووشترێك ووشترێكی مێینه ده‌دات كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه، یاخود له هه‌موو په‌نجا سه‌ر ووشترێك، ووشترێكی مێینه ده‌دات كه سێ ساڵی ته‌واو كردبێت وپێی خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌باره‌ی زه‌كاته‌وه ڕیوایه‌تی كردووه، و تێیدا هاتووه : { في أربع وعشرين من الإبل فما دونها من الغنم، من كل خمش شاة، فإذا بلغت خمسا وعشرين إلى خمس وثلاثين ففيها بنت مخاض أثتى .... الحديث } ([6]) .
واتا : له بیست وچوار ووشتر كه‌متر له‌هه‌موو پێنج ووشترێك بزن ومه‌ڕ دهدرێت به‌زه‌كاتیاندا، واتا : شه‌كه مه‌ڕێك، خۆ ئه‌گه‌ر ژماره‌ی ووشتره‌كان گه‌یشته بیست وپێنج تاوه‌كو سی وپێنج، ئه‌وا ووشترێكی مێینه دهدرێت كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته دووه‌م ساڵه‌وه ... فه‌رمووده‌كه .
ئه‌مه‌ش خشته‌ی چۆنیه‌تی ده‌ركردنی زه‌كاتی ووشتره :
ژماره | ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه بدرێت به زه‌كاتدا | |
له | بۆ | |
5 | 9 | شه‌كه مه‌ڕێك |
10 | 14 | دوو شه‌كه مه‌ڕ |
15 | 19 | سێ شه‌كه مه‌ڕ |
20 | 24 | چوار شه‌كه مه‌ڕ |
25 | 35 | ( بنت مخاض ) یه‌ك ووشتری مێینه كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت وپێی خستبێته دووه‌م ساڵه‌وه |
36 | 45 | ( بنت لبون ) یه‌ك ووشتری مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت وپێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه |
46 | 60 | ( حقة ) یه‌ك ووشتری مێینه كه سێ ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه |
61 | 75 | ( جذعة ) یه‌ك ووشتری مێینه كه چوار ساڵی ته‌وا كردبێت و پێی خستبێته پێنجه‌م ساڵه‌وه |
76 | 90 | ( بنتا لبنون ) دوو وشتری مێینه كه دوو ساڵیان ته‌واو كردبێت وپێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه |
91 | 120 | ( حقتان ) دوو یه‌ك ووشتری مێینه كه سێ ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه |
خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو زیاد له سه‌د و بیست بوون، ئه‌وا له‌هه‌موو چل سه‌ر ووشترێك ووشترێكی مێینه ده‌دات كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت و پێی خستبێته سێهه‌م ساڵه‌وه، یاخود له هه‌موو په‌نجا سه‌ر ووشترێك، ووشترێكی مێینه ده‌دات كه سێ ساڵی ته‌واو كردبێتو پێی خستبێته چواره‌م ساڵه‌وه .
2- ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه له زه‌كاتی مانگا وڕه‌شه ووڵاخدا بدرێت :
واجبه له سی دانه تا ده‌گاته سی ونۆ مانگا ( تبیع = شوێنكه‌وته )، واتا : گوێره‌كه‌یه‌كی نێره كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت بدرێت له زه‌كاتدا، بۆیه به‌م ناوه‌شه‌وه ناونراوه چونكه له‌و ته‌مه‌نه‌دا هه‌میشه به شوێن دایكیه‌وه‌یه، وه له چل تا ده‌گاته په‌نجا ونۆ، ( مسنة = دداندار ) گوێره‌كه‌یه‌كی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت ده‌بێت بدرێت له زه‌كاتدا، وه بۆیه ئه‌م ناوه‌ی لێنراوه چونكه له‌و ته‌مه‌نه‌دا ددانه‌كانی هه‌مووی ده‌رهاتوون، وه له شه‌ست تا ده‌گاته شه‌ست ونۆ، دوو گوێره‌كه نێره كه یه‌ك ساڵیان ته‌واو كرد بێت بدرێت له زه‌كاتدا، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو له‌م ژماره‌یه تێپه‌ڕیان كرد، ئه‌وا له هه‌موو سی دانه‌یه‌ك، گوێره‌كه‌یه‌كی نێره كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت، یان له‌هه‌موو چل دانه‌یه‌كیان گوێره‌كه‌یه‌كی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كرد بێت دهدرێت له زه‌كاتدا ..
ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده‌كه‌ی موعاذی كوڕی جه‌به‌ل ( خوای لێ ڕازی بێت ) كه ده‌ڵێت : " بعثني رسول الله ( صلی الله علیه وسلم ) أصدق أهل الیمن، فأمرني أن آخذ من البقر من كل ثلاثين تبيعا، ومن كل أربعين مسنة " ([7]) .
واتا : پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ناردمی كه زه‌كات له خه‌ڵكی یه‌مه‌ن وه‌ربگرم، فه‌رمانی پێكردم كه له هه‌موو سی سه‌ر ڕه‌شه ووڵاخێك گویره‌كه‌یه‌ك كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت وه‌ربگرم، وه له‌هه‌موو چل سه‌رێكیش ڕه‌شه وڵاخێك كه دوو ساڵی ته‌وا كرد بێت وه‌ربگرم .
ئه‌مه‌ش خشته‌ی چۆنیه‌تی ده‌ركردنی زه‌كاتی مانگا وڕه‌شه ووڵاخه :
ژماره | ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه بدرێت به زه‌كاتدا | |
له | بۆ | |
30 | 39 | ( تبیع ) گوێره‌كه‌یه‌كی نێره كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت |
40 | 59 | ( مسنة ) گوێره‌كه‌یه‌كی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت |
60 | 69 | (تبیعان ) دوو گوێره‌كه نێره كه یه‌ك ساڵیان ته‌واو كردبێت |
وه ئه‌گه‌ر هاتوو له‌م ژماره‌یه تێپه‌ڕیان كرد، ئه‌وا له هه‌موو سی دانه‌یه‌ك، گوێره‌كه‌یه‌كی نێره كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت، یان له‌هه‌موو چل دانه‌یه‌كیان گوێره‌كه‌یه‌كی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كرد بێت دهدرێت له زه‌كاتدا ..
3- ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه له زه‌كاتی مه‌ڕ وبزندا بدرێت : -
واجبه له چل سه‌ر مه‌ڕ وبزن تا ده‌گاته سه‌د وبیست سه‌ر شه‌كه مه‌ڕێك بدرێت به زه‌كاتیاندا، له سه‌د وبیست ویه‌ك تا ده‌گاته دوو سه‌د سه‌ر دوو شه‌كه مه‌ڕ زه‌كاتیانه، له دوو سه‌د ویه‌ك سه‌ر تا سێ سه‌د سه‌ر سێ شه‌كه مه‌ڕ زه‌كاتیانه، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو له سێ سه‌د سه‌ر زیاتر بوون، ئه‌وا له هه‌موو سه‌د سه‌رێك شه‌كه مه‌ڕێك ده‌بێت بدرێت له زه‌كاتدا .
ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌باره‌ی زه‌كاتی مه‌ڕ و ماڵاته‌وه گێڕاویه‌تیه‌وه و تێیدا هاتووه : { وفي صدقة الغنم في سائمتها، إذا كانت أربعين إلى مائة وعشرين، شاة، فإذا زادت على مائة وعشرين إلى مائتين شاتان، فإذا زادت على مائتين إلى ثلاثمائة ففيها ثلاث، فإذا زادت على ثلاثمائة ففي كل مائة شاة } ([8]) .
واتا : زه‌كاتی مه‌ڕ وبزن كه له له‌وه‌ڕگایه‌كی سروشتی خوا كردا بله‌وه‌ڕین، له چل سه‌ر هه‌تاوه‌كو سه‌د وبیست سه‌ر شه‌كه مه‌ڕێك دهدرێت به زه‌كاتیاندا، ئه‌گه‌ر له سه‌د وبیست ویه‌ك زیادی كرد تا ده‌گاته دوو سه‌د سه‌ر دوو شه‌كه مه‌ڕ زه‌كاتیانه، وه ئه‌گه‌ر له دوو سه‌د ویه‌ك سه‌ر زیادی كرد تا سێ سه‌د سه‌ر سێ شه‌كه مه‌ڕ زه‌كاتیانه، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو له سێ سه‌د سه‌ر زیاتر بوون، ئه‌وا له هه‌موو سه‌د سه‌رێك شه‌كه مه‌ڕێك ده‌بێت بدرێت له زه‌كاتدا .
ئه‌مه‌ش خشته‌ی چۆنیه‌تی ده‌ركردنی زه‌كاتی مانگا وڕه‌شه ووڵاخه :
ژماره | ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی كه واجبه بدرێت به زه‌كاتدا | |
له | بۆ | |
40 | 120 | ( تبیع ) گوێره‌كه‌یه‌كی نێره كه یه‌ك ساڵی ته‌واو كردبێت |
121 | 200 | ( مسنة ) گوێره‌كه‌یه‌كی مێینه كه دوو ساڵی ته‌واو كردبێت |
201 | 300 | (تبیعان ) دوو گوێره‌كه نێره كه یه‌ك ساڵیان ته‌واو كردبێت |
وه ئه‌گه‌ر هاتوو له سێ سه‌د سه‌ر زیاتر بوون، ئه‌وا له هه‌موو سه‌د سه‌رێك شه‌كه مه‌ڕێك ده‌بێت بدرێت له زه‌كاتدا .
بابه‌تی سێهه‌م : صیفه‌تی ئه‌و ووشتر ومه‌ڕ وماڵات وڕه‌شه ووڵاخه‌ی كه دهدرێت له زه‌كاتدا، ده‌بێت چۆن بن ؟
ئاینی پیرۆزی ئیسلام به شه‌ریعه‌ته كامڵ وداده‌گه‌ره‌كه‌ی هاوسه‌نگی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی نێوان هه‌ژاران و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی زۆر به ووردی ڕاگرتووه، وایكردووه كه هه‌ژاران و نه‌داران به شێوه‌یه‌كی ته‌واو وبێ كه‌م وكوڕی مافه‌كانی خۆیان له‌زه‌كات وه‌ربگرن، له هه‌مان كاتدا ڕه‌چاوی ماف وبه‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی كردووه، بۆیه له‌م سۆنگه‌یه‌وه واجبی كردووه ئه‌و بڕه‌ی كه دهدرێت به زه‌كاتدا ده‌بێت له ماڵێكی مامناوه‌ند بێت، به شێوه‌یه‌ك نه‌بێت ئه‌وه‌ی وه‌رده‌گیرێت له خاوه‌ن ماڵه‌كه هه‌مووی له باشترین جۆری ماڵه‌كه بێت، وه وایش نه‌بێت هه‌مووی له خراپترین جۆری ماڵه‌كه بێت، وه واجبه له‌سه‌ر ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ی كه زه‌كاته‌كه وه‌رده‌گرێت ڕه‌چاوی ئه‌و ته‌مه‌نه بكات كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له فه‌رمووده‌كانیدا دیاری كردووه، چونكه دروست نیه كه‌متر له‌و ته‌مه‌نه‌ی دیاریكراوه وه‌ربگیرێت، چونكه زیان به هه‌ژاران و نه‌داران ده‌گه‌یه‌نێت، وه نابێت له‌و ته‌مه‌نه‌یش زیاتر بێت چونكه سته‌مه له مافی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌كرێت .
وه نابێت ئه‌وه‌ی وه‌رده‌گیرێت له زه‌كاتدا نه‌خۆش یان عه‌یبدار بێت، وه نابێت پیر وپه‌كه‌وته بێت، چونكه هه‌ژاری داماو سودی لێ نابینێت، وه له به‌رامبه‌ریشدا نابێت هه‌موویشی له ئاژه‌ڵ و مه‌ڕ وماڵاتی زۆر قه‌ڵه‌وی گۆشتن بن، یان له‌وانه بن كه كار وبه‌رخ وگوێره‌كه‌یان به به‌ره‌وه‌یه، یان ئاوسن وچاوه‌ڕوانی زاینیان ده‌كه‌ن، یان له‌و ئاژه‌ڵه نێرانه بن كه تایبه‌ت كراون به كه‌ڵدانی مێینه‌كان، یان له باشترینی ماڵاته‌كه بن؛ چونكه ئه‌و جۆره به‌ڕێزترین وبه‌نرخترینیانه لای خاوه‌نه‌كه‌ی وزیانی پێده‌گه‌یه‌نێت، ئه‌مه‌ش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : { .... وإیاك من كرائم أموالهم } ([9]) .
واتا : ئاگاداری ئه‌وه بن نزیك مه‌كه‌ونه‌وه له‌و مه‌ڕو ماڵاته‌ی كه باشترین جۆریانن وبه‌نرخترینیانن لای خاوه‌نه‌كانیان .
هه‌روه‌ها عومه‌ری كوڕی خه‌تاب ( خوای لێ ڕازی بێت ) به سوفیانی فه‌رمانبه‌ری زه‌كاتی ووت : " قل لقومك : إنا ندع لكم الربی، والماخض، وذات اللحم، وفحل الغنم، ونأخذ الجذع والثنی، وذلك وسط بیننا وبینكم في المال " .
واتا : بڵێ به هۆزه‌كه‌ت كه ئێمه واز ده‌هێنین له‌و ئاژه‌ڵانه‌ی كه كار وبه‌رخ وگوێره‌كه‌یان به به‌ره‌وه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی كه ئاوسن، و ئه‌وانه‌یش قه‌ڵه‌و وگۆشتنن، هه‌روه‌ها ئه‌و ئاژه‌ڵه نێرانه‌ش كه بۆ كه‌ڵدانی مه‌ڕ وبزن ته‌رخان كراون، به‌ڵكو ئێمه ........ به‌و جۆره ئه‌وه‌ی وه‌ریده‌گرین له ماڵ وسامان ئه‌ندازه‌یه‌كی ناوه‌نجگیره له‌نێوان ئێمه و ئێوه‌دا .
بابه‌تی چواره‌م : ده‌رباره‌ی زه‌كاتی مه‌ڕ وماڵات و ئاژه‌ڵی تێكه‌ڵاو : -
ئه‌مه‌ش دوو جۆره : -
جۆری یه‌كه‌م : تێكه‌ڵاوی له جۆری ئاژه‌ڵه‌كاندا، ئه‌ویش به‌شێوه‌یه‌ك كه ئه‌و مه‌ڕ وماڵات و ئاژه‌ڵه هاوبه‌ش بێت له‌نێوانیان دووكه‌س له موڵكداریه‌تیدا به‌جۆرێك نه‌توانرێت به‌شی هه‌ریه‌كێكیان جیا بكرێته‌وه له شه‌ریك وهاوبه‌شه‌كه‌ی تری، ئه‌م جۆره تێكه‌لاویه‌ش له ماڵدا ده‌كرێت به‌هۆی میرات وه‌رگرتنه‌وه بێت، یان به‌هۆی ئه‌وه‌وه بێت كه هه‌ردووكیان پێكه‌وه ئه‌و ڕانه مه‌ڕ وبزنه یان ئه‌و ئاژه‌ڵه‌یان كڕی بێت .
جۆری دووه‌م : تێكه‌ڵاوی له وه‌صفی شه‌ریكه‌كاندا، ئه‌ویش به‌شێوه‌یه‌كه كه به‌ش وپشكی هه‌ریه‌ك له شه‌ریكه‌كان جیاواز ودیاره له به‌ش وپشكی هاوبه‌ش وشه‌ریكه‌كه‌ی تری، به‌ڵام ئه‌وه‌نده هه‌یه هه‌ردوولایان پێكه‌وه مه‌ڕ وماڵاته‌كه‌یان تێكه‌ڵاو كردووه وبوون به‌یه‌ك ئاژه‌ڵ وهاوبه‌شن له موڵكداریه‌تیاندا .
هه‌ردوو جۆره‌كه‌ی تیكه‌ڵاوی وه‌ك یه‌ك ماڵ هه‌ژمار ده‌كرێت بۆ واجب بوونی زه‌كات، ئه‌گه‌ر هاتوو پێكه‌وه گه‌یشتنه ڕاده‌ی واجب بوونی زه‌كات ( نصاب )، وه هه‌ردوو شه‌ریك وهاوبه‌شه‌كه‌ش له‌و كه‌سانه بن كه زه‌كاتیان له‌سه‌ر واجبه، به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر هاتوو یه‌كێك له شه‌ریكه‌كان بێباوه‌ڕ بوو، ئه‌وا ئه‌و تێكه‌ڵاوی و شه‌ریكیه حسابی یه‌ك ماڵی بۆ ناكرێت، وه ده‌بێت هه‌ردوو ماڵه تێكه‌ڵاوه‌كه هاوبه‌ش بن له شوێنی مانه‌وه و په‌چه و گه‌وڕ وپشودانیان، وه ده‌بێت به‌یانیان پێكه‌وه ده‌ربكرێن بۆ له‌وه‌ڕگا، وئێوارانیش هه‌ر پێكه‌وه بگه‌ڕێنه‌وه، وه ده‌بێت هاوبه‌ش بن له له‌وه‌ڕگا و شوێنی دۆشین وكه‌ڵگرتن و گه‌ڵدانی مێینه‌كانیان .
جا ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م مه‌رجانه هاتنه‌دی ئه‌و كاته وه‌ك یه‌ك ماڵیان لێدێت به‌هۆی ئه‌و تێكه‌ڵاویه‌ی كه ڕوویداوه له‌نێوانیاندا، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : { لا يجمع بين متفرق، ولا يفرق بين مجتمع، خشية الصدقة، وماكان من خليطين فإنهما يتراجعان بينهما بالسوية } ([10]) .
واتا : نــابێت مه‌ر وماڵاتێكی جودا له‌یه‌ك كۆ بكرێنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی زه‌كاتیان لێوه‌ربگیرێت، وه نـابێت مـه‌ڕ ومــاڵاتێكی كۆ كراوه‌یش له ترسی واجب وونی زه‌كات له‌یه‌ك جیا بكرێنه‌وه، وه ئه‌و مـــه‌ڕ ومــاڵاته‌یشی كه هـاوبـه‌ش وتێكه‌ڵاوی چه‌ند كه‌سێكه ئه‌وا ئه‌و زه‌كاته‌ی كه واجب ده‌بێت له‌سه‌ریان به‌یه‌كسانی به‌سه‌ریاندا دابه‌ش ده‌كرێت .
هه‌ر بۆیه ده‌بێت بزانین تێكه‌ڵاوی و هاوبه‌شی كاریگه‌ری خۆی ده‌بێت له واجب بوون ونه‌بوونی زه‌كاتدا، به‌تایبه‌تی له مه‌ڕ وماڵات و ڕه‌شه ووڵاخ و ووشتر، نه‌ك شتی تردا .
نموونه‌ی ئه‌و كۆكردنه‌وه جیاوازه‌ش : سێ كه‌س هه‌ریه‌كێكیان خاوه‌نی چل سه‌ر مه‌ر وبزنن، كۆی هه‌رسێكیان ده‌كاته سه‌د وبیست سه‌ر، ئه‌گه‌ر بێتۆ هه‌ر یه‌كێكیان به جیا حسابمان بۆ كردن ئه‌وا سێ شه‌كه مه‌ڕیان له‌سه‌ر واجب ده‌بێت بیده‌ن به زه‌كاتدا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌موو مه‌ڕ وبزنه‌كانمان پێكه‌وه وه‌ك یه‌ك ماڵ حسابكرد ئه‌و كاته ته‌نها یه‌ك شه‌كه مه‌ڕ زه‌كاتی ده‌كه‌وێت، لێره‌دا چه‌ند ماڵێكی جیاوازیان پێكه‌وه كۆ كردوه‌ته‌وه به حوكمی ئه‌وه‌ی هاوبه‌شن به‌و مه‌رجانه‌ی پێشتر باسمان لێوه كردن، تاوه‌كــو سـێ شه‌كه مه‌ڕیان له‌سه‌ر واجب نه‌بێت به‌ڵكو ته‌نها دانه‌یه‌ك بده‌ن به زه‌كاتدا .
نموونه‌ی جیاكردنه‌وه له نێوان ماڵاتێكی كۆكراوه‌دا : كه‌سێك چل سه‌ر مه‌ڕی هه‌یه، كاتێك زانی كه فه‌رمانبه‌ری زه‌كات كۆكردنه‌وه دێت هه‌ر بیست سه‌ری كرده كۆزه وپه‌چه‌یه‌كه‌وه، بیست سه‌ریان له‌جێگایه‌ك و بیسه سه‌ره‌كه‌ی تریشیان له‌جێگایه‌كی تر، بۆ ئه‌وه‌ی زه‌كاتی لێوه‌رنه‌گرن، چونكه به‌جیا جیا هه‌ر به‌شێكیان نه‌گه‌یشتونه‌ته ڕادی واجب بوونی زه‌كات ..
([1]) بوخاري وموسليم هاوڕان، بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1447) و موسليم به فه‌رمووده‌ی ژماره (979) ڕیوایه‌تیان كردووه، مه‌به‌ست له ووشه‌ی ( الذود من الابل ) سێ ووشتره‌وه تا ده دانه ووشتر ده‌گرێته‌وه، ئه‌م ووشه‌یه‌ش مێینه‌ی ووشتر ده‌گرێته‌وه له‌فزه‌كه خۆی موفرده‌ی نیه ، ووشه‌ی ( خمس ذود ) وه‌ك ووشه‌ی : ( خمسة أبعرة، وخمسة جمال، وخمس نوق ) وایه .
([2]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحه، ئه‌حمه‌د ته‌خریجی كردووه (5/240)، وه أبو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره‌ی (1576) وتیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (623) و غه‌یری ئه‌وانیش ڕیوایه‌تیان كردووه، هه‌روه‌ها شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه (الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (795) .
([3]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1454) ڕیوایه‌تی كردووه .
([4]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه تيرمموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (631) وابن ماجه به فه‌رمووده‌ی ژماره (1792) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه ( الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (782) .
([5]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1454) ڕیوایه‌تی كردووه .
([6]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1454) ڕیوایه‌تی كردووه .
([7]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحه، ئه‌حمه‌د ته‌خریجی كردووه (5/240)، وه أبو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره‌ی (1576) وتیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (623) و غه‌یری ئه‌وانیش ڕیوایه‌تیان كردووه، هه‌روه‌ها شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه (الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (795) .
([8]) ئه‌م فه‌رمووده‌یه بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1454) ڕیوایه‌تی كردووه .
([9]) بوخاری و موسلیم هاوڕان، بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1503) وموسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (984) ڕیوایه‌تیان كردووه .
([10]) تیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (621) و غه‌یری ئه‌ویش ڕیوایه‌تیان كردووه، ئه‌م فه‌رمووده‌یه به‌شێكه له‌و فه‌رمووده درێژه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) كه له‌باره‌ی زه‌كاته‌وه فه‌رموویه‌تی، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه ( الإرواء فه‌رمووده‌ی ژماره - 792 - ) .