فیقهی ئاسان: په‌رتووكی مامه‌ڵه‌كان: ده‌روازه‌ی سیازده‌یه‌م: شوفعه ودراوسێیه‌تی
الفقه الميسر: كتاب المعاملات: الباب الثالث عشر: الشفعة والجوار
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
شوفعه ودراوسێیه‌تی
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌تی مامه‌ڵه داراییه‌كان، جارێكی تر هاتینه‌وه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له‌باره‌ی شوفعه ودراوسێیه‌تی چوار بابه‌تتان بۆ باسده‌كه‌ین، بابه‌تی یه‌كه‌م : مانا ومه‌به‌ستی شوفعه وبه‌ڵگه‌ی مه‌شروعیه‌ت ودروستی، بابه‌تی دووه‌م: ئه‌حكامه‌كانی په‌یوه‌ست به شوفعه، بابه‌تی سێهه‌م : چه‌ند حوكمێكی دراوسێیه‌تی، بابه‌تی چواره‌م : له‌باره‌ی ڕێگاكانه‌وه .
بابه‌تی یه‌كه‌م : مانا ومه‌به‌ستی شوفعه و به‌ڵگه‌ی مه‌شروعیه‌ت ودروستی .
1- مانا ومه‌به‌ستی شوفعه : ئه‌وه‌یه شه‌ریكێك به‌شی شه‌ریكه‌كه‌ی بگێڕێته‌وه بۆ خۆی به‌و نرخه‌ی كه فرۆشتویه‌تی به كه‌سێكی تر، بۆیه ئه‌م ناوه‌شی لێنراوه چونكه هاوڕێ و هاوبه‌شه‌كه‌ی ماڵه فرۆشراوه‌كه‌ی گێڕایه‌وه و جووتی كرده‌وه به موڵكه‌كه‌ی خۆیه‌وه پاش ئه‌وه‌ی كه پێشتر ته‌نها خاوه‌نی به‌شه‌كه‌ی خۆی بوو، وه ووتراویشه كه مه‌به‌ست له شوفعه مافی مۆڵكدرای زۆره‌ملێیه بۆ هاوبه‌ش و شه‌ریكێكی كۆن به‌سه‌ر هاوبه‌ش و شه‌ریكێكی نوێدا، به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه ئه‌و شه‌ریك وهاوبه‌شه‌ی كه موڵكداریه‌كه‌ی بۆ خۆی گێراوه‌ته‌وه له پێشتره به كه‌سانێكی تر كه تازه دێن به‌شی هاوبه‌شه كۆنه‌كه‌ی ده‌كڕن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تووشی زیان نه‌بێت، كه پێده‌چێت حه‌زی به هاوبه‌شی و شه‌ریكی نوێ نه‌بێت، بۆیه ئه‌و له پێشتره به كڕینی ئه‌و به‌شه‌ی هاوبه‌شه‌كه‌ی خۆی .
2- به‌ڵگه‌ی مه‌شروعیه‌ت و دروستی شوفعه :
ئه‌صڵ و بنه‌ما له مه‌شروعیه‌ت ودروستی شوفعه ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه كه جابری كوڕی عه‌بدوڵڵا ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌یگێڕێته‌وه وده‌ڵێت : } قضى رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) بالشفعة في كل ما لم يقسم، فإذا وقعت الحدود وصرفت الطرق فلا شفعة { ([1]) .
واتا : پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) شوفعه‌ی داناوە لە هەموو شتێكدا كە هاوبەش بێت ودابەش نەكرابێت ، بەڵام ئەگەر سنوور دانراو رێگاو بان دیارى كرا ئیتر مافی شوفعه و هه‌ڵگرتنه‌وه نامێنێت .
له ڕیوایه‌تێكی تردا هاتووه : } قَضَى رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) بِالشُّفْعَةِ فِى كُلِّ شِرْكَةٍ لَمْ تُقْسَمْ رَبْعَةٍ أَوْ حَائِطٍ, لاَ يَحِلُّ لَهُ أَنْ يَبِيعَ حَتَّى يُؤْذِنَ شَرِيكَهُ فَإِنْ شَاءَ أَخَذَ وَإِنْ شَاءَ تَرَكَ فَإِذَا بَاعَ وَلَمْ يُؤْذِنْهُ فَهْوَ أَحَقُّ بِهِ { ([2]) .
واتا : پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم ) حوكمى بە شوفعه و هەڵگرتنەوە كرد لەهەموو شتێكى هاوبەشدا كە بەش نەكرابێت، خانوو و زەوى بێت یا باخ و بێستان بێت، دروست نییە بۆى بیفرۆشێت هەتا شەریكەكەى مۆڵەتى نەدات، جا ئەگەر شه‌ریكه‌كه‌ی ویستى هەڵیگرێتەوە ئه‌وه ئه‌و مافه‌ی هه‌یه، وە ئەگەر نەیویست وازى لێ ده‌هێنێت، وە ئەگەر فرۆشتى و پرسی به شەریكەكەى نەكرد ئەوا شەریكەكە له پێشتره كه ئه‌و موڵكه هەڵیگرێتەوە بۆ خۆی .
ههروهها هاتووه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } جار الدار أحق بالدار { ([3]) .
واتا : دراوسێی خانوو له پێشتره به‌و خانووه‌ی ئه‌گه‌ر فرۆشرا، واتا : ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك خانووه‌كه‌ی فرۆشت ئه‌وا دراوسێكه‌ی له‌پێشتره به بكڕینی ئه‌و خانووه له‌و كه‌سه‌ی كه پێی ده‌فرۆشرێت .
ههروهها زانایانیش كۆده‌نگن له‌سه‌ر جێگیر بوونی مافی شوفعه و هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی ئه‌و موڵكه‌ی كه به‌ش نه‌كراوه له زه‌وی و زار وخانوو و په‌رژین، بۆ شه‌ریك وهاوبه‌شی كه‌سی فرۆشیار .
به‌مه‌ش ڕوون بویه‌وه كه شوفعه و مافی هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی موڵك به سوننه‌ت و كۆده‌نگی زانایان جێگیر بووه .
بابه‌تی دووه‌م : ئه‌حكامه‌كانی په‌یوه‌ست به شوفعه .
1-دروست نیه كه شه‌ریك وهاوبه‌ش به‌شه موڵكی خۆی بفرۆشێت هه‌تاوه‌كو مۆڵه‌ت له شه‌ریكه‌كه‌ی وه‌رده‌گرێت، چونكه ئه‌گه‌ر هاتوو به‌شه‌كه‌ی خۆی فرۆشت و مۆڵه‌تی له شه‌ریكه‌كه‌ی وه‌رنه‌گرت، ئه‌وا شه‌ریكه‌كه‌ی له پێشتره به كڕین وهه‌ڵگرتنه‌وه‌ی ئه‌و به‌شه‌ی كه فرۆشراوه .
2-شوفعه وهه‌ڵگرتنه‌وه‌ی موڵك له غه‌یری زه‌وی وزار و وخانوو به‌ره‌دا جێگیر نابێت، وه‌ك ئه‌و كه‌لو وپه‌ل وكاڵانه‌ی كه ده‌گوازرێنه‌وه، له ئاژه‌ڵ وهاوشێوه‌كانی .
3-شوفعه مافێكی شه‌رعیه و شه‌ریعه‌تی ئیسلام داویه‌تی به‌و هاوبه‌ش وشه‌ریكه‌ی كه موڵكێكی هاوبه‌شی هه‌یه له‌گه‌ڵ كه‌سێكی تردا، بۆیه دروست نیه به هیچ جۆره فڕ وفێڵێك هه‌وڵی به‌تاڵ كردنه‌وه‌ی بدرێت، چونكه شوفعه دانراوه تاوه‌كو شه‌ریك وهاوبه‌شه موڵك دوچاری زیان نه‌بێت به فرۆشتنی ئه‌و موڵكه به‌كه‌سێكی تر، كه پێده‌چێت له‌گه‌ڵیدا نه‌گونجێت .
4-شوفعه جێگیر بووه بۆ شه‌ریك وهاوبه‌شه موڵكه‌كان هه‌ر كه‌سێك به ئه‌ندازه‌ی به‌شه موڵكی خۆی، جا بۆیه هه‌ركه‌سێك شوفعه‌ی بۆ جێگیر بوو ئه‌وا به‌و نرخه هه‌ڵیده‌گرێته‌وه كه فرۆشراوه به كه‌سێكی تر، جا ئه‌و نرخه به نه‌خت وكاش بێت یان به قه‌رز و پاره‌ی دوخراو بێت ؟
5-شوفعه كاتێك جێگیر ده‌بێت بۆ هاوبه‌شێك كه هاوبه‌شه‌كه‌ی به‌شه‌كه‌ی خۆی به فرۆشتنێكی صه‌ریح و بێ پێچ وپه‌نا یان فرۆشتنێكی هاوشێوه‌ی ئه‌وه فرۆشتبێت به كه‌سێكی تر، چونكه شوفعه جێگیر نابێت ئه‌گه‌ر هاوبه‌شه موڵكه‌كه‌ی به‌شه‌كه‌ی خۆی نه‌فرۆشتبێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه به‌شه‌كه‌ی هۆی به‌خشی بێت به كه‌سێكی تر به پێ پاره و بریتی وه‌رگرتن، یان به‌هۆی میراته‌وه بۆ كه‌سێكی تر گوازرابێته‌وه، یان وه‌صیه‌تی كرد بێت بۆ كه‌سێك یان لایه‌نێكی تر .
6-ئه‌و خانوو و زه‌وی وزاره‌ی كه شوفعه‌ی تێدا جێگیره، ده‌بێت شایسته‌ی دابه‌ش كردن بێت، چونكه شوفعه له شتێكدا نیه كه دابه‌ش نه‌كرێت، وه‌ك حه‌مام و گه‌رماوێكی بچوك، یان بیره ئاوێك، یان ڕێگا وبانێك ؟
7-هه‌ركه هاوبه‌شه موڵك زانی كه شه‌ریكه‌كه‌ی به‌شه‌كه‌ی خۆی فرۆشتووه، شوفعه‌كه‌ی بۆ جێگیر ده‌بێت وده‌بێت خێرا داوای كڕینه‌وه‌ی بكات، چونكه ئه‌گه‌ر ئاگاداری فرۆشتنی به‌شی شه‌ریكه‌كه‌ی بوو، به‌ڵام بێده‌نگ بوو لێی، ئه‌وا دواتر مافی ئه‌وه‌ی نیه داوای هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی بكات، كاتێك نه‌بێت كه زانیاری به مافی شوفعه بوونه‌كه‌ی خۆی نه‌بێت، یان له‌به‌ر عوزرێكی مه‌عقول داواكردنی گێرانه‌وه‌ی به‌شی شه‌ریكه‌كه‌ی دواخستبێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی نه‌زان بوو بێت به ئه‌حكامه‌كانی شوفعه له ئیسلامدا، یان هه‌ر عوزرێكی شه‌رعی تر، كه زانایان به عوزرێكی دروستیان ژماردبێت .
8-جێگا و مه‌حه‌لی شوفعه ئه‌و زه‌وی وزاره‌یه كه به‌ش نه‌كراوه، یان سنوری هه‌ریه‌ك له هاوبه‌شه‌كان دیاری نه‌كراوه له‌و دار ودره‌خت وخانوو بینایه‌ی كه سه‌ر به موڵكی هاوبه‌شه‌كانه، جا ئه‌گه‌ر هاتوو دابه‌شكرا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ندێك له خزمه‌تگوزاریه‌كانی دابه‌ش نه‌كرا، وه‌ك ڕێگا وبان و ئاو وهاوشێوه‌كانیان، له‌م كاته‌دا شوفعه و هه‌ڵگرتنه‌وه له‌سه ڕای ڕاستر و په‌سه‌ندتری زانایان هه‌ر ده‌مێنێت .
9-ئه‌و هاوبه‌شه‌ی كه داوای هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی ئه‌و به‌شه ده‌كات كه شه‌ریكه‌كه‌ی فرشتویه‌تی، ده‌بێت هه‌مووی هه‌ڵگرێته‌وه، نابێت بڵێت من هه‌ندێكی هه‌ڵده‌گرمه‌وه و واز له هه‌ندێكی تری ده‌هێنم، ئه‌ویش بۆ ئه‌وه‌ی كڕیاره‌كه دوچاری زیان نه‌بێت .
بابه‌تی سێهه‌م : چه‌ند حوكمێكی دراوسێیه‌تی :
دراوسێ مافی هه‌یه به‌سه‌ر دراوسێكه‌یه‌وه، هه‌ر بۆیه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) وه‌صیه‌تی كردووه بۆ دراوسێ وهاوسێ ماڵ تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه نزیك بوو دراوسێ میرات له دراوسێكه‌ی بگرێت، بۆیه ئه‌گه‌ر هاتوو دراوسێیه‌ك پێویستی به‌وه هه‌بوو دراوسێكه‌ی یارمه‌تی و كۆمه‌كی بێت له تێپه‌ڕ كردنی جۆگای ئاوی كشتوكاڵه‌كه‌ی له زه‌ویه‌كه‌ی ئه‌وه‌وه، یان ڕێگایه‌كی بۆ بهێڵێته‌وه بۆ هاتوچۆكردنی زه‌ویه‌كه‌ی، یان هیڵێ كاره‌با تێپه‌ڕ بكات به‌سه‌ر ماڵه‌كه‌ی ئه‌ودا تاوه‌كو ده‌گاته ماڵی خۆی، وهاوشێوه‌ی ئه‌مانه، ئه‌وا ده‌بێت دراوسێكه‌ی یارمه‌تی بدات و مۆڵه‌تی ئه‌وانه‌ی پێ بدات، جا ئه‌وه به به‌رامبه‌ر بێت یان بێ به‌رامبه‌ر، ههروهها دروست نیه مرۆڤ گۆڕانكاریه‌كی وا بكات له موڵك و ماڵی كه زیان بدات له دراوسێكه‌ی، وه‌ك ئه‌وه‌ی په‌نجه‌ره‌یه‌ك بكاته‌وه كه بڕوانیت به‌سه‌ر حه‌وشه و ماڵی دراوسێكه‌یدا، یان كارگه‌یه‌ك له ماڵه‌كه‌یدا بكاته‌وه و شه‌و وڕۆژ به‌ده‌نگه ده‌نگه و ته‌قه ته‌ق دراوسێكه‌ی وه‌ڕه‌س بكات، و هه‌ر شتێكی تری له‌م شێوانه، جا ئه‌گه‌ر هاتوو دیوارێكی هاوبه‌ش له نێوان دوو دراوسێدا هه‌بوو، نابێت دراوسێیه‌كیان هه‌رچی هه‌یه له دار وپه‌رتوو بیخاته سه‌ر ئه‌و دیواره‌ی نێوانیان مه‌گه‌ر بۆ كارێكی پێویست و زه‌رور نه‌بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی پێویستی به‌وه هه‌بێت كه ته‌خته‌یه‌ك بخاته سه‌ر ئه‌و دیواره له‌كاتی سه‌قف كردندا، بۆیه له‌و كاته‌دا نابێت دراوسێ ڕیگری بكات له دراوسێكه‌ی، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا یمنع جار جاره أن یغرز حشبة في جداره { ([4]) .
واتا : نابێت دراوسێ ڕێگری بكات له دراوسێكه‌ی كاتێك كه بیه‌وێت ته‌خته‌یه‌ك بخاته سه‌ر دیواری مه‌ڵه‌كه‌ی .
بابه‌تی چواره‌م : له‌باره‌ی ڕێگاكانه‌وه :
1-دروست نیه مرۆڤی موسڵمان، موسڵمانان ئازار وناڕه‌حه‌ت بكات له ڕێگا وبان و هاتوچۆیاندا .
2-دروست نیه مرۆڤ گۆڕانكاریه‌كی وا بكات له موڵك وماڵیدا كه ببێت به‌هۆی ڕێگا ته‌سك كردنه‌وه و ناڕه‌حه‌ت كردنیان .
3-دروست نیه له سه‌ر ڕێگای هاتوچۆی خه‌ڵكی ووڵاخه‌كه‌ی ببه‌ستێته‌وه، یان ئۆتۆمبیله‌كه‌ی ڕابگرێت .
4-ڕێگا وبان مافی گشتی هه‌موو خه‌ڵكه، بۆیه ده‌بێت پارێزگاری لێ بكرێت له ته‌واوی ئه‌و شتانه‌ی كه زیان به هاتوچۆكه‌ران ده‌گه‌یه‌نێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی زبڵ و پاشماوه‌ی خۆڵ وخاشاك وهاوشێوه‌كانیان بخرێته سه‌ر ڕێگای خه‌ڵكی، چونكه لادان ولابردنی ئه‌زیه‌ت وئازار له‌سه‌ر ڕێگا خه‌ڵكی به‌شێكه له به‌شه‌كانی ئیمان وباوه‌ڕ .
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین كه به فه‌زڵ وبه‌خشنده‌یی خۆی یارمه‌تیمان بدات كه هاوسێ ودراوسێیه‌كی باش بین له‌گه‌ڵ دراوسێكانماندا، وه ڕێنیشانده‌ریشمان بێت كه به‌ده‌ست وزمانمان ئه‌زیه‌ت و ئازاری موسڵمانان نه‌ده‌ین، ونه‌بینه مایه‌ی دروست كردنی ناڕه‌حه‌تی بۆیان] وه‌رگێڕ
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (2257) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (1229) ڕیوایه‌تیان كردووه، له‌فزه‌كه‌ش له‌فزی بوخاریه .
([2]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (1608) ڕیوایه‌تی كردووه، مه‌به‌ست له ووشه‌ی (الربعة والربع : خانوو و ماڵ وزه‌وی به ڕه‌های ده‌گرێته‌وه ) .
([3]) تیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (1368) ڕیوایه‌تی كردووه، وه تیرموذی ووتویه‌تی : ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نی صه‌حیحه، ههروهها ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (3517) ڕیوایه‌تی كردووه، به‌ڵام له‌فزه‌كه له‌فزی تیرموذیه، شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه : الإرواء : فه‌رمووده‌ی ژماره (1539).
([4]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (2257) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (1229) ڕیوایه‌تیان كردووه، له‌فزه‌كه‌ش له‌فزی بوخاریه .