فیقهی ئاسان: په‌رتووكی نوێژ: ده‌روازه‌ی شه‌شه‌م: له باره‌ی سوژده‌ی سه‌هو وتیلاوه وشوكره‌وه
الفقه الميسر: كتاب الصلاة: الباب السادس: في سجود السهو والتلاوة والشكر
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
له باره‌ی سوژده‌ی سه‌هو وتیلاوه وشوكره‌وه
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌ته‌كانی نوێژ، دێینه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوا له باره‌ی سوژده‌ی سه‌هو وتیلاوه وشوكره‌وه، ئه‌م ووتاره‌تان پێشكه‌ش ده‌كه‌ین، كه شه‌ش بابه‌تی له‌خۆ گرتووه: بابه‌تی یه‌كه‌م: مه‌شروعیه‌تی سوژده‌كانی سه‌هو وهۆكاره‌كانی، بابه‌تی دووه‌م: چی كاتێك سوژده‌ی سه‌هو واجب ده‌بێت، بابه‌تی سێهه‌م: چی كاتێك سوژده‌ی سه‌هو سوننه‌ته، بابه‌تی چواره‌م: كاتی سوژده‌ی سه‌هو وشێوازه‌كه‌ی، بابه‌تی پێنجه‌م: سوژده‌كانی تیلاوه، بابه‌تی شه‌شه‌م: سوژده‌كانی شوكر.
بابه‌تی یه‌كه‌م: مه‌شروعیه‌تی سوژده‌كانی سه‌هو وهۆكاره‌كانی:
مه‌به‌ست له سوژده‌ی سه‌هو: ئه‌و سوژده‌یه‌یه كه له‌كۆتایی نوێژه‌وه ده‌برێت بۆ قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌موكورتیه یان ئه‌و زیاده‌یه یان ئه‌و گومانه‌ی له نوێژدا دروست ده‌بێت و ڕوو ده‌دات.
سوژده‌ی سه‌هو كارێكی مه‌شروع و ڕێگا پێدراوه له ئیسلامدا، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إذا نسي أحدكم فليسجد سجدتين { ([1]), واتا: ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك له ئێوه شتێكی له‌بیر چوو له نوێژدا ئه‌وا با دوو سوژده به‌رێت، - مه‌به‌ست له‌بیرچوونی واجبێكه له واجبه‌كانی ناو نوێژ، نه‌ك ڕوكنی نوێژ، چونكه ڕوكن وازلێهێنان ونه‌گه‌ڕانه‌وه بۆی به سوژده جێگای پڕ نابێته‌وه - .
هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) خۆی بۆ خۆی سوژده‌ی سه‌هوی بردووه، وه‌ك له‌مه‌ودوا باسی لێوه ده‌كه‌ین .
هه‌روه‌ها زانایان كۆده‌نگن له‌سه‌ر مه‌شروعیه‌تی سوژده‌ی سه‌هو .
هۆكاره‌كانی سوژده‌ی سه‌هو بریتین له سێ هۆكار، كردنی كارێكی زیاده، یان نه‌كردنی واجبێك، یان بوونی گومان و دوو دڵی .
بابه‌تی دووه‌م: چی كاتێك سوژده‌ی سه‌هو واجب ده‌بێت؟
سوژده‌ی سه‌هو واجب ده‌بێت كاتێك یه‌كێك له‌م شتانه ڕوو بدات:
1- ئه‌گه‌ر هاتوو یه‌كێك له كاره‌كانی ناو نوێژی به‌زیاده‌وه ئه‌نجامدا، وه‌ك ئه‌وه‌ی كڕنوشێك یان سوژده‌یه‌ك یان هه‌ڵسانه‌وه‌یه‌ك یان دانیشتنێكی به‌زیاد ئه‌نجامدا، ئه‌گه‌ر ئه‌و دانیشتنه به ئه‌ندازه‌ی دانیشتنێكی پشووی نێوان سوژده‌كانیش بێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه عه‌بدوڵڵاكی كوڕی مه‌سعود ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه وده‌ڵێت: } صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَمْسًا، فَلَمَّا انْفَتَلَ من الصَّلاة تَوَشْوَشَ الْقَوْمُ بَيْنَهُمْ، فَقَـالَ : " مَا شَأْنُكُمْ ؟ " قَالُوا : يَا رَسُولَ اللَّهِ ، هَلْ زِيدَ فِي الصَّلَاةِ شيء ؟ قَالَ : " لَا " قَالُوا : فَإِنَّكَ قَدْ صَلَّيْتَ خَمْسًا ، فَانْفَتَلَ فَسَجَدَ سَجْدَتَيْنِ ، ثُمَّ سَلَّمَ ، ثُمَّ قَالَ : " إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مثلكم أَنْسَى كَمَا تَنْسَوْنَ، فإذا نسي أحدكم فليسجد سجدتين { ([2]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێنج ڕكات نوێژی بۆ كردین، جا كاتێك له‌نوێژ بویه‌وه، خه‌ڵكی له‌نێو خۆیاندا بوو به گرمژ گرمژیان، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێی فه‌رموون: ئه‌وه چیتانه؟ ووتیان: پێغه‌مبه‌ری خوا ئایا نوێژ هیچی بۆ زیاد كراوه؟ ئه‌ویش فه‌رمووی: نه‌خێر، ووتیان: تۆ پێنج ڕكات نوێژت بۆ كردین، ئه‌وه بوو پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕووی لێ وه‌رگێران وڕووی كرده قیبله و دوو سوژده‌ی برد، پاشان سه‌لامی دایه‌وه، و پێی فه‌رموون: من وه‌ك ئێوه مرۆڤم، وه‌ك ئێوه‌ش شتم له‌بیر ده‌چێت، جا بۆیه كاتێك یه‌كێك له ئێوه شتێكی له نوێژ له‌بیر چوو، با دوو سوژده ببات.
جا بۆیه ئه‌گه‌ر له‌ناو نوێژدا زانی كه ڕێكاتێك ئان شتێكی زیادی ئه‌نجامداوه، ئه‌وا واجبه ئه‌و كاته‌ی پێ ده‌زانێت دابنشێت وبه‌رده‌وام نه‌بێت له ئه‌نجامدانی زیاده‌كه‌ی، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بێتو له‌كاتی كڕنوش بردنیشدا بێت، چونكه ئه‌گه‌ر هاتوو به‌رده‌وام بوو له ئه‌نجامدانی ئه‌و زیاده‌یه و پیشزانێت كه زیاده ئه‌نجام ده‌دات، ئه‌وا به‌ده‌ست ئه‌نقصه‌د شتێكی له نوێژ زیاد كردووه، بێگومان ئه‌مه‌ش كارێكی دروست نیه.
2- یان ئه‌گه‌ر هاتوو پێش ته‌واو كردنی نوێژه‌كه‌ی سلامی دایه‌وه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عیمرانی كوڕی حوصه‌ین ڕیوایه‌تی كردووه و ده‌ڵێت: } سلم رسول الله صلى الله عليه وسلم في ثلاث ركعات، من العصر، ثم قام فدخل الحجرة»، فقام رجل بسيط اليدين، فقال: أقَصُرَتِ الصلاة يا رسول الله؟ «فخرج مغضبا، فصلى الركعة التي كان ترك، ثم سلم، ثم سجد سجدتي السهو، ثم سلم { ([3]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له نوێژی عه‌سردا سێ ڕكات نوێژی بۆ كرین وسه‌لامی دایه‌وه، وپاشان هه‌ستایه‌وه و چوویه حوجره‌كه‌یه‌وه، پیاوێكی ده‌ست درێژیش هه‌ستایه‌وه و پێی ووت: ئایا نوێژ كورت كراوه‌ته‌وه؟ پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) به تووڕه‌ییه‌وه هاته ده‌ره‌وه ئه‌و ڕكاته نوێژه‌ی كرده‌وه كه له‌بیری چوو بوو، پاشان سه‌لامی دایه‌وه، ودواتر دوو سوژده‌ی سه‌هوی برد و ئه‌مجا سه‌لامی دایه‌وه.
3- یان ئه‌گه‌ر هاتوو له‌كاتی خوێندنی فاتحه‌دا به نه‌زانین و سه‌هو وه به‌شێوازێكی ناڕێك قورئانه‌كه‌ی خوێند به شێوه‌یه‌ك ماناكه‌ی تێك ده‌دا، چونكه ئه‌گه‌ر به ده‌ست ئه‌نقه‌صد بێت ئه‌وا نوێژه‌كه‌ی به‌تاڵ ده‌كاته‌وه، له‌م كاته‌دا ئه‌گه‌ر به نه‌زانین و سه‌هو بوو، پێش سه‌لامدانه‌وه دوو سوژده‌ی سه‌هو له‌سه‌ری واجب ده‌بێت.
4- یان ئه‌گه‌ر هاتوو واجبێكی ناو نوێژه‌كه‌ی به نه‌زانین واز لێهێنا، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئیبن بوحه‌ینه ( خوای لێ ڕازی بێت ) گێراویه‌تیه‌وه، وده‌ڵێت: } صلى لنا رسول الله صلى الله عليه وسلم ركعتين من بعض الصلوات، ثم قام فلم يجلس، فقام الناس معه، فلما قضى صلاته، ونظرنا تسليمه كبر، فسجد سجدتين وهو جالس، قبل التسليم، ثم سلم { ([4]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له هه‌ندێك نوێژه‌كاندا دوو ڕكاتی بۆ كردین، پاشان هه‌ستایه‌وه ودانه‌نیشت، - مه‌به‌ست له‌وه‌یه كه دانه‌نیشت بۆ خوێندنی ته‌حیات – خه‌ڵكه‌كه‌ش له‌گه‌ڵیدا هه‌ستانه‌وه، جا كاتێك كه نوێژه‌كه‌ی ته‌واو كرد، چاوه‌ڕوانی سه‌لامدانه‌وه‌كه‌یمان كرد، ته‌كبیرێكی كرد، وكاتێك دانیشتبوو دوو سوژده‌ی برد پێش سه‌لامدانه‌وه، پاشان سه‌لامی دایه‌وه .
ئه‌م به‌سه‌رهاته باس له‌وه ده‌كات كه‌سێك ئه‌گه‌ر هاتوو ته‌حیاتی یه‌كه‌می نه‌خوێند، بۆیه ته‌واوی واجبه‌كانی تریش قیاس ده‌كرێته سه‌ری، وه‌ك ته‌رك كردنی ته‌سبیح له كڕنوش و سوژده‌دا، یان له‌بیری بچێت له نێوان سوژده‌كاندا بڵێ: رب اغفر لی، یان له‌بیری بچێت ( الله أكبر ) ی نێوان ڕوكن و واجبه‌كان بڵێت.
5- سوژده‌ی سه‌هو واجب ده‌بێت كاتێك كه نوێژخوێن گومانی هه‌بوو له ژماره‌ی ئه‌و ڕكاتانه‌ی كردوونی، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ناو نوێژه‌كه‌یدا نه‌یده‌زانی چه‌ند ڕكاتی كردووه، چونكه به‌شێك له نوێژه‌كه‌ی كردووه و دوو دڵه له‌وه‌ی ته‌واو ئه‌نجامی داوه یان زیادی كردووه، ئه‌مه‌ش بووه‌ته لاواز بوونی نیه‌ته‌كه‌ی، بۆ قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی ئه‌م گومان و دوو دڵیه پێویست به‌وه ده‌كات سوژده‌ی سه‌هوی بۆ به‌رێت، ئه‌وه‌یش به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) گێڕاویه‌تیه‌وه وده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إن أحدكم، إذا قام يصلي جاءه الشيطان فلبس عليه، حتى لا يدري كم صلى، فإذا وجد ذلك أحدكم، فليسجد سجدتين وهو جالس { ([5]), واتا: ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ئێوه هه‌ستایه‌وه و نوێژی كرد، و شه‌یتان هاتوو لێی تێكدا، ونه‌یزانی چه‌ندێك نوێژی كردووه، جا ئه‌گه‌ر هه‌ر كه‌س له ئێوه شتێكی وای لێ ڕوودا، ئه‌وا با به دانیشتنه‌وه دوو سوژده به‌رێت.
ئه‌و كه‌سه له‌م حاڵه‌ته‌دا له نێوان دوو شتدایه، یان ئه‌وه‌تانێ دوو دڵه و نازانێ به دڵنیایی كامیانی كردووه، له‌م كاته‌دا ده‌بێت نوێژخوێن نوێژه‌كه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وه بنیات بنێت كه‌مه‌كه‌یانی كردووه- واتا: ئه‌گه‌ر دوو دڵ بوو له نێوان ئه‌وه‌ی سێ ڕكاتی كردووه یان چوار، ده‌بێت وادابنێت كه سێ ڕكاتی كرووه و هه‌ڵبسێته‌وه ڕكاتێكی تر بكات – و پاشان پێش سه‌لامدانه‌وه دوو سوژده ببات، ئه‌وه‌یش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إذا شك أحدكم في صلاته، فلم يدر كم صلى ثلاثا أم أربعا، فليطرح الشك وليبن على ما استيقن، ثم يسجد سجدتين قبل أن يسلم، فإن كان صلى خمسا شفعن له صلاته، وإن كان صلى إتماما لأربع كانتا ترغيما للشيطان { ([6]), واتا: ئه‌گه‌ر هه‌ر یه‌كیك له ئێوه گومانی هه‌بوو له نوێژه‌كه‌ی، نه‌یزانی چه‌ند ڕكاتی كردووه، سێ ڕكات یان چوار ڕكات، ئه‌وا با گومانه‌كه‌ی وه‌لاوه‌خات وله‌سه‌ر دڵنیایی نوێژه‌كه‌ی بنیات بنێت، و پاشان پێش سه‌لامدانه‌وه با دوو سوژده ببات، ئه‌گه‌ر هاتوو پێنج ڕكاتی كرد ئه‌وا نوێژه‌كه‌ی ده‌بێته تكاكار بۆی، خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو به‌و ڕكاته چوار ڕكاته‌كه‌ی ته‌واو كرد، ئه‌وا لوتی شه‌یاتنی پێ له خۆڵ وخاك ده‌دات.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو گومانی زۆری وابوو، وه دڵی به‌لایه‌كیاندا ده‌كه‌وت، ئه‌وا له‌سه‌ر ئه‌و گومانه زۆره‌ی نوێژه‌كه‌ی بنیات ده‌نێت، و كاری پێ ده‌كات، وه پاشان دوو سوژده‌ی سه‌هو ده‌بات، ئه‌وه‌ش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له باره‌ی ئه‌و كه‌سه‌وه كه گومان و دوو دڵی هه‌بوو له نوێژه‌كه‌ی، فه‌رموویه‌تی : } إنه لو حدث في الصلاة شيء أنبأتكم به، ولكن إنما أنا بشر أنسى كما تنسون، فإذا نسيت فذكروني، وإذا شك أحدكم في صلاته فليتحر الصواب، فليتم عليه، ثم ليسجد سجدتين { ([7]) ، واتا: ئه‌گه‌ر هاتوو گۆڕانكاریه‌ك هات به‌سه‌ر نوێژدا له‌ڕیگای وه‌حیه‌وه، ئه‌وا هه‌واڵتان پێده‌ده‌م، به‌ڵام ده‌زانن منیش وه‌ك ئیوه مرۆڤم، وه‌ك چۆن ئیوه شتان له‌بیر ده‌چێته‌وه منیش شتم له‌بیر ده‌چێته‌وه، جا ئه‌گه‌ر هاتوو شتێكم له‌بیر چوو بیرم بخه‌نه‌وه، وه ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك له ئێوه گومانی بۆ دروست بوو له نوێژه‌كه‌ی، با به‌شوێن ئه‌وه بگه‌ڕێت كه گومانی باشی به‌چی لایه‌كدا ده‌چێت، - ئایا سێ ڕكاتی كردووه یان چوار، جا ئه‌گه‌ر گومانی زۆر وابوو سێ ڕكاتی كردووه ئه‌وا با بیكات به‌چوار – و پاشان دوو سوژده به‌رێت.
بابه‌تی سێهه‌م: چی كاتێك سوژده‌ی سه‌هو سوننه‌ته:
سوننه‌ته كاتێك سوژده‌ی سه‌هو ببرێت كه نوێژ خوێن به نه‌زانین گوفتارێكی مه‌شروع وڕێگا پێدراوی له غه‌یری شوێنی خۆیدا ووت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له كاتی كڕنوش وسوژده بردندا قورئان بخوێنێت، یان له‌كاتێك به پێوه‌یه ته‌حیات بخوێنێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كاتێك بیری كه‌وته‌وه ده‌بێت ووته وگوفتاره مه‌شروع وڕێگا پێدراوه‌كه بڵێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌كاتی كڕنوشدا قورئانی خوێند له‌گه‌ڵ ووتنی ( سبحان ربي العظیم ) سوننه‌ت پێش سه‌لامدانه‌وه دوو سوژده‌ی سه‌هو ببات، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } إذا نسي أحدكم فليسجد سجدتين { ([8])، واتا: ئه‌گه‌ر كه‌سێك له ئیوه شتێكی له نوێژدا له‌بیر چوو، با دوو سوژده به‌رێت.
بابه‌تی چواره‌م: كاتی سوژده‌ی سه‌هو وشێوازه‌كه‌ی:
1- كاتی سوژده‌ی سه‌هو: گومانی تێدا نیه ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌باره‌ی شوێنی سوژده‌ی سه‌هوه‌وه هاتوون دوو به‌شن:
به‌شێكیان به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر مه‌شروعه‌یتی سوژده‌ی سه‌هو پێش سه‌لامدانه‌وه، و به‌شه‌كه‌ی تری به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر مه‌شروعیه‌تی له دوای سه‌لامدانه‌وه، بۆیه هه‌ندێك له لێكۆڵه‌ره‌وه‌كان ووتویانه: نوێژ خوێن سه‌رپشكه ئه‌گه‌ر وویستی ده‌توانێت پێش سه‌لامدانه‌وه سوژده‌ی سه‌هو ببات، وه ده‌شتوانێت دوای سه‌لامدانه‌وه بیبات، چونكه فه‌رمووده‌كان به‌هه‌ردوو جۆره‌كه هاتوون، بۆیه ئه‌گه‌ر هاتوو بۆ هه‌مووی پێش سه‌لامدانه‌وه یان دوای سه‌لامدانه‌وه سوژده‌ی سه‌هوی برد دروسته وهیچ گرفت نیه، له‌م باره‌یه‌شه‌وه (زوهری) ووتویه‌تی: كۆتا جار له له‌و دوو جۆره، ئه‌وه جێگیر بوو كه سوژده‌ی سه‌هو پێش سه‌لامدانه‌وه‌یه.
2- شێوازی بردنی سوژده‌ی سه‌هو: وه‌ك سوژده‌ی نوێژ، ئه‌ویش دوو سوژده‌یه، بۆ هه‌موو سوژده وبه‌رز بوونه‌وه‌یه‌ك لێ ( الله أكبر ) یان بۆ ده‌كات، پاشان سه‌لام ده‌داته‌وه، هه‌ندێك له زانایانیش ڕایان وایه: ئه‌گه‌ر هاتوو له دوای سه‌لامدانه‌وه سوژده‌ی سه‌هوی برد ئه‌وا ته‌حیات ده‌خوێنێت بۆی، ئه‌ویش به‌و به‌ڵگه‌یه‌ی كه سێ فه‌رمووده له پێغه‌مبه‌ری خواوه ( صلی الله علیه وسلم ) له‌و باره‌یه‌وه وارد بووه به‌كۆی هه‌موویان ده‌گه‌نه ئاستی حه‌سه‌ن، وه‌ك حافظ ابن حه‌جه‌ر ( ره‌حمه‌تی خوای لێ بیت ) باسی كردووه.
بابه‌تی پێنجه‌م: سوژده‌كانی تیلاوه(سوژده‌ی قورئانخوێندن):
1- مه‌شروعیه‌تی سوژده‌ی تیلاوه وحوكمه‌كه‌ی: سوژده‌ی تیلاوه (سوژده‌ی قورئانخوێندن) كارێكی مه‌شروع وڕێگا پێدراوه له‌كاتی گه‌یشتن به خوێندنی ئه‌و ئایه‌تانه‌ی كه سوژده‌یان تێدایه، یان له‌كاتی گوێبیست بوونی ئه‌و ئایه‌تانه.
عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌گێڕێته‌وه وده‌ڵێت: } كان النبي (صلى الله عليه وسلم) يقرأ علينا السورة، فيها السجدة فيسجد ونسجد، حتى ما يجد أحدنا موضع لجبهته { ([9]) ، واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ئه‌و سوره‌ته‌ی خوێنده‌وه به‌سه‌رماندا كه سوژده‌ی تێدایه، ئه‌و سوژده‌ی برد وئێمه‌ش بردمان، تاوه‌كو وای لێهات هیچ كه‌س له ئێمه جێگای سوژده بردنی بۆ نه‌مایه‌وه – مه‌به‌ست لێی هێنده خه‌ڵكه‌كه زۆر بوو جێگاكه‌ش ته‌نگ بوو به‌شی هه‌موانی نه‌كرد كه سوژده ببه‌ن -.
بێگومان ڕای ڕاست ودروست ئه‌وه‌یه سوژده بردنی قورئانخوێندن سوننه‌ته نه‌ك واجب، چونكه زه‌یدی كوڕی ثابت ( خوای لێ ڕازی بێت ) سوره‌تی ( والنجم ) ی به‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) خوێنده‌وه و سوژده‌ی سه‌هویشی نه‌برد([10])، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه واجب نیه.
سوژده‌ی تیلاوه (سوژده‌ی قورئانخوێندن) بۆ قورئانخوێن و گوێگره‌كه‌شی كارێكی مه‌شروع وڕێگا پێدراوه، ئه‌گه‌ر له‌ناو نوێژدا بێت یان له‌ده‌روه‌ی نوێژیش بێت، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) كاتێك بگه‌شتایه‌ته ئه‌و ئایه‌ته‌ی سوژده‌ی تێدایه سوژده‌ی ده‌برد، وه هه‌روه‌ها هاوه‌ڵانی به‌رێزیش ( خوایان لێ ڕازی بێت ) هه‌ر وایان كردووه، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردبوو، به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر مه‌شروعیه‌تی (سوژده‌ی قورئانخوێندن) له‌ناو نوێژدا ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه كه هه‌ردوو پێشه‌وایان بوخاری و موسلیم له ئه‌بو ڕافعه‌وه ڕیوایه‌تیان كردووه كه وتویه‌تی : } صليت مع أبي هريرة العتمة, فقرأ (إذا السماء انشقت) فسجد، فقلت: ما هذه؟ قال: سجدت بها خلف أبا القاسم ( صلى الله عليه وسلم ), فلا أزال أسجد فيها حتى ألقاه { ([11]) ، واتا: له‌گه‌ڵ ئه‌بو هوره‌یره‌دا نوێژی عیشام كرد، وسوره‌تی (إذا السماء انشقت) خوێند و سوژده‌ی برد، منیش ووتم : ئه‌مه چیه؟ له‌وه‌ڵامدا ووتی: له دوای پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) نوێژم كرد وسوژده‌ی برد و منیش سوژده‌م برد، به‌رده‌وامیش سوژده‌ی تێدا ده‌به‌م تا ده‌گه‌م پێی.
جا ئه‌گه‌ر هاتوو قورئانخوێن خۆی سوژده‌ی نه‌برد، ئه‌وا گوێگریش سوژده نابات، چونكه گوێگر شوێنكه‌وته‌ی قورئانخوێنه‌كه‌یه، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده‌كه‌ی زه‌یدی كوڕی ثابت كاتێك سوره‌تی (النجم) ی خوێند و سوژده‌ی نه‌برد، بۆیه پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) كه گوێی لێ ده‌گرت ئه‌ویش سوژده‌ی نه‌برد.
2- فه‌زڵی(سوژده‌ی قورئانخوێندن): ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت) ده‌گێڕێته‌وه له پێغه‌مبه‌ری خواوه ( صلی الله علیه وسلم ) كه فه‌رموویه‌تی: } إذا قرأ ابن آدم السجدة فسجد اعتزل الشيطان يبكي، يقول: يا ويله - وفي رواية أبي كريب: يا ويلي - أمر ابن آدم بالسجود فسجد فله الجنة، وأمرت بالسجود فأبيت فلي النار { ([12]), واتا: كاتێك به‌نی ئاده‌م كه سوژده‌ی ناو قورئان ده‌خوێنێت وسوژده‌بات شه‌یتان پشت هه‌ڵده‌كات وده‌گریه‌ت، و ده‌ڵێت: وای، له ڕیوایه‌ته‌كه‌ی ئه‌بی كه‌ریبدا هاتووه ده‌ڵێت: وای بۆ من، فه‌رمانكرا به به‌نی ئاده‌م سوژده به‌رێت و سوژده‌ی برد وبه‌هه‌شتی بۆ هه‌یه، وه فه‌رمانكرا به من سوژده به‌رم ونه‌مبرد ودۆزه‌خ جێگامه و بۆ منه.
3- شێواز چۆنیه‌تی (سوژده‌ی قورئانخوێندن): یه‌ك سوژده‌یه، ئه‌ویش به‌و شێوه‌یه‌یه سه‌ره‌تا ( الله أكبر ) ده‌كات وپاشان سوژده ده‌بات، له‌ناو سوژده‌كه‌یشدا هه‌روه‌ك سوژده‌ی ناو نوێژ ده‌ڵێت: } سبحان ربي الاعلی{ ، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: } سبحانك اللهم ربنا وبحمدك، الله اغفر لي{ ، خۆ ئه‌گه‌ر وتیشی: } سجد وجهي للذي خلقه، وشق سمعه وبصره بحوله وقوته { ([13]), هیچ گرفت نیه.
4- جێگاكانی سوژده بردن له قورئاندا:
ئه‌و جێگایانه‌ی سوژده‌ی تێدا ده‌برێت له قورئاندا پانزه جێگان، ئه‌ویش به‌شێوه‌یه‌كی یه‌ك له‌دوای یه‌ك به‌م شێوه‌یه‌یه:-
1- كۆتایی سوره‌تی الاعراف، ئایه‌تی ژماره (206).
2- سوره‌تی الرعد ئایه‌تی ژماره (15).
3- سوره‌تی النحل ئایه‌تی ژماره (49-50).
4- سوره‌تی الاسراء ئایه‌تی ژماره (107-109).
5- سوره‌تی مریم ئایه‌تی ژماره (58).
6- سه‌ره‌تای سوره‌تی الحج ئایه‌تی ژماره (18).
7- كۆتایی سوره‌تی الحج ئایه‌تی ژماره (77).
8- سوره‌تی الفرقان ئایه‌تی ژماره (73).
9- سوره‌تی النمل ئایه‌تی ژماره (25-26).
10- سوره‌تی السجده ئایه‌تی ژماره (15).
11- سوره‌تی فصلت ئایه‌تی ژماره (37-38).
12- كۆتایی سوره‌تی النجم ئایه‌تی ژماره (62).
13- سوره‌تی الانشقاق ئایه‌تی ژماره (20-21).
14- كۆتایی سوره‌تی العلق ئایه‌تی ژماره (19).
15- سوژده‌ی سوره‌تی ( ص ) كه سوژده‌ی شوكره، چونكه عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌باس ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ده‌ڵێت: } لیست ( ص ) من عزائم السجود، وقد رأیت النبي ( صلی الله علیه وسلم ) سیجد فیها { ([14]), واتا: سوژده‌ی سوره‌تی ( ص ) له سوژده ته‌ئكید له‌سه‌ر كراوه‌كان وسوژده‌ی تیلاوه نیه - به‌ڵكو سوژده‌ی شوكره - من پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) بینی كه سوژده‌ی تێدا برد.
بابه‌تی شه‌شه‌م: سوژده‌كانی شوكر:
سوننه‌ته ئه‌و كه‌سه‌ی كه نیعمه‌تێكی پێ ده‌گات، یان ناخۆشی وناسۆریه‌كی له‌سه‌ر لاده‌چێت، یان موژده‌یه‌كی خۆشی پێ ده‌درێت، گه‌ردنی كه‌چ بكات وسوژده‌یه‌ك بۆ خوای گه‌وره ببات، ئه‌ویش وه‌ك شوێن پێهه‌ڵگرتنی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم )، ڕووكردنه قیبله‌شی تێدا به‌مه‌رج نه‌گیراوه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕوو بكاته قیبله باشتره.
پێغه‌مبه‌ری خوایش ( صلی الله علیه وسلم ) هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ی ده‌كرد، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بی به‌كره ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه وده‌ڵێت: } أن النبي ( صلى الله عليه وسلم ) كان إذا أتاه أمرا يسره- أو يسر به – خر ساجدا شكرا لله تبارك وتعالی { ([15]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) هه‌ركاتێك كارێكی دڵخۆش كه‌ری بۆ بهاتایه، یان پێی دڵخۆش ببوایه، ئه‌وا وه‌ك سوپاس و شوكرێك بۆ خوای گه‌وره گه‌ردنی كه‌چ ده‌كرد وسوژده‌ی بۆ خوای به‌رز وبڵند وپیرۆز ده‌برد.
هه‌روه‌ها هاوه‌ڵانی به‌ڕێزیش ( خوای گه‌وره لێیان ڕازی بێت ) هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ان ده‌كرد.
حوكمی ئه‌م سوژده‌یه‌ش هه‌مان حوكمی سوژده‌ی قورئانخوێندنی هه‌یه، - كه سوننه‌ته - هه‌روه‌ها شێواز وچۆنیه‌تیه‌كه‌شی هه‌ر وه‌ك ئه‌وه وایه.
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین له‌و كه‌سانه‌مان بگێڕێت كه گه‌ردنكه‌چی بڕیار و فه‌رمانه‌كانی ئه‌ون، وه هه‌رگیز ڕوومان له قیبله وه‌رنه‌چه‌رخێنێت، وهه‌میشه شوكرانه بژێری ناز ونیعمه‌ته‌كانی خوا بین] وه‌رگێڕ
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تی كردووه .
([2]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تی كردووه .
([3]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (574) ڕیوایه‌تی كردووه .
([4]) بوخاری وموسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1230) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (570) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([5]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1231) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (389) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([6]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (571) ڕیوایه‌تی كردووه .
([7]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (471) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([8]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (572) ڕیوایه‌تی كردووه .
([9]) بوخاری موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1076) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (575) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([10]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1073) ڕیوایه‌تی كردووه .
([11]) بوخاری موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1078) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (578) ڕیوایه‌تیان كردووه، و له‌فزه‌كه‌ش له‌فزی پێشه‌وا موسلیمه.
([12]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (81) ڕیوایه‌تی كردووه .
([13]) تیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (585) ڕیوایه‌تی كردووه، وه توویه‌تی: فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌ن وصه‌حیحه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی: ( صحیح الترمذي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (474).
([14]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1069) ڕیوایه‌تی كردووه .
([15]) تیرموذی به فه‌رمووده‌ی ژماره (585) ڕیوایه‌تی كردووه، وه توویه‌تی: فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌ن وصه‌حیحه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی: ( صحیح الترمذي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (474).