فیقهی ئاسان: په‌رتووكی نوێژ: ده‌روازه‌ی پێنجه‌م: له باره‌ی نوێژه سوننه‌ته‌كانه‌وه
الفقه الميسر: كتاب الصلاة: الباب الخامس: في صلاة التطوع
< كوردی -كردي - kurdish >
ده‌سته بژێرێك له زانایان
نخبة من العلماء
وه‌رگێڕانی: حاجی ئومێد عومه‌ر چرۆستانی
پێداچونه‌وه‌ی: پشتیوان سابیر عه‌زیز
ترجمة : أوميد عمر علي الجروستاني
مراجعة: بشتیوان صابر عزیز
له باره‌ی نوێژه سوننه‌ته‌كانه‌وه
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ومیهره‌بان وه درود وصه‌ڵات وسه‌لام بۆ سه‌ر موحه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدوڵڵا و ئال وبه‌یت و یار ویاوه‌ر و شوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .
به‌ڕیزان و خۆشه‌ویستان له چوار چێوه‌ی بابه‌ته‌كانی نوێژ، دێینه خزمه‌ت ئێوه‌ی به‌رێز، ئه‌مجاره به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره له باره‌ی نوێژه سوننه‌ته‌كانه‌وه ئه‌م ووتاره‌تان پێشكه‌ش ده‌كه‌ین، كه حه‌وت بابه‌تی له‌خۆ گرتووه: بابه‌تی یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژه سوننه‌ته‌كان وحیكمه‌تی مه‌شروعیه‌تیان، بابه‌تی دووه‌م: جۆره‌كانی نوێژی سوننه‌ت، بابه‌تی سێهه‌م: ئه‌و نوێژ سوننه‌تانه‌ی كه سوننه‌ته به كۆمه‌ڵ ئه‌نجام بدرێن، بابه‌تی چواره‌م: ژماره‌ی ڕكاتی ئه‌و نوێژه سوننه‌تانه‌ی كه به به‌رده‌وامی له‌پێش وپاشی نوێژه فه‌رزه‌كانه‌وه ده‌كرێن، بابه‌تی پێنجه‌م: حوكمی نوێژی ویتر وفه‌زڵ و كاته‌كه‌ی، بابه‌تی شه‌شه‌م: چۆنیه‌تی ئه‌نجامدانی نوێژی ویتر وژماره‌ی ڕكاته‌كانی، بابه‌تی حه‌وته‌م: ئه‌و كاتانه‌ی كه ڕێگری كراوه نوێژی سوننه‌تیان تێدا ئه‌نجام بدرێت .
مه‌به‌ست له ته‌طوع وسوننه‌ت: ئه‌و په‌رستن و عیباده‌تانه‌یه كه واجب نین .
بابه‌تی یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژه سوننه‌ته‌كان وحیكمه‌تی مه‌شروعیه‌تیان.
1- فه‌زڵی نوێژه سوننه‌ته‌كان: ئه‌نجامدانی نوێژی سوننه‌ت پاش جهاد وتیكۆشان له پێناو خوای گه‌وره و گه‌ڕان به‌شوێن زانست وزانیاریدا باشترین كارێكه مرۆڤی موسڵمان خۆیانی پێ له خوای گه‌وره‌دا نزیك بكاته‌وه، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) هه‌میشه بووه له‌سه‌ری وبه‌رده‌وام به‌و نوێژه سوننه‌تانه خۆی له‌خوای گه‌وره نزیك كردووه‌ته‌وه، ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه وده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } قال الله تعالى : من عادى لي وليا فقد آذنته بالحرب ، وما تقرب إلي عبدي بشيء أحب إلي مما افترضت عليه ، وما يزال عبدي يتقرب إلي بالنوافل حتى أحبه ، فإذا أحببته كنت سمعه الذي يسمع به ، وبصره الذي يبصر به ، ويده التي يبطش بها ، ورجله التي يمشي بها ، وإن سألني لأعطينه ، ولئن استعاذني لأعيذنه { ([1]) .
واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: خوای گه‌وره له فه‌رمووده‌یه‌كی قودسیدا فه‌رموویه‌تی: هه‌ركه‌س دژایه‌تی دۆستێكی من بكات، ئه‌وا بیگومان من جه‌نگم له دژ ڕاگه‌یاندووه، وه به‌نده‌كه‌م به‌هیچ شتێك كه خۆی پێ له‌من نزیك ده‌كاته‌وه هێنده‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌و شتانه‌ی كه فه‌رزم كردووه له‌سه‌ریان پێم خۆش نیه، جا به‌نده‌كه‌م به‌رده‌وام به ئه‌نجامدانی سوننه‌ته‌كان خۆی له‌من نزیك ده‌كاته‌وه تا ئه‌و كاته‌ی من خۆشم ده‌وێت، جا كاتێك منیش خۆشم وویست، ئیتر من ده‌بم به‌و گوێیه‌ی كه پێی ده‌بیستێ، وه به‌و چاوه‌ی پێی ده‌بینێت، وه به‌و ده‌سته‌ی كه ده‌یانجوڵێنێت وكاریان پێ ده‌كات، وه به‌و پێیانه‌ی كه پێیان ده‌ڕوات،( واتا: هه‌میشه خوای گه‌وره یارمه‌تی ده‌ری ده‌بێت به‌وه‌ی ئه‌ندامه‌كانی لاشه‌ی له خراپه‌دا به‌كار نه‌هێنێت ) وه ئه‌گه‌ر داوام لێ بكات پێی ده‌به‌خشم، وه ئه‌گه‌ر په‌نام پێ بگرێت به‌نای ده‌ده‌م .
2- حیكمه‌ت له مه‌شروعیه‌تی نوێژه سوننه‌ته‌كان: خوای گه‌وره ومیهره‌بان سوننه‌ته‌كانی وه‌ك ره‌حمه‌تێك بۆ به‌نده‌كانی داناوه، به‌جۆرێك له هه‌ر فه‌رزێك سوننه‌تێكی له شێوه‌ی خۆی بۆ داناون، بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤی باوه‌ڕدار به‌هۆیانه‌وه پله وپایه‌ی ومه‌كانه‌تی خۆی لای خوای گه‌وره پێ به‌رز بكاته‌وه، وه بۆ ئه‌وه‌ش فه‌رزه‌كانی پێ ته‌واو بكات، و له‌ڕۆژی دواییشدا كه كه‌موكورتیه‌كانی پێ پڕ بكاته‌وه، چونكه گومان له‌وه‌دا نیه فه‌رزه‌كانی له‌كاتی ئه‌نجامدانیاندا تووشی كه‌موكورتی دێن، هه‌روه‌ك له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئه‌بو هوره‌یره ( خوای لێ ڕازی بێت ) ده‌یگڕێته‌وه وده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } إن أول ما يحاسب به العبد المسلم يوم القيامة، الصلاة المكتوبة، فإن أتمها، وإلا قيل: انظروا هل له من تطوع ؟ فإن كان له تطوع أكملت الفريضة من تطوعه، ثم يفعل بسائر الأعمال المفروضة مثل ذلك { ([2]) .
واتا: یه‌كه‌مین كارێك كه لێپرسینه‌وه‌ی مرۆڤی موسڵمانی له‌سه‌ر ده‌كرێت له‌ڕۆژی دواییدا نوێژه فه‌رزه‌كانه، جا ئه‌گه‌ر به ته‌واوی جێ به‌جێی كردبن، باشه، وه ئه‌گینا ده‌وترێت: ته‌ماشای كرده‌وه‌كانی بكه‌ن، بزانه نوێژی سوننه‌تی كردووه، جا ئه‌گه‌ر نوێژی سوننه‌تی كردبن، ئه‌وا به‌و نوێژه سوننه‌تانه نوێژه فه‌رزه‌كان ته‌واو ده‌كرێت، پاشان به‌و شێوه‌یه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت بۆ هه‌موو فه‌رزه‌كانی تریش .
بابه‌تی دووه‌م: جۆره‌كانی نوێژی سوننه‌ت.
نوێژه سوننه‌ته‌كان دوو جۆرن:
جۆری یه‌كه‌م: ئه‌و نوێژانه‌ی كه تایبه‌تن به كات وساتێكی دیاریكراوه‌وه، وه پێیان ده‌وترێت: نوێژه سوننه‌ته كۆتكراوه‌كان ( النوافل المقیدة )، جا ئه‌مانه‌ش هه‌یانه پاشكۆی نوێژه فه‌رزه‌كانه، وه نوێژه سوننه‌ته هه‌میشه‌ییه‌كانی دوای نوێژه فه‌رزه‌كان، وه هه‌شیانه پاشۆی نوێژه فه‌رزه‌كان نیه، وه‌ك نوێژی سوننه‌تی ویتر، وسوننه‌تی چێشت ته‌نگاو، ونوێژی سوننه‌تی مانگ گیران و خۆر گیران .
چۆری دووه‌م: ئه‌و نوێژانه‌ی كه تایبه‌ت نین به كاتێكی دیاركراوه‌وه، كه پێیان ده‌وترێت نوێژه سوننه‌ته ڕه‌هاكان .
جا جۆری یه‌كه‌م شێوه‌یان زۆرن، هه‌ندێكیان زۆر پێیداگریان له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی كراوه له هه‌ندێكی تریان، بۆ نموونه: نوێژی مانگ گیران و خۆر گیران له هه‌موویان زیاتر پێداگری له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی كرواه، له پاش ئه‌وان: نوێژی ویتر، پاش ئه‌ویش نوێژه بارانه، پاشان نوێژی ته‌راویح، سه‌باره‌ت به جۆری دووه‌میش: له ته‌واوی شه‌ودا ڕێگا پێدراو و مه‌شروعه، وه له‌ڕۆژیشدا به هه‌مان شێوه جگه له‌و كاتانه‌ی كه ڕێگریان تێدا كرواوه نوێژیان تێدا بكرێت، گومانی تێدا نیه نوێژه‌كانی شه‌و له نوێژه‌كانی ڕۆژ باشتر و ئه‌فزه‌ڵترن .
بابه‌تی سێهه‌م: ئه‌و نوێژ سوننه‌تانه‌ی كه سوننه‌ته به كۆمه‌ڵ ئه‌نجام بدرێن.
ئه‌و نوێژانه‌ی كه سوننه‌ته به كۆمه‌ڵ ئه‌نجام بدرێن، بریتین له نوێژی ته‌راویح و جه‌ژنه‌كان و نوێژه بارانه و نوێژی مانگ و خۆر گیران .
بابه‌تی چواره‌م: ژماره‌ی ڕكاتی ئه‌و نوێژه سوننه‌تانه‌ی كه به به‌رده‌وامی له‌پێش وپاشی نوێژه فه‌رزه‌كانه‌وه ده‌كرێن ( الرواتب )
مه‌به‌ست له ووشه‌ی ( رواتب ) هه‌میشه وبه‌رده‌وامی ده‌گه‌یه‌نێت، لێره‌دا مه‌به‌ست له‌و نوێژانه‌یه كه پاشكۆی نوێژه فه‌رزه‌كانن، سوودی ئه‌م نوێژه سوننه‌تانه‌ش ئه‌وه‌یه ئه‌و كه‌موكورتی و ناته‌واویانه‌ی كه ده‌كه‌وێته ناو نوێژه فه‌رزه‌كانه‌وه خوای گه‌وره به‌و نوێژه سوننه‌تانه بۆ باوه‌ڕدارانی قه‌ره‌بوو ده‌كاته‌وه، هه‌روه‌ك پێشووتر باسمان لێوه كردن .
ژمــاره‌ی ڕكــاتی ئه‌م نوێژه ڕه‌واتبانه‌ش ده ڕكاتن، كه له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی عه‌بدوڵای كوڕی عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه باسكراوه، وه‌ك ده‌ڵێت : } حفظت مــن النبي ( صلى الله عليه وسلم) عشر ركعات ركعتين قبل الظهر، وركعتين بعدها، وركعتين بعد المغرب في بيته، وركعتين بعد العشاء في بيته، وركعتين قبل صلاة الصبـح، كـانت سـاعـة لا يدخل على النبي صلى الله عليه وسلم فيها، حدثتني حفصة: أنه كان إذا أذن المؤذن وطلع الفجر صلى ركعتين { ([3]) .
واتا : له پێغه‌مبه‌ری خواوه ( صلی الله علیه وسلم ) ده ڕكات نوێژم له‌به‌ر كردووه، دوو ڕكات پێش نوێژی نیوه‌ڕۆ، وه دوو ڕكاتیش له دوایه‌وه، دوو ڕكات له دوای نوێژی مه‌غریبه‌وه، وه دوو ڕكاتیش دوای نوێژی عیشا، وه دوو ڕكات پێش نوێژی به‌یانی، ئه‌وه ساتێك بوو كه كه‌س له‌و كاته‌دا نه‌ده‌چووه لای پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) حه‌فصه‌ی دایكی باوه‌ڕداران بۆی گێرامه‌وه، كاتێك كه بانگده‌ر بانگی دا و سپێده‌ی به‌یانی هه‌ڵهات پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) دوو ڕكات نوێژی ده‌كرد .
بۆیه مرۆڤی موسڵمان سوننه‌ته له شه‌و وڕۆژێكدا پێداگری بكات له سه‌ر ئه‌نجامدانی دوانزه ڕكات، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } ما من عبد مسلم یصلی لله تعالی في كل یوم ثنتي عشرة ركعة، إلا بنی الله له بیتا، أو بني له بیت – في الجنة { ([4]) .
واتا: هه‌ر موسڵمانێك له شه‌و وڕۆژێكدا دوانزه ڕكات نوێژ بكات بۆ خوای گه‌وره، خوای گه‌وره ماڵێكی له به‌هه‌شتدا بۆ دروست ده‌كات، یان ماڵێكی له به‌هه‌شتدا بۆ دروست ده‌كرێت .
ئه‌وانیش: بریتین له‌و ده ڕكاته‌ی كه ئاماژه‌مان پێدا، له‌گه‌ل دوو ڕكات نوێژی تر پێش نوێژی نیوه‌ڕۆ، به‌وه‌ش سوننه‌تی پێش نوێژی نیوه‌ڕۆ ده‌بێته چوار ڕكات، تیرموذی له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه له أم حبیه‌وه ڕیوایه‌تی كردووه به‌م شێوه‌یه هاتووه : } أربعا قبل الظهر وركعتين بعدها, وركعتين بعد المغرب, وركعتين بعد العشاء, وركعتين قبل صلاة الفجر { ([5]) .
واتا: چوار ڕكات پێش نیوه‌ڕۆ، وه دوو ڕكاتیش پاشی نیوه‌ڕۆ، وه دوو ڕكات پاش مه‌غریب، ودوو ڕكاتیش دوای عیشا، وه دوو ڕكاتیش پێش به‌یانی .
هه‌روه‌ها به فه‌رمووده‌ی صه‌حیح جێگیر بووه له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌ڕداران گێڕاویه‌تیه‌وه وده‌ڵێت : } كان النبي ( صلى الله عليه وسلم ) لا يدع أربعا قبل الظهر { ([6]) .
واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) چوار ڕكات نوێژی سوننه‌تی پێش نیوه‌ڕۆی واز لێ نه‌هێناوه .
له‌ناو ئه‌م نوێژه سونه‌تانه‌یشدا دوو ڕكات سوننه‌تی پێش نوێژی به‌یانی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له ئه‌وانی تر زیاتر پێداگری كردووه له‌سه‌ر كردنی. به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } ركعتا قبل الفجر خير من الدنيا وما فيها { ([7]).
واتا: دوو ڕكات سوننه‌تی پێش نوێژی به‌یانی له دونیا و له‌وه‌یش له دونیادا هه‌یه باشتره.
وه به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ش كه كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌ڕداران گێڕاویه‌تیه‌وه وده‌ڵێت : } ولم یكن یدعهما أبدا { ([8]) .
واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) دوو ڕكات سوننه‌تی پێش نوێژی به‌یانی هه‌رگیز واز لێ نه‌هێناوه .
بابه‌تی پێنجه‌م: حوكمی نوێژی سوننه‌تی ویتر وفه‌زڵ و كاته‌كه‌ی.
حوكمی نوێژی ویتر: سوننه‌تێكی موئه‌كه‌ده‌یه (پێداگری له‌سه‌ر كراوه )، وه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) زۆر هانی موسڵمانانی داوه بۆ كردنی، هه‌روه‌ك فه‌رموویه‌تی : } إن الله وتر یحب الوتر { ([9]) ، واتا: خوای گه‌وره تاكه و تاكیشی خۆش ده‌وێت، هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی: } یا أهل القران أوتروا، فإن الله وتر یحب الوتر{ ([10]) .، واتا: ئه‌ی ئه‌هلی قورئان نوێژی ویتر بكه‌ن، چونكه خوای گه‌وره ویتر وتاكه، وتاكیشی خۆش ده‌وێت .
كاته‌كه‌ی: به كۆده‌نگی زانایان كاتی نوێژی سوننه‌تی ویتر له نێوان نوێژی عیشا و نوێژی به‌یانیه، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌و كاته‌دا نوێژی سوننه‌تی ویتری كردووه، وه هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : } إن الله أمدكم بصلاة هي خير لكم من حمر النعم، صلاة الوتر, ما بين صلاة العشاء إلى طلوع الفجر { ([11]) ., واتا: بێگومان خوای گه‌وره فه‌زڵی خۆی داوه به‌سه‌رتاندا به‌شتێك كه باشتره بۆتا له ڕانه ووشتری سوور، ئه‌ویش نوێژی سوننه‌تی ویتره، كه له نێوان نوێژی عیشا و هه‌ڵهاتنی سپێده‌ی به‌یانیدا ئه‌نجام ده‌درێت .
جا كاتێك سپێده‌ی به‌یانی هه‌ڵهات ئیتر نوێژی سوننه‌تی ویتر ناكرێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی: } صلاة الليل مثنى مثنى, فإذا خشي أحدكم الصبح صلى ركعة واحدة, توتر له ما قد صلى { ([12]), واتا: نوێژی شه‌و دوو ڕكات دوو ڕكات ده‌كرێت، جا ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ئێوه ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو تا سپێده‌ی به‌یانی خه‌به‌ری نه‌بێته‌وه بۆ شه‌و نوێژ كردن، ئه‌وا با ڕكاتێك نوێژ بكات، به‌و ڕكاته ویتره كۆتای به‌و نوێژانه بهێنێت كه كردوونی .
ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به هه‌ڵهاتنی سپێده‌ی به‌یانی كاتی نوێژی سوننه‌تی ویتر نامێنێت و تێده‌په‌ڕێت .
حافظی ابن حه‌جه‌ر له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: له‌وه زیاتر صه‌ریح تر كه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به هه‌ڵهاتنی سپێده‌ی به‌یانی ئیتر كاتی سوننه‌تی ویتر نامێنێت، ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه كه ئه‌بو داود ونه‌سائی ڕیوایه‌تیان كردووه، كه ابن عوانه و غه‌یری ئه‌ویش به صه‌حیحیان داناوه، هاتووه كه عه‌بدوڵای كوری عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ووتویه‌تی: } من صلى الليل فليجعل آخر صلاته وترا, فإن رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) كان يأمر بذلك, فإذا كان الفجر فقد ذهب كل صلاة الليل والوتر { ([13]) , واتا: هه‌ر كه‌سێك شه‌و نوێژی كرد، ئه‌وا با كۆتا نوێژی نوێژی (ویتر) تاك بێت، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم) فه‌رمانی به‌مه كردووه، جا كاتێك سپێده‌ی به‌یانی هات، ئیتر كاتی شه‌و نوێژی و نوێژی ویتر نامێنێت .
ئه‌نجامدانی نوێژی ویتر له كۆتایی شه‌وه‌وه خێری زیاتره له‌وه‌ی كه له‌سه‌ره‌تای شه‌وه‌وه ئه‌نجام بدرێت، به‌ڵام ئه‌و كه‌سه‌ی ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو كه كۆتایی شه‌و خه‌به‌ری نابێته‌وه ئه‌وا سوننه‌ته له‌سه‌ره‌تای شه‌وه‌وه په‌له بكات له‌كردنی، هه‌روه‌ك چۆن ئه‌و كه‌سه‌ی كه زانی كۆتایی شه‌و خه‌به‌ری ده‌بێته‌وه سوننه‌ته دوای بخات بۆ كۆتایی شه‌و، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه جابری كوری عه‌بدوڵا ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } من خاف أن لا يقوم من آخر الليل فليوتر أوله، ومن طمع أن يقوم آخر الليل فليوتر آخره، فإن صلاة آخر الليل مشهودة, وذلك أفضل { ([14]) .
واتا: هه‌ر كه‌سێك ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو كه كۆتایی شه‌و خه‌به‌ری نابێته‌وه ئه‌وا با له‌سه‌ره‌تای شه‌وه‌وه نویژی ویتره‌كه‌ی بكات، وه هه‌ركه‌سێك ته‌ماحی ئه‌وه‌ی هه‌بوو كه كۆتایی شه‌و خه‌به‌ری ده‌بێته‌وه، ئه‌وا با له كۆتایی شه‌وه‌وه نوێژی ویتره‌كه‌ی بكات، چونكه نوێژی كۆتایی شه‌و ده‌بێته شاهید بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی له ڕۆژی دواییدا، وه به‌و شێوه‌یه‌ش چاكتره .
بابه‌تی شه‌شه‌م: چۆنیه‌تی ئه‌نجامدانی نوێژی سوننه‌تی ویتر وژماره‌ی ڕكاته‌كانی.
نوێژی (ویتر) لانی كه‌میه‌كه‌ی یه‌ك ڕكاته، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر وعه‌بدوڵڵای كوری عه‌باس ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تیان كردووه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } الوتر ركعة من آخر الليل { ([15]), واتا : نوێژی سوننه‌تی ویتر یه‌ك ڕكاته وله‌كۆتایی شه‌وه‌وه ده‌كرێت، هه‌روه‌ها به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی پێشوتریش كه كه عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردبوو، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی بووی: } فإذا خشي أحدكم الصبح صلى ركعة واحدة, توتر له ما قد صلى { ([16]), واتا: ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ئێوه ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو تا سپێده‌ی به‌یانی خه‌به‌ری نه‌بێته‌وه بۆ شه‌و نوێژ كردن، ئه‌وا با ڕكاتێك نوێژ بكات، به‌و ڕكاته ویتره كۆتای به‌و نوێژانه بهێنێت كه كردوونی .
وه دروسته سێ ڕكاتیش بكرێت، به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌رداران (خوای لێ ڕازی بێت) ڕیوایه‌تی كردووه، وده‌ڵێت : } أن النبي ( صلى الله عليه وسلم ) كان يصل أربعا فلا تسأل عن حسنهن وطولهن, ثم يصلي أربعاً, فلا تسأل عن حسنهن وطولهن, ثم يصلي ثلاثا { ([17]) .
واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) شه‌و چوار ڕكات نوێژی شه‌و نوێژی ده‌كرد (بێگومان دوو ڕكات دوو ڕكات) جا هه‌ر مه‌پرسه له‌جوانی وڕێك وپێكی ودرێژی نوێژه‌كه‌ی، پاشان چوار ڕكاتی تریشی ده‌كرد، هه‌ر مه‌پرسه له‌جوانی وڕێك وپێكی ودرێژی نوێژه‌كه‌ی، پاشان سێ ڕكاتی (ویتری) ده‌كرد .
دروسته ئه‌م سێ ڕكاته به‌دوو سه‌لامدانه‌وه بێت، واتا: یه‌كه‌مجار دوو ڕكات بكرێت وسه‌لام بدرێته‌وه، پاشان یه‌ك ڕكات بكرێت وسه‌لام بدرێته‌وه بۆی، چونكه وه‌ك ئیمامی بوخاری ڕیوایه‌تی كردووه كه‌ده‌ڵێت: } أن عبد الله بن عمر كان يسلم بين الركعة والركعتين في الوتر حتى يأمر ببعض حاجته {([18]),
واتا: عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر ( خوایان لێ ڕازی بێت ) له نویژی ویتردا له نێوان ڕكاتێك ودوو ڕكاتدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه، تاوه‌كو فه‌رمان بكات به هه‌ندێك پێداویستی خۆی كه بۆی جێ به‌جێ بكه‌ن،
ئیبن حه‌جه‌ر (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له ڕاڤه‌ی ئه‌م ریوایه‌ته‌دا ده‌ڵیت: وا ده‌رده‌كه‌وێت عه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ر نه‌ریتی وابوو بێت كه سێ ڕكات نویژی ویتری به‌سه‌ریه‌كه‌وه به‌سه‌لامێك ئه‌نجام دابێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر كارێكی بۆ پێش هاتبێت به‌سه‌لامێك دووڕكاتی ده‌كرد وپاشان دوای ئه‌وه ڕكاتێكی تری ده‌كرد([19]) .
وه دروستیشه به‌سه‌ریه‌كه‌وه سێ ڕكاته‌كه هه‌مووی به ته‌حیاتێك و یه‌ك سه‌لام بكرێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌رداران ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه، وده‌ڵێت : } كان النبي ( صلى الله عليه وسلم ) يوتر بثلاث لا يقعد إلا في آخرهن { ([20]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) سێ ڕكات نوێژی ویتری ده‌كرد، دانه‌ده‌نیشت ( بۆ ته‌حیات خوێندن ) له كۆتاییه‌وه نه‌بێت .
به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه بزانین دروست نیه به دوو ته‌حیات و سه‌لامێك ئه‌نجام بدرێت، بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك نوێژی مه‌غریبی لێ نه‌یه‌ت، چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕێگری له ئه‌نجامدانی سوننه‌تی ویتر به‌و شێوه‌یه كردووه ([21]) .
وه دروسته حه‌وت ڕكاتیش بكرێت، وه دروسته پێنج ڕكاتیش بێت، به شێوه‌یه‌ك ته‌حیاتی تێدا نه‌خوێنرێت له كۆتا ڕكاتدا نه‌بێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عائیشه‌ی دایكی باوه‌رداران (خوای لێ ڕازی بێت) ڕیوایه‌تی كردووه، وده‌ڵێت: } كان رسول ( صلى الله عليه وسلم ) یصلي من الليل ثلاث عشرة ركعة, يوتر من ذلك بخمس, لا يجلس في شيء إلا في آخرها { ([22]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) سیانزه ڕكات شه‌و نوێژی ده‌كرد، له‌و سیانزه ڕكاته له‌كۆتاییه‌كه‌یه‌وه پێنج ڕكاتی به‌یه‌ك ته‌حیات ئه‌نجام ده‌دا، دانه‌ده‌نیشت بۆ ته‌حیات خوێندن له ڕكاتی كۆتاییدا نه‌بێت .
وه ئوم سه‌له‌مه‌یش ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه وده‌ڵیت: } كان رسول ( صلى الله عليه وسلم ) يوتر بخمس أو بسبع، لا يفصل بينهن بتسليم ولا كلام { ([23]), واتا: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) پێنج ڕكات یان حه‌وت ڕكات نوێژی ویتری ده‌كرد، به‌شێوه‌یه‌ك نێوانی به سه‌لامدانه‌وه و قسه كردن جودا نه‌ده‌كرده‌وه، واتا: هه‌ر پێنج ڕكاته‌كه یان هه‌ر حه‌وت ڕكاته‌كه‌ی به‌سه‌ریه‌كه‌وه ده‌كرد، له‌كۆتاییه‌وه به ته‌حیاتێك وسه‌لامدانه‌وه‌یه‌ك كۆتایی پێ ده‌هێنا .
بابه‌تی حه‌وته‌م: ئه‌و كاتانه‌ی كه ڕێگری كراوه نوێژی سوننه‌تیان تێدا ئه‌نجام بدرێت .
هه‌ندێك كات هه‌یه ئه‌نجامدانی نوێژی سوننه‌ت تێیدا ڕێگری لێكراوه، مه‌گه‌ر ئه‌و كاتانه نه‌بێت كه جیاكراونه‌ته‌وه، ئه‌و كاتانه‌یش كه ڕێگری كراوه نوێژی تێیاندا بكرێت، پێنج كاتن:-
یه‌كه‌م: له پاش نوێژی به‌یانیه‌وه تاوه‌كو خۆر هه‌ڵهاتن، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا صلاة بعد صلاة الفجر حتى تطلع الشمس { ([24]) , واتا: له پاش نوێژی به‌یانی تاوه‌كو خۆر هه‌ڵهاتن نوێژ ناكرێت .
دووه‌م: له‌پاش خۆرهه‌ڵهاتن تاوه‌كو به‌چاو هه‌ستی پێ ده‌كه‌یت كه‌خۆر به ئه‌ندازه‌ی تیرێك به‌رز بووه‌ته‌وه، ئه‌ویش نزیكه‌ی مه‌ترێك ده‌بێت، به كاتیش چاره‌كه سه‌عاتێك یان بیست خوله‌ك ده‌بێت له‌پاش خۆر هه‌ڵهاتن، جا كاتێك خۆر پاش هه‌ڵهاتنی به ئه‌ندازه‌ی تیرێك به‌رز بوویه‌وه، ئیتر كاتی ڕیگری كردن كۆتایی دێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) به عه‌مری كوڕی عه‌بسه‌ی فه‌رموو ( خوای لێ ڕازی بێت ) : } صل صلاة الصبح, ثم أقصر عن الصلاة حتى تطلع الشمس حتى ترتفع ... { ([25]), واتا: نوێژی به‌یانی بكه، پاشان ئه‌وه ئیتر واز له نوێژ كردن بهێنه، تاوه‌كو خۆر هه‌ڵدێت وبه‌رز ده‌بێته‌وه ...
وه به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عوقبه‌ی كوڕی عامر ڕیوایه‌تی كردووه، و پاشتر ئاماژه‌ی پێ ده‌ده‌ین .
سێهه‌م: كاتێك كه خۆر ته‌واو به‌رز ده‌بێته‌وه،و له‌ناوه‌ڕاستی ئاسمان لاده‌دات به‌ڕووی ڕۆژئاوادا و كاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ دێت، وه‌ك عوقبه‌ی كوڕی عامر ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردووه و ده‌ڵێت: } ثلاث ساعات كان النبي ( صلى الله عليه وسلم ) ينهانا أن نصلي فيهن وأن نقبر فيهن موتانا, حـين تـطلع الشمس بازغة حتى ترتفع, وحين يقوم قائم الظهيرة حتى تزول, وحين تتضيف للغرب حتى تغرب { ([26]), واتا: سێ كات هه‌ن كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕێگری لێ كردین كه نوێژیان تێدا بكه‌ین و مردووه‌كانمانی تێدا بنێژین، كاتێك كه خۆر هه‌ڵدێت و به‌رز ده‌بێته‌وه، وه كاتێكیش كه له‌كاتی نیوه‌ڕۆدا خۆر ته‌واو به‌رز ده‌بێته‌وه وله نێوه ڕاستی ئاسمان لاده‌دات، وه كاتێكیش كه خۆر به‌ره‌وه ئاوا بوون ده‌ڕوات تا به ته‌واوی ئاوا ده‌بێت .
چواره‌م: له‌پاش نوێژی عه‌سر هه‌تاوه‌كو خۆر ئاوا ده‌بێت، به به‌ڵگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } لا صلاة بعد صلاة الفجر حتى تطلع الشمس, ولا صلاة بعد صلاة العصر حتى تغيب الشمس { ([27]) , واتا: له پاش نوێژی به‌یانی تاوه‌كو خۆر هه‌ڵهاتن نوێژ ناكرێت، وه له‌پاش نوێژی عه‌سر هه‌تاوه‌كو خۆر ئاوا ده‌بێت .
پێنجه‌م: كاتێك خۆر به‌ره‌وه ئاوا بوون ڕۆیشت تاوه‌كو به ته‌واوه‌تی ئاوا ده‌بێت، وه‌ك له فه‌رمووده‌كانی پێشووتردا باسمان كردن، ئه‌م پێنج كاته‌یش خۆی له‌خۆیدا له سێ كاتی دیاریكراودا قه‌تیس بوون، ئه‌وانیش: له پاش نوێژی به‌یانیه‌وه هه‌تاوه‌كو خۆر به ئه‌ندازه‌ی تیرێك به‌رز ده‌بێته‌وه، وه كاتێك خۆر ده‌گاته ناوه‌ڕاستی ئاسمان وله‌و ئاسته لاده‌دات، وه له پاش نوێژی عه‌سر هه‌تاوه‌كو خۆر به ته‌واوه‌تی ئاوا ده‌بێت .
سه‌باره‌ت به حیكمه‌تی ڕێگری كردنی ئه‌م كاتانه‌یش: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ڕونی كردوه‌ته‌وه كه بێباوه‌ڕان له‌كاتی هه‌ڵهاتن و ئاوا بوونیدا ڕۆژ ده‌په‌رستن، بۆیه نوێژ كردنی موسڵمان له‌و كاته‌دا خۆ چوواندنه به‌وان، له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه عه‌مری كوڕ عه‌بسه ( خوای لێ ڕازی بێت ) ڕیوایه‌تی كردبوو هاتبوو : } فإنها – أی الشمس – تطلع حين تطلع بين قرني شيطان, وحينئذ يسجد لها الكفار ... فإنها تغرب حين تغرب بين قرني شيطان, وحينئذيسجد لها الكفار { ([28]), واتا: چونكه خۆر كاتێك هه‌ڵدێت له نێو هه‌ردوو شاخی شه‌یتانه‌وه هه‌ڵدێت، له‌و كاته‌دا بێباوه‌ڕان سوژده‌ی بۆ ده‌به‌ن، وه هه‌روه‌ها كاتێك كه خۆر ئاوا ده‌بێت له نێو هه‌ردوو شاخی شه‌یتانه‌وه ئاوا ده‌بێت، له‌و كاته‌دا بێباوه‌ڕان به هه‌مان شێوه سوژده‌ی بۆ ده‌به‌ن .
ئه‌وه‌ی باسمان كرد به‌ڵگه‌ی كاتی هه‌ڵهاتن وئاوا بوونی خۆر بوو، به‌ڵام سه‌باره‌ت به‌كاتی به‌رزبوونه‌وه‌ی خۆر ولادانی له ناوه‌ڕاستی ئاسمان، پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له‌و فه‌رموده‌یه‌ی پێشتووتر ڕونی كردوه‌ته‌وه بۆمان و فه‌رموویه‌تی : } فإن حینئذ تسجر جهنم { ([29]) .
واتا: چونكه له‌و كاته‌دا ئاگری دۆزه‌خ هه‌ڵده‌گیرسێنرێت وئاماده ده‌كرێت .
له‌م كاتانه‌ی كه باسمانكرد نوێژی سوننه‌ت كردن تێیاندا دروست نیه، مه‌گه‌ر ئه‌و نوێژانه نه‌بێت كه به به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده‌ی صه‌حیح جودا كراونه‌ته‌وه، وه‌ك ئه‌نجامدانی دوو ڕكاتی نوێژ ته‌واف كردن، به به‌لگه‌ی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } يابني عبد مناف لا تمنعوا أحدا طاف بهذا البيت وصلى فيه, أية ساعة شاء, من ليل أو نهار { ([30]), واتا: ئه‌ی نه‌وه‌كانی عه‌بدومه‌ناف ڕێگری له‌هیچ كه‌سێك مه‌كه‌ن كه ته‌وافی ئه‌م ماڵه بكات و نوێژی تێدا ئه‌نجام بدات، هه‌ر كاتێك بێ، شه‌و بێت یان ڕۆژ ..
هه‌روه‌ها قه‌زا كردنه‌وه وگێڕانه‌وه‌ی نوێژ سوننه‌تی به‌یانی له دوای نوێژ به‌یانی، وه گێرانه‌وه وقه‌زا كردنه‌وه‌ی سوننه‌تی نیوه‌ڕۆ پاش نوێژی عه‌سر، به تایبه‌تی ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و كه‌سه نوێژی نیوه‌ڕۆ و عه‌سری پێكه‌وه كۆ كردبێته‌وه .
هه‌روه‌ها كردنی ئه‌و نوێژانه‌ی كه هۆكاری تابه‌یتی خۆیانیان هه‌یه، وه‌ك ئه‌نجامدانی نوێژی مردوو، وه سوننه‌تی به‌خێرهاتنی مزگه‌وت (تحیة المسجد)، وه نوێژی مانگ و خۆر گیران، وه قه‌زاكردنه‌وه‌ی ئه‌و نوێژانه‌ی فه‌وتاون وله‌ده‌ست چوون له‌و كاتانه‌دا، ئه‌ویش به به‌ڵگه‌ی گشتگیری ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : } من نام عن صلاة أو نسیها فلیصلها إذا ذكرها { ([31]) , واتا: هه‌ركه‌سێك خه‌وی پێدا كه‌وت له‌كاتی نوێژێكدا یان له‌بیری چوو، ئه‌وا هه‌ر كاتێك بیری كه‌وته‌وه با ئه‌نجامیان بدات .
وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نوێژه فه‌رزه‌كان وه‌ك قه‌رز وان به‌سه‌ر مرۆڤه‌وه، بۆیه مرۆڤ واجبه له‌سه‌ری قه‌رزه‌كانی بداته‌وه، بۆیه هه‌ركاتێك مرۆڤ بیری كه‌وته‌وه ده‌بێت بیانكاته‌وه ..
[ له‌خوای گه‌وره و میهره‌بان داواكارین له‌و كه‌سانه‌مان بگێڕێت كه پارێزگاری له نوێژه سوننه‌ته‌كان ده‌كه‌ن، چونكه نوێژه سوننه‌ته‌كان كه‌مو كورتی نوێژه فه‌رزه‌كان پر ده‌كه‌نه‌وه، ومرۆڤ وا لێده‌كات هه‌میشه دڵ وده‌روونی پابه‌ست بێت به خوای گه‌وره‌وه، خوایه لاشه و جه‌سته‌ی هه‌موومان له ئاگری دۆزه‌خ بپارێزه] وه‌رگێڕ
وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
([1]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (6502) ڕیوایه‌تی كردووه .
([2]) ئه‌بو دواد به فه‌رمووده‌ی ژماره (684)، وه نه‌سائی به‌فه‌رمووده‌ی ژماره (466، و 467)، وه ابن ماجه به‌فه‌رمووده‌ی ژماره (1425) ڕیوایه‌تیان كردووه، به‌غه‌وی له‌باره‌یه‌وه ووتویه‌تی: فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌نه، بڕوانه: په‌رتووكی شرح السنه (4/159)، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌ی صه‌حیحی داناوه، یڕوانه په‌رتووكی ( صحیح سنن النسائي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (451 و 453)، وه ئه‌م له‌فزه‌یش له‌فزی ڕیوایه‌ته‌كه‌ی ابن ماجه‌یه .
([3]) بوخاری موسلیم هاوڕان: بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1180) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (729) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([4]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (612) ڕیوایه‌تی كردووه .
([5]) تيرموذي به فه‌رمووده‌ی ژماره (415) ڕیوایه‌تی كردووه، وه ووتویه‌تی : ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌ن و صه‌حیحه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه: په‌رتووكی ( صحیح سنن الترمذي ) فه‌رمووده‌ی ژماره ( 833 – 839 ) .
([6]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1182) ڕیوایه‌تی كردووه .
([7]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (725) ڕیوایه‌تی كردووه .
([8]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (1182) ڕیوایه‌تی كردووه .
([9]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (6410) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (2677) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([10]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (1416) ڕیوایه‌تی كردووه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه: په‌رتووكی ( التعلیق علی صحیح ابن خزیمة ) فه‌رمووده‌ی ژماره ( 1067).
([11]) ئه‌بو داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (1418) و تيرموذي به فه‌رمووده‌ی ژماره (452) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه حاكمیش ڕیوایه‌تی كردووه (1/306)، وه حاكم به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه ذه‌هه‌بیش هاوڕایه له‌گه‌ڵیدایه، وه شێخ ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، جگه له‌و زیاده‌یه‌ی كه ده‌ڵێت ( هي خیر لكم من حمر النعم ) بڕوانه: په‌رتووكی ( صحیح الترمذي ) فه‌رمووده‌ی ژماره (373) .
([12]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (553) ڕیوایه‌تی كردووه .
([13]) فتح الباري (2/557).
([14]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (755) ڕیوایه‌تی كردووه .
([15]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (752- 753 ) ڕیوایه‌تی كردووه .
([16]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (553) ڕیوایه‌تی كردووه .
([17]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (738) ڕیوایه‌تی كردووه .
([18]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (991) ڕیوایه‌تی كردووه .
([19]) فتح الباری، (2/482).
([20]) نه‌سائی به فه‌رمووده‌ی ژماره (1689) ڕیوایه‌تی كردووه، وه هه‌روه‌ها حاكمیش (1/304)، وه به‌یهه‌قیش ڕیوایه‌تی كردووه (3/28)، له‌فزه‌كه‌یش له‌فزی به‌یهه‌قیه، وه حاكم له‌سه‌ر مه‌رجه‌كانی بوخاری وموسلیم به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه ئیمامی زه‌هه‌بیش هاوڕایه له‌گه‌ڵیدا، وه ئیمامی نه‌وه‌وی وتویه‌تی: نه‌سائی به‌سه‌نه‌دێكی حه‌سه‌نی ریوایه‌تی كردووه، وه به‌یهه‌قیش بـــه‌ســه‌نــه‌دێــكی صــه‌حـیـح، بـڕوانـه: پــه‌رتووكی ( المجموع) (4/ 17 -18) .
([21]) داره قوطنی ڕیوایه‌تی كردووه (2/24-25)، وه هه‌روه‌ها حاكمیش ڕیوایه‌تی كردووه(1/304)، وه به‌یهه‌قیش به هه‌مان شێوه (3/31)، داره قوطنی له باره‌ی ڕاویه‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه ووتویه‌تی: هه‌موویان متمانه پێكراون، وه حاكم له‌سه‌ر مه‌رجه‌كانی بوخاری وموسلیم به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه ئیمامی زه‌هه‌بیش هاوڕایه له‌گه‌ڵیدا، وه ابن حه‌جه‌ریش له په‌رتووكی فتح الباری دا ووتویه‌تی: سه‌نه‌ده‌كه‌ی له‌سه‌ر مه‌رجه‌كانی هه‌ردوو شێخی فه‌رمووده‌بوخاری وموسلیمن، فتح الباری (2/558).
([22]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (737) ڕیوایه‌تی كردووه .
([23]) ابن ماجه به فه‌رمووده‌ی ژماره (1192) ڕیوایه‌تی كردووه، وه شێح ئه‌لبانیش به فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی ( صحیح سنن ابن ماجه) فه‌رمووده‌ی ژماره (980).
([24]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (586) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (728) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([25]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (832) ڕیوایه‌تی كردووه .
([26]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (831) ڕیوایه‌تی كردووه .
([27]) بوخاری به فه‌رمووده‌ی ژماره (586) و موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (728) ڕیوایه‌تیان كردووه.
([28]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (832) ڕیوایه‌تی كردووه .
([29]) به شێك له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه ئیمامی موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (832) ڕیوایه‌تی كردووه .
([30]) داود به فه‌رمووده‌ی ژماره (1894) و تیرموذی به فه‌رمووده‌یه‌ی ژماره (868) ڕیوایه‌تیان كردووه، وه ووتویه‌تی: ئه‌م فه‌رمووده‌یه فه‌رمووده‌یه‌كی حه‌سه‌ن و صه‌حیحه، وه ابن ماجه‌ش به فه‌رمووده‌ی ژماره (1254) ڕیوایه‌تی كردووه، وه حاكم له موستده‌دره‌كدا گێراویه‌تیه‌وه (1/448)، وه به‌فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی داناوه، وه ئیمامی زه‌هه‌بیش هاوڕایه له‌گه‌ڵیدا، وه شێخ ئه‌لبانیش به صه‌حیحی داناوه، بڕوانه په‌رتووكی: ( صحیح ابن ماجه ) فه‌رمووده‌ی ژماره (1036) .
([31]) موسلیم به فه‌رمووده‌ی ژماره (684) ڕیوایه‌تی كردووه .