CHIKulupi CHA uSILAMU ()

Sheikh Muhammadi Abdul-Hamid Silika

Ndithu matamando onse ndi a Allah, tikumutamanda, kumpempha chithandizo ndi kumpempha chikhululuko, komanso tikuzichinjiriza mwa Allah ku zoyipa za mitima ndi ntchito zathu. Amene Allah wamuongola palibe angamusocheretse, ndipo amene wasochera palibe angamuongole. Ndikuchitira umboni kuti palibe mulungu wina (woyenera kupembedzedwa) koma Allah, Wayekha, wopanda wothandizana naye. Ndikuchitiranso umboni kuti Muhammadi  ndikapolo wake komanso mtumiki wake. Adamtumidza ndi chiongoko kudzanso chipembedzo chowona kuti achiyike pamwamba pa zipembedzo zonse ngakhale opembedza mafano ziwanyanse. Pambuyo pa izi: Uku ndiko kutsindikiza koyamba kwa buku la Chikhulupiriro cha Chisilamu, lomwe ndikulipereka kwa anthu a dziko lonse. Buku limeneli ndi zipatso za mapologalamu a Tauhidi omwe ndakhala ndikulalika pa Radio Islam kwa zaka zambiri. Ndipo ndaligawa magawo awiri. Mu gawo loyamba ndakambamo za Tauhidi mmene iliri mu Qur’an ndi Sunnah. Posonkhanitsa ziphunzitso zake ndayazamira buku la Aqidah lomwe lidalembedwa ndi gulu la masheikh omwe ndi akadaulo pa maphunziro a Tauhidi ochokera pa sukulu ya ukachenjede ya Chisilamu ya ku Madinatu Munawwara, komanso sukulu ya ukachenjede ya Chisilamu ya Imam Muhammadi Ibn Saudi mdziko la Saudi Arabia. Mu gawo lachiwiri ndakambamo za Tauhidi mmene iliri mu Baibulo. Posonkhanitsa ziphunzitso zake ndayazamira buku la Mukhtaŝar Kitāb Iđ’hār Al-Haqq lomwe lidalembedwa ndi Sheikh Rahmatu Allah Al-Hindi (Allah awachitire chifundo). Pali masheikh omwe awunika bukuli ndi kuvomereza kuti liri bwino. Iwo ndi: Sheikh Ahmad Chienda, Sheikh Omar Adam Nkachelenga, Sheikh Faruq Jum’a Chibaya ndi Sheikh Dr. Salmin Omar Idrus. Sheikh Muhammadi Abdul-Hamid Silika Al-Madani

|

 CHIKulupi CHA uSILAMU

 MALOŴE GANDANDA:

       Chisimu lumbili losope alapikwe Allah. Uwwe tukunnapilila Jwalakwe ni kum’benda chikamuchisyo nambo soni kum’benda chikululuko. Ni tukulijuya mwa Allah ku yakusakala ya mitima jetu, ni itendo yetu yangalumbana. Jwan’jongwele Allah basi pangali jwampaka ansochelesye, soni jwasochelele basi pangali jwampaka an’jongole. Ngutendela umboni yanti: Pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun’galagatila) ikaŵeje Allah, Jwajika, jwangali ŵakamusyangana nao. Ngutendela soni umboni yanti: Muhammad ﷺ‬ kapolo jwakwe nambo soni ntenga jwakwe. Ŵantumisye ni chongoko kwisa soni dini jakuona, kuti ajikwesye pachanya pa dini syosope, namuno akuwanganya Allah ni isanamu yachime.

Panyuma payalakweyi:

Basi awu nintungo wandanda wa chitabu cha Chikulupi cha Usilamu, changuchipeleka ku ŵandu ŵachilambo chosope. Sano chele chitabuchi chiŵele isogosi ya mapologalamu ga Tauhidi gambele ndili nkulalichila pa Radio Islam kwa yaka yejinji. Soni nachigaŵile mu ipande iŵili.

Mu chipande chandanda mbechetemo ya Tauhidi mujiŵelele mu Qur’an ni Sunnah. Pa kuwunga ilimu yakwe njegamiile chitabu cha Aqidah chachatunjidwe ni likuga lya masheikh ŵali achinamatetule pa ilimu ya Tauhidi ŵakuumila pa chiuwo chekulungwa cha Usilamu cha ku Madinatu Munawwara, kwisa soni chiuwo chekulungwa cha Usilamu cha Imam Muhammad Ibn Saudi mchilambo cha Saudi Arabia.

Mu chipande chaŵili mbechetemo ya Tauhidi mujiŵelele mu Baibulo. Pa kuwunga ilimu yakwe njegamiile chitabu cha Mukhtaŝar Kitāb Iđ’hār Al-Haqq chachatunjidwe ni Sheikh Rahmatu Allah Al-Hindi (Allah ŵatendele chanasa).

Pana masheikh gagang’unulile chitabuchi ni kwitichisya kuti chili chene. Ŵanganyao ni: Sheikh Ahmad Chienda, Sheikh Omar Adam Nkachelenga, Sheikh Faruq Jum’a Chibaya ni Sheikh Dr. Salmin Omar Idrus.

Pambesi ngum’benda Allah kuti achitende chele chitabuchi kuŵa chakamuchisya ku ŵandu wosope.

Sheikh Muhammad Abdul-Hamid Silika Al-Madani                                                                        

 MAGONGO GAKUTUNJILA CHITABUCHI:

1.     Kwapa ŵandu umanyilisi wakwanila pa chikulupi cha Usilamu.

2.     Kulumbikanya masaala ga Chikulupi ni yajikuŵecheta Sharia kuumila m’Chitabu (Qur’an) ni Sunnah mwakumulichilidwa ni upikane wa ŵandu ŵaŵalongolele (mu Usilamu) ŵaŵaliji ŵambone.

3.     Kwamanyisya ŵandu Chikulupi chakuona cha Usilamu changawanganyichilana ni chipasipasi cha shiriki, kapena ukafili namuno bida, Allah akuti: (Ni nganalamulidwa ikaŵeje yanti an'galagatileje Allah mwakunswejechesya dini Jakwe pakupendechela ku Uujika Wakwe (nikutalikangana nayo isanamu), nikuti ajimicheje Swala mwakolosya ni kutolaga Zaka, soni jalakwejo ni dini jagoloka). [1]

4.     Kwamulichila ŵandu pa yampaka ijonanje chikulupi cha Tauhidi m’mitundu jakwe jinajitatu pagosa chikulupi chao, ni kuiŵambala yakutelesyasya ya shiriki yampaka yapate pa umi wao.

5.     Kwapa ŵandu matepo ganyendele, kwisa soni iwundo yekulungwakulungwa yanti ni yalakweyo akombolecheje kulekanganya chilikati cha ikulupi yakuona ni yaunami.

6.     Kwamanyisya ŵandu kulumbikana kwakupali sikati ja kagalagatile ka isanamu kasambano ni kandema ja ujinga wandanda.

7.     Kwamanyisya ŵandu ya mwajiŵelele Tauhidi m’Baibulo ligongo lyakuti amanyilile ulongo waupali sikati ja Achimitume ni Achimitenga ŵa Allah, nikuti soni chilumbo chao chaliji chimpepe chakwawunda ŵandu yagalagatila Nnungu jumpepe ni kutalikangana nayo isanamu.

8.     Kwajongolela ŵandu ku dini jisyesyene ja Allah kutakapakombole kun’galagatila Nnungu jumpepe mwangali kum’bwanganya ni isanamu.

 CHIPANDE CHANDANDA  TAUHIDI MU QUR’AN NI SUNNAH

 CHITIMATIMA CHA TAUHIDI

 Mate ga Tauhidi ni Aqidah:

  Tauhidi: Kun’jikapisya Allah Jwakuswejela kwannope soni Jwapenani kusyene pa Ibada (mapopelo) ni ine yosope yaikum’bajila Jwelepejo – jwali Jwapenani kusyene.

Aqidah: Yakuŵajilwa kuikulupilila mu ichindu yakusisika, mpela kunkulupilila Allah, malaika gakwe, itabu yakwe, achimitenga ŵakwe, lisiku lyambesi, mpango wakwe pa chindu chilichose chambone ni chakusakala ni yaikuyichisya pa yalakweyo.

 Kusosekwa kwa chikulupi chakuona ni kachilajile kakwe:

* Kusosekwa kwa chikulupi chakuona kukuonechela pa yaikwisayi:

1)    Chalakwecho ni chitepo chakutaŵilapo nsongangano waŵandu, nambo soni kuti uŵe wakulondeka ni waubwana.

2)    Lyalakwelyo ni ligongo lyakuntendekasya mundu kuti ajongoche nambo          soni nganisyo syakwe kuti siŵe syambone.

3)    Ni chikulupi chambone maumi ni chipanje igosedwaga.

4)    Chalakwecho ni chitepo chakundilidwa masengo.

5)    Lyele ni ligongo lyakuja kwinjilila ku Mbepo ni kokochela ku Moto.

 Ndandilo ja Tauhidi ku ntundu wa mundu:

  Ŵandu ŵaliji pa Tauhidi ni dini jagoloka chagumbile Allah Jwapenani kusyene. Kaneka nijapatikene shiriki panyuma pakwe. Ndanda jakwe jaliji pa ŵandu wa Nuhu, ndema jaŵapelengenye pakwachimbichisya atendangoto mpaka kwagalagatila.

Allah Jwapenani kusyene jutite: (Ŵandu wosope ŵaliji nkutula umo (wa Usilamu kaneka ni ŵatandite kulekangana), sano Allah nijwatumisye mitume jakutagulila abali syakusengwasya ni ja kutetela).[2]

Sano mu Hadisi Qudusi Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika kusyene jukuti: “Une nagumbile achikapolo ŵangu wosope ŵene ali ŵagoloka (ali pachikulupi cha Tauhidi), nambo chisimu ŵanganyao gayichilile mashetani gagagalawisye kuleka dini jao. Ni gakanyisye ŵanganyao yanakundisye Une, nigachisyisye yakumwanganya Une ni yanganinaituluchisya umboni (wakundisya kuigalagatila).”[3] Liloŵe lyakuti Ijitālat’hum: Likwamba yanti; ŵanyenjelele nikwajausya (kwanaula – ku shiriki) ni kwatulusya pa chikulupi chaŵaliji (cha Tauhidi).

Ibn ‘Abbās t ŵatite: “Sikati ja Adam ni Nuhu yapite yaka machila likumi, wosope ŵene ŵaliji petala lyakuona.” [4]

 Kwakuchipatila chikulupi chakuona:

Chikulupi chakuona changajigalidwa ikaŵeje kuumila ku maloŵe gakuuwula, gagali:

1 – Chitabu cha Allah Jwapenani kusyene.

2 – Sunnah sya Muhammad ﷺ‬.

Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Soni nganiyiŵa ku jwakulupilila julijose jwachilume kapena jwachikongwe, pati alamwile Allah ni Ntenga Jwakwe ﷺ‬ chilamusi chilichose, kola ŵanganyao kusagula kulikose mu nganisyo syao. Sano jwatannyosye Allah ni Ntenga Jwakwe ﷺ‬, basi pamasile papotele kupotela kwakuonechela.)[5]

Soni Ntume ﷺ‬ jwatite: “E jenumanja ŵandu! Chisimu une nesile pa jenumaja ichindu yanti naga n’di n’dikamulichisye mwamachili ku yalakweyo nganim’ba nsokonechele mpaka kalakala: Chitabu cha Allah ni Sunnah sya Ntume jwakwe ﷺ‬.”[6]  Jwalakwe ﷺ‬ jwatite soni: “Sano jwatatende ngasisaka Sunnah syangu nikuti nganijuŵa none.” [7]

 SICHI SYA IMᾹNI (CHIKULUPI)

 Mate ga Imāni:

Imāni pa chiŵecheto ikwamba: Kunda.

Sano pa Sharia ikwamba: Kuŵecheta pa lulimi, kusimichisya muntima ni kupanganya masengo ni iŵalo.

Umboni wakwe maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Imāni ikwete nyambi syakwana makumi nsano nagaŵili kwisa igala kapena makumi nsano nalimo kwisa igala, lwapenani lwakwe ni liloŵe lyakuti: La ila illa Allah (Pangali nnungu jwine [jwakuŵajilwa kun’galagatila] ikaŵeje Allah). Sano lwapasi lwakwe ni kutyosya yakusausya mwitala. Sόni nombe sili lujambi lwa Imāni.”[8] Sano Imāni ikasajonjechesyaga pakunda malamusi, ni ikasapungukaga pakunyosya. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu ŵakulupilila (kusyene) ni aŵala ŵaakutiji naga Allah achikolanjidwaga mitima jao jikasan'gumbalaga woga, soni pati achisoomeledwaga ma Ᾱya Gakwe gakwajonjechesyaga chikulupi, soni kwa M'mbuje gwao pe ni kwaakwegamilaga.)[9]

 SICHI NSANO NALUMO SYA IMᾹNI NI UMBONI WAKWE:

Sichi sya Imāni sipali nsano nalumo, ni asi:

1)    Kunkulupilila Allah.

2)    Malaika gakwe.

3)    Itabu yakwe.

4)    Achimitenga ŵakwe.

5)    Lisiku lyambesi.

6)    Mpango wa Allah pa chilichose chambone ni chakusakala.

Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Umbone nganiuŵa pagalauchisya ngope syenu upande wa kungopoko ni kundiŵilo, nambo umbone (usyesyene) ni wa mundu jwankulupilile Allah, Lisiku Lyambesi, Malaika, Chitabu ni Achimitume)[10]. Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu Uwwe chindu chilichose tuchigumbile kwa mpango (wakwe wawapanjidwe kalape)[11] . Soni Ntenga ﷺ‬ ŵansalile Jibulilu pandema jaŵam’busyisye ya Imāni kuti: (Imāni) nikulupilila kwenu mwa Allah, malaika gakwe, itabu yakwe, achimitenga ŵakwe ni Lisiku Lyambesi, soni ni nkulupile ya mpango (wa Allah) pa chilichose chambone ni chakusakala.”[12]

 LUSICHI LWANDANDA:

 KUNKULUPILILA ALLAH JWAPENANI KUSYENE

 Mate ga kunkulupilila Allah Jwapenani kusyene:

Kunkulupilila Allah: Kwalakweko nikola chikulupi chakulimbangana chanti Allah ni M’mbuje jwa chindu chilichose, Nchimwene jwakwe nambo soni ni Nkuchigumba. Nambo soni kuti Jwalakwejo ni jwaakuŵajilwa galagatilwa Jikape, nambo soni kuti Jwalakwe ni Jwakulapilidwa ni mbiili syakwanila, jwakuŵambasyidwa ku kupunguka kulikose kwisa soni nchesela uliose, pamo ni kulikanganika chele chikulupichi ni kupanganya masengo mwakwilanila nacho.

 Sano kunkulupilila Allah Jikape kukusanya mitundu jitatu ja Tauhidi:

1)    Tauhidi ja Umbuje.

2)    Tauhidi ja Ulungu.

3)    Tauhidi ja Mena ni Mbiili.

 NTUNDU WANDANDA: TAUHIDI JA UMBUJE

Yajikwamba: Tauhidi ja Umbuje jikwamba kun’jikapisya Allah pa itendo yakwe. Yalakweyo ikuŵaga pakulupilila kuti Jwalakwe ni Jwajika pagumba, pakupeleka lisiki, paumwenye, pakupeleka umi, pakupeleka chiwa, pakupanga mipango ni ine yanti iyyo. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Manyililani yanti gumba ni Kwakwe kwisa soni ulamusi, anyakwiche Allah (pa uchimbichimbi ni upile) M'mbuje jwa iwumbe (yosope))[13]. Soni Tauhidi ja Umbuje jitamilichiche mu chipago cha ŵandu, mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Basi lungamisyani ngope jenu (mmwe Muhammad ﷺ‬) mwakulungamika chenene ku Dini - chipago cha Allah achila chiŵaapagwisye ŵandu pa chalakwecho, pangali galausya kagumbe ka Allah, jalakwejo ni dini jagoloka)[14]. Soni Ntenga jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Pangali mwanache jwalijose ikaŵeje jukupagwaga juli pa dini jachipago (Usilamu), sano achinangologwe niŵaakun’jinjisyaga mu Chiyuda, kapena Chikilisito kapena Chimajusi.”[15] Ninganajila: “Akun’jinjisyaga mu Usilamu.” Ligongo Usilamuo upali mu ndandilo ja chipago.

 Kujikunda akuwanganya Allah ni isanamu Tauhidi ja Umbuje:

Chisimu akuwanganya Allah ni isanamu ŵajikundile Tauhidi ja Umbuje, mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Soni naga n’di mwawusisye ŵanganyao (kuti): “Ana nduni juŵagumbile mawunde ni mataka?” Chisimu chene tajile: “Allah.”)[16]. Nambo pamo niyalakweyo Ntenga ﷺ‬ jwaputile ngondo ŵanganyao, nganijukwanilsyidwa niyalakweyo kuumila kwa ŵanganyao, ligongo yayigosa maumi kwisa soni chipanje, nikutendekasya kwinjila ku Mbepo ni kun’jikapisya Allah pa Ibada, jajili Tauhidi ja Ulungu, sano ŵanganyao nganajikunda jalakwejo.

v NTUNDU WAŴILI: TAUHIDI JA ULUNGU

Yajikwamba: Kwele nikun’jikapisya Allah ni itendo ya achikapolo ayila yaakuliŵandichilisyaga nayo kukwakwe mu Ibada yaŵalamwile. Sano yalakweyo ikuŵaga pakuntendela Jwelepejo – jwali Jwakuswejela nnope soni Jwapenani kusyene – mitundu josope ja Ibada, kutandila: duwa, woga, kusachilila umbone, chinonyelo, Swala, Hija ni ine yanti iyyo.

v Ligongo lyakwagumbila ŵandu ni majini:

Ligongo lyakwagumbila ŵandu ni majini nikun’galagatila Allah Jikape ni kuileka yanganiyiŵa Jwalakwe. Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope jutite: (Soni nganingamba gumba majini ni ŵandu ikaŵeje kuti angalagatileje Une (Jikape))[17].

v Kusosekwa kwa Tauhidi ja Ulungu:

Kusosekwa kwa wele ntundu wa Tauhidiu kukuonechela mu yaikwikayi:

1.     Ligongo lya jalakweji Allah ŵagumbile majini ni ŵandu.

2.     Jalakweji nijajikulekanganyaga sikati ja ŵagalagatila Allah Jikape ni                ŵakum’bwanganya ni isanamu, soni pa jalakweji nipagakupatikanilaga           malipilo pa duniya ni ku Akhera.

3.     Ligongo lya jalakweji ŵatumisyidwe Achimitume ni kutulusyidwa itabu,        mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Soni chisimu chene        twatumisye ku nkutula uliose Ntenga (juŵausalilaga) kuti: “Mun’galagatilani Allah ni kuŵambalana najo shetani.”)[18]. Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni nganitutumisyeje ntenga jwalijose paujo penu (mmwe Muhammad ﷺ‬) ikaŵeje kuti twan’juwulilaga yanti: “Pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun’galagatila) ikaŵeje Une pe, basi ngalagatilani.”)[19].

 Liloŵe lya Tauhidi (La ilaha illa Allah)

Yalikwamba:

Liloŵe lya (La ilaha illa Allah) likwamba: Pangali jwakuŵajilwa galagatilwa ikaŵeje Allah.

 Sichi syakwe siŵili:

Lyele liloŵeli likwete sichi siŵili:        

1-    Kana. 2- Kwitichisya.

La ilaha (pangali nnungu): Aku ni kuikana yosope yaigalagatilwa kunneka Allah.

Illa Allah (ikaŵeje Allah): Aku ni kunswejechesya Ibada Allah Jikape.

 Malamusi gakwe:

Lyele liloŵeli likwete malamusi nsano nagaŵili, gagali:

1- Umanyilisi 2-Kusimichisya 3- Kuswejesya 4- Kuŵecheta yakuona 5- Chinonyelo 6- Kulipeleka 7- Kunda.

 Ukoto wakwe:

Jwatakwanilisye (La ilaha illa Allah), nikwika nago malamusi gakwe, nikutalikangana ni yaikutindana najo kapena yaikujipungula, nikuti jwalakwe jukwete kupata Mbepo, mpela mwajwaŵechetele Ntenga ﷺ‬ kuti: “Pangali jwalijose jwaakutendelaga umboni yanti: Pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun’galagatila) ikaŵeje Allah, soni yanti Muhammad ﷺ‬ Ntenga jwa Allah (jukuŵechetaga yalakweyi) mwakuona kuumila muntima mwakwe, ikaŵeje kuti Allah takantende jwalakwejo haramu kwinjila ku Moto.”[20] Nijwatite soni: “Pangali kapolo jwalijose jwataŵechete kuti: ‘La ilaha illa Allah (Pangali nnungu jwine jwakuŵajilwa kun’galagatila ikaŵeje Allah),’ kaneka nikuwa juli pa yalakweyo, ikaŵeje kuti tijukajinjile ku Mbepo.”[21]

 NTUNDU WATATU: TAUHIDI JA MENA NI MBIILI

Yajikwamba: Aku nikulupilila kwakusimichisya yanti Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope jukusimbidwa ni mbiili syosope syakwanila, soni jukuŵambasyidwa ku mbiili syosope syepunguche, ni kuikulupilila yosope yaalisimbile nayo Allah nsyene kapena yansimbile nayo Ntenga jwakwe ﷺ‬ mwaiŵelele, mwangali kulandanyichisya, kapena kanila, kapena galausya, mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Pangali chilichose chakulandana ni Jwalakwe (Allah), soni Jwalakwe  ni Jwakupikanichisya, Jwakulolechesya)[22] Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni nganakola jwakulanda najo ata jumo).[23] Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni Allah jukwete mena gambone nnope, basi mum’bombani nago, ni mwaleche aŵala ŵaakugapombotasya mena Gakwe, chachilipidwa pa yaŵaliji nkupanganya).[24]

 Kulekangana kwa chilikati cha mate ga mbiili sya Allah jwapenani kusyene ni mwasiŵelele:

Mate ga mbiili sya Allah Jwapenani kusyene sili syakumanyika kukwetu ligongo Allah atutagulile m’chiŵecheto cha Charabu chakupikanika, ni atuchisyisye kuchichetelela ni kuchimanya chenene Chitabu chakwe achila chamuli nkati mwakwe mwana mbiili syakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite:  ((Achi ni) Chitabu (cha Qur’an) chatuchitulwisye kukwenu (mmwe Muhammad ﷺ‬) chaupile wejinji kuti agachetelele (ŵandu) ma Ȃya gakwe ni kuti ŵakwete lunda akumbuchile)[25]. Namuno kuti uwwe tukusimichisya yanti syalakwesyo nganisiŵa mpela mbiili sya iwumbe. Nambo kaŵe kambiili sya Allah Jwapenani kusyene ni ngatukukamanyilila, mpela mujwaŵechetele Imam Maliki – Allah antendele chanasa – ndema ja jwawusyidwe ya katenjele (ka Allah pa Chindanda chakwe cha Ulungu), jwalakwe jwatite: “Kutenjela kuli kwakumanyika, nambo kaŵe kakwe kali kakusisika, sano kukukulupilila kuŵele kwakusosekwa, nambo kukuwusya (mwakuŵelele) `kuŵele bida.” [26] Basi kutenjela kuli kwakumanyika kuti kwalakweko nikuŵa penani pa Chindanda ni kunyakuchilapo, nambo kaŵe kakwe kali kakusisika mwanti kukawusya kuŵele bida.

 Kusala sine mu mbiili sya Allah Jwapenani kusyene:

Allah Jwapenani kusyene jukwete mbiili syejinji, sine mwa syalakwesyo:1- Umi 2- Umanyilisi 3- Ukombosi 4- Kupikana 5- Kulola 6- Kuŵecheta 7- Kusaka 8- Kutenjela 9- Ngope 10- Magasa gaŵili 11- Upenani.

 Mena ga Allah gagali gambone nnope:

Allah Jwapenani kusyene jukwete mena gambone nnope, soni galakwego gali gamajinji, ngatukugamanyilila ikaŵeje gagogopego gaatumanyisye. Gane mu gele menaga nigagayiche m’maloŵe gakwe Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Jwalakwe ni Allah Ajula jwaali pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, Jwakumanyilila yakusisika ni yakuonechela, Jwalakwe ni Jwaukoto wejinji, Jwachanasa channope. Jwalakwe ni Allah Ajula jwali pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, Nchimwene, Jwakuswejela, Nsyene ntendele, Nkupeleka ntunjelele, Nkung'unulila ni goosa chilichose (mu itendo ya achikapolo Ŵakwe), Jwamachili gakupunda, Nkuteteŵasya iwumbe Yakwe, Jwakulikusya kusyene. Aswejele Allah ku yaakum'bwanganya nayo. Jwalakwe ni Allah, Nkugumba, Nkusipusya chilichose pandanda, Nkupaanga kaoneche ka chindu. Jukwete mena gambone nnope. Ikunswejesyaga Jwalakwe yosope yaili kumawunde ni petaka, soni Jwalakwe ni Jwamachili gakupunda, Jwalunda lwakusokoka)[27].

 Yakuyichisya yakulupilila mena ga Allah ni mbiili syakwe:

Ili yakusosekwa kwa jwakulupilila kuti jugamanyilileje mate ga mena ga Allah gagali gambone nnope kwisa soni mbiili syakwe. Ni jumanyilileje kuti Allah                Jwakupikanichisya akumpikana, ni kuti Allah Jwakulolechesya akum’bona, ni kuti Allah Jwakumanyilila nnope jukumanyilila kaŵe kakwe ni yaili mu ntima                    mwakwe, ni kuti Allah Jwakombola kusyene jukombola pachindu chilichose.                                  Iyyoyopeyo soni pa mena gagasigele ga Allah Jwapenani kusyene kwisa soni             mbiili syakwe.

 IBADA (MAPOPELO)

 Mate ga Ibada:

Pa chiŵecheto ikwamba: Kulinandiya ni kundilila.

Pa sharia ikwamba: Liloŵe lyalikusanya yosope yaakuinonyelaga Allah ni kuikunda, kutandila maloŵe, itendo yakuonechela mpaka ni yakusisika yakwe. Itendo yakuonechela nichisawu sichi nsano sya Usilamu, kusikita inyama yambepesi, kutaŵa nasili, kuputa ngondo petala lya Allah, kunswejesya Allah, kun’jikapisya, kunkusya ni kunkumbuchila pakunkolanga. Sano yakusisika nichisawu sichi nsano nalumo syachikulupi, chinonyelo, woga, kogopa kwakusupuka ntima, kwegamila ni kulamba.

Allah Jwapenani kusyene jutite: (Jilani: “Chisimu swala jangu, ni  mbepesi jangu, kwisa soni umi wangu ni chiwa changu, (yosopeyo) ya Allah M'mbuje jwa iwumbe yosope. Jwangali ŵakamusyangana Najo).[28]

 Malamusi gakutendekasya kuti masengo gakundidwe:

Ibada iliyose namuno masengo nganiyiŵa ikundidwe ikaŵeje kwa malamusi gaŵili:

1- Kunswejechesya Allah, mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Manyililani yanti Allah akasapochelaga dini jeswela (jangawanganya ni isanamu))[29].

2- Kwilanila masengogo ni sharia; ligongo masengo gakusyusya mu dini nambo soni gakutindana ni sharia gali gakuusyidwa, mpela mwajwaŵechetele Ntenga ﷺ‬ kuti: “Jwatatandisye mu ichindu yetuyi ikaliyo, basi yalakweyo tiyiusyidwe.”[30]

 Kusosekwa kwa kun’jikapichisya Allah Ibada:

Ili yakusosekwa kwa jwalijose kun’jikapichisya Allah Ibada m’mitundu jakwe josope, ngasapeleka chilichose mu yalakweyo kwa jwine jwangaŵaga Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope, ngaŵa ku lilaika lyakuŵandichisyidwa kwa Allah, namuno kwa ntume jwakutumisyidwa, namuno kwa waliyyi, namuno kwa ŵane ŵangaŵa ŵele. Nambo ili yakusosekwa kukwakwe kuswejesya dini jakwe josope ni Ibada yakwe kunswejechesya Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope. Kwaligongo lyele lilamusi lyandanda mu Qur’an lyaliji kulamula ya kun’galagatila Allah Jwapenani kusyene Jikape, nikuleka galagatila yanganiyiŵa Jwalakwe. Mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (E jenumanja achinaŵandu! Mun'galagatileje M'mbuje gwenu juŵan'gumbile jemanjammwe ni ŵakala ŵenu, kuti m'be ŵakuligosa (ku ipotesi). Ajula jwana kuntendelaga litaka kuŵa chakutandika, liwunde nikuŵa nsakasa, nijwaatulwisye kuumila kwinani mesi (gawula), nijwaamesisye ni mesigo isogosi kuti iŵe yakulya yenu, ningasimum'bichilaga Allah milungu kutendaga jenumanja nchimanyililaga (kuti jwangali ŵakamusyangana Najo))[31].

 JINE MWA MITUNDU JA IBADA

 DUWA (CHIŴENDO):

Duwa nichiŵendo chakulumbikana ni chisako, woga, chinonyelo, kulipembechela ni kuchimbichisya, sano jele duwaji ngayikundisyidwa kujipeleka ikaŵeje kwa Allah Jwapenani kusyene.

Sano jwatam’bombe jwinepe jwangaŵaga Allah, nikuŵenda chikulupusyo kwa jwinepe jwangaŵaga Allah pa ichindu yangaŵa nkuikombola yalakweyo ikaŵeje Allah, basi jwalakwejo juli nkuwanganya Allah ni isanamu namuno jungaŵechete maloŵe ga “La ilaha illa Allah,” ni kuswaliji, kutaŵaga swaumu ni kwaulaga ku Hija. Ligongo duwa jiŵele Ibada, ni ngayikundisyidwa kupeleka chilichose chakwayana ni duwa ku chinechakwe changaŵaga Allah Jwapenani kusyene. Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Ambuje ŵenu (Allah) ni akuti: “Mumombani Une tinan’janje. Chisimu aŵala ŵaakulikwesya pakuleka kungalagatila Une, tachijinjila ku Jahannama ali ŵakunyosyeka.”)[32]. Ni maloŵe ga Allah Jwakuswejela nnope gakuti: (Soni chisimu misikiti nsyene jwakwe ni Allah, basi ngasimun'galagatila jwalijose pampepe ni Allah)[33]. Ni liloŵe lya Ntenga ﷺ‬ lyajwatite: “Duwa jeŵele Ibada”.[34]

 Ndaŵichi ikundisyidwa kuŵenda chikulupusyo ku chiumbe:

Ikundisyidwa kuŵenda chikulupusyo ku chiumbe pa ichindu yakuonechela yamoŵa gose, yampaka chikombole chiwumbecho, kwa malamusi gatatu:

1)    Juŵeje nkuŵendedwa chikulupusyojo jwachijumi.

2)    Juŵeje papopo.

3)    Juŵeje jwakombolaga kulupusyako.

Umboni wakwe maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Sano ajula jwakuumila mwikuga lyakwe jwam’bendile chikamuchisyo pa ajula jwakuumila mwa amagongo ŵakwe)[35]. Iyyoyopeyo soni kuŵenda chikamuchisyo, kuŵenda kuchenjeledwa ni ine yanti iyyo.

v WOGA:

Woga uli patundu paŵili: Woga wa Ibada ni woga wachipago.

Woga wa Ibada: Aku nikun’jogopa Allah Jwapenani kusyene kwakuwanganyichilana ni kulinandiya, chinonyelo ni kuchimbichisya, sano yele ni Ibada yambone nnope. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu jwalakwe (jwana kun'jogoyagajo) nishetani jwaakuntendekasya kuti mwajogopeje achimijakwe, basi ngasimwajogopaga ŵanganyao nambo munjogopeje Une naga n'di ŵakulupilila (kusyene)[36] Ninganiyiŵa yakundisyidwa kwa jwalijose kuti an’jogope jwinepe jwangaŵaga Allah woga wa Ibada, mpela kuchijogopa chiumbe kuti chichimpatasye yachikusaka kutandila ulwele, kulaga, chiwa ni ine yanti chisawu yele kwa ukombosi wakwe, chisako chakwe ni asili syakwe. Sano jwatachijigale chisanamu pamo ni Allah ni kuchijogopaga wele wogau nikuti jwalakwejo tijuŵe nkuwanganya Allah ni isanamu. Ayi niyaŵaliji akuwanganya Allah ni isanamu ali nkukulupilila pa isanamu yao ni milungu jao. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Ni akun’jogoyechesya ŵanganyao ayila (yaakuigalagatila) yangaŵaga Jwalakwe (Allah)[37]. Yalakweyi ikupatikana kwa akugalagatila malembe ni mawaliyyi, chisimu ŵanganyao akwajogopaga atendangoto nambo soni mashetani mwaakun’jogopelaga Allah nambo soni kupunda pele.

Sano woga wachipago: nimpela kun’jogopa mmagongo, chinyama chamwitinji ni kumilwa. Basi wele wogau ngaŵa nkunnemba nao sambi ligongo mwangalimo chinonyelo ni uchimbichimbi waachitendela chakuchijogopacho, mpela mujuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Basi ni jwakopweche mwalakwemo juli ni woga, aku juli nkwembecheya (kumpata yakusakala kuumila kwa amagongo ŵakwe)[38].

 KUSACHILILA UMBONE:

Kusachilila umbone kwakuwanganyichilana ni kulinandiya ni kundilila kuŵele Ibada, ngakukusosekwa kukupeleka kwa jwinepe jwangaŵaga Allah Jwapenani kusyene. Basi ni ikusosekwa kwa nsilamu kuti jusachilileje ukoto wa Allah, ni kwaganichisyaga yambone Ambujegwe. Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope jutite: (Sano jwaakusachilila kusimangana ni Ambujegwe, basi apanganye masengo gambone, ni akasawanganya pa ibada yakwagalagatila Ambujegwe ni jwalijose)[39]. Sano jwatasachilile ku chiumbe kupatikana chindu changaŵa nkuchikombola ikaŵeje Allah Jwapenani kusyene, mpela ŵaakwaŵendaga ŵawe kapena ŵangaŵa ŵele achisachililaga kupatikana chakuŵenda chaocho kuumila kumbali jao, nikuti amasile mwam’bwanganyisye Allah ni isanamu kuwanganya kwekulungwa.

 KUPWATIKANYA WOGA NI KUSACHILILA UMBONE:

Ikuŵajilwa kwa nsilamu kuti juŵeje jwakusachilila umbone nambo soni jwawoga. Upagweje kukwakwe woga watiuntalichisyeje ku ulemwa, nikuŵeje soni kukwakwe kwana kusachilila umbone kwa Ambujegwe kwakuntutileje ku kunda malamusi. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu ŵanganyao ŵaliji ŵachitema pakutenda yambone, soni ŵaliji nkutuŵenda mwakusachilila umbone nambo soni mwawoga, ni ŵaliji soni ŵakulinandiya Kukwetu)[40].

Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Aŵala ŵanya ŵakwaŵilanga (kuti ŵatyochesye masausyo, nombenao) akusosagasosaga litala lyakuliŵandichisyila kwa M’mbuje gwao (Allah), kuti ana ŵani ŵataŵe ŵakuŵandichila nnope; ni akwembecheya ukoto Wakwe ni kogopa ilagasyo Yakwe. Chisimu ilagasyo ya Ambuje ŵenu iŵele yakogopedwa)[41].

 CHINONYELO:

Kunnonyela Allah Jwakuswejela kwannope kuli chitepo cha dini ja Usilamu. Chikulupi chikasakwanila ni kwanila kwa chinonyelo, nambo soni Tauhidi ja mundu jikasapunguka ni kupunguka kwakwe.

Sano chinonyelo changaŵajilwa kuchipeleka ikaŵeje kwa Allah pe ni chinonyelo cha Ibada chakusachikwa kuligandasya, kulinandiya, kuchimbichisya, kunda kwakwanila ni kunnongosya Jwalakwe kupunda jwalijose.

Chele chinonyelochi ni achila chaŵalandenye akuwanganya Allah ni isanamu sikati ja Allah ni milungu jao pa chalakwecho, mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Soni chilikati cha ŵandu pana ŵaakulitendelaga (isanamu kuŵa) milungu (jao) kunneka Allah, ni akwinonyelaga yaakatite pakunnonyela Allah, nambo ŵandu ŵakulupilile niŵali ŵakunnonyela Allah mwakupelenganya)[42].

Ni pana chinonyelo chachipago chachili chakundisyidwa kuchipeleka ku chiwumbe; mpela jwasala kuinonyela yakulya, nangolo kunnonyela mwanagwe, kapena nsyoŵe kunnonyela nsyoŵe jwakwe.

 Chilosyo chanti kapolo jukwanonyela Ambujegwe Ŵapenani kusyene:

Chinonyelo cha kapolo chakwanonyela Ambujegwe chikwete ilosyo, yine mwa yalakweyo:

1)    Kulongosya masengo gaakuganonyela Allah kupunda isako yantima wakwe.

2)    Kunkuya Ntenga ﷺ‬ pakupanganya yajuchisisye, kuyiŵambala yajukanyisye ni kamulisya litala lyakwe.

 Matala gakwikanacho chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene:

Chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene chikwete matala gakwichila, gane mwa galakwego:

1)    Kusooma Qur’an.

2)    Kutenda Ibada ya Sunnah.

3)    Kwendelechela kunkumbuchila Allah Jwapenani kusyene.

4)    Kutama nago ma Ulama ni ŵandu ŵakutenda yambone.

 TAWAKKUL (KWEGAMILA):

Tawakkul nikwegamila kwa Allah Jwakuswejela kwannope nambo soni Jwapenani kusyene pakupatikana yakusachikwa ni kutyoka yakuchimidwa pamo nikutenda matala gakundisyidwa gakupatikanila ichindu. Soni kwegamila kwa Allah kuli mu Ibada yekulungwa nnope. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni kwa Allah pe basi jegamilani nam'baga jenumanja ŵakulupilila (kusyene))[43].

Sano jwatajegamile ku chinechakwe changaŵaga Allah nikuti tijuŵe jutesile shiriki. Mpela jwaakwegamilaga ku ŵandu ŵawe kwisa soni mashetani pakupata yakulajila yakwe yakwayana ni lisiki, gosedwa, kamuchisyidwa ni yine yanti iyyo.

 Kutenda matala gakupatikanila ichindu ngakukutindana ni kwegamila:

Ngayikuŵajilwa kwa nsilamu kuleka kutenda matala gakupatikanila ichindu, mwayiŵelele kukwakwe yakanyisyidwa kwegamila ntima wakwe ku matalago. Nambo kuŵele kwakusosekwa kukwakwe kutenda matala ni kwegamila kwa Allah Jwapenani kusyene, nambo soni jumanyilileje kuti litala ngalikamuchisyaga ikaŵeje kwa lisosa lya Allah Jwapenani kusyene. Ayi ni yakuona yaŵele ali nkuyikuya achimitume ni ŵakwakuya ŵawo.

 KUSIKITA INYAMA YAKUPELECHELA MBEPESI:

Kusikita inyama yakupelechela mbepesi kuŵele Ibada yangakuŵajilwa jwalijose kuliŵandichisya nayo kwa jwinejwakwe jwangaŵaga Allah Jwapenani kusyene. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Jilani: “Chisimu swala jangu, ni mbepesi jangu, kwisa soni umi wangu ni chiwa changu, (yosopeyo) ya Allah M'mbuje jwa iwumbe yosope. Jwangali ŵakamusyangana Najo …”)[44]. Nambo soni Ntume ﷺ‬ jwatite: “Allah annwesile jwasikite (chinyama chakupelechela mbepesi) kwa jwine jwangaŵaga Allah.”[45]

 LUSICHI LWAŴILI KWAKULUPILILA ACHIMALAIKA:

v    Malaika ni chichi: Malaika ni iwumbe ya Allah ya ku chilambo chakusisika. Allah jwagagumbile kuumila kwilanguka. Ŵanganyao akasakuyaga malamusi ga Allah Jwapenani kusyene. Ŵanganyao soni akwete ukombosi wakusyuka ni kuonekaga mukaŵe kakulekanganalekangana. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Allah akuŵichila umboni wanti pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, soni Achimalaika ni (ŵandu) ŵakwete umanyilisi (akuŵichila nao wele umboniwu). (Jwalakwe ndaŵi  syosope ni) Nkusimika chilungamiko)[46]. Ntume jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Achimalaika ŵagumbidwe kuumila kwilanguka, majini nigagumbidwe kuumila ku malamba ga moto gangali lyosi, sano Adamu niŵagumbidwe kuumila ku yayisimbidwe kukwenu (lilongo).”[47]

Kuŵele kwakusosekwa kwakulupilila Achimalaika wosope mwangali kusigasya, ni kwakulupilila Achimalaika ŵatwamanyi mena gawo mwakwaŵalaganya. Ŵane mwa ŵanganyao: 1- Jibulilu, 2- Mikailu, 3- Israfilu, 4- Maliki.

 Mbiili sya Achimalaika:

Achimalaika apali ŵajinji, mwanti chiŵalanjilo chao pangali jwachimanyi akaŵeje Allah, nambo soni akwete mbiili syejinji, mpela:

1)    Ŵanganyao akwete mapapiko.

2)    Akasakwelaga ku mawunde ni kutula.

3)    Ŵanganyao akasakombolekaga kunnonyela mundu ni kunchima.

4)    Ŵanganyao akasaswaliji nambo soni akasaŵendaga chikululuko.

 Masengo ga Achimalaika:

Achimalaika ali mikutulamikutula, nambo soni nkutula uliose ukwete masengo gakwegakwepe. Gane mwa masengogo:

1)    Lilaika lyakwika nago maloŵe kuumila kwa Allah.

2)    Lilaika lyakulondesya ya mmatumbi.

3)    Lilaika lyalichigomba lipenga.

4)    Lilaika lyagosa mwanache m’chitumbo mwa mamagwe.

5)    Malaika gaŵili ga mwilembe.

6)    Malaika gakusunga itendo yaŵandu.

7)    Malaika gakulolela Mbepo ni gakulolela Moto.

8)    Malaika gakutwichila Arshi (Chindanda cha Allah).

9)    Malaika gakwendajenda kupita nchitama nao m’malo gaakusalidwa Allah.

10)     Malaika gakwalindilila ŵandu ŵakulaŵila ku misikiti, nambo soni gakasajijembecheyaga swala aku gali nkuwomba kuti: “E Allah! Mwakululuchilani, E Allah! Mwatendelani chanasa.”

11)     Malaika gakulemba masengo gaŵandu, mwaakuŵechetela Allah kuti: (Ngaakulumukulaga (mundu) liloŵe lililyose, ikaŵeje kukwakwe kukuŵa kwana nkwembecheya jwatayali (kulemba))[48].

12)     Malaika gakutyosya umi.

13)     Malaika gakwendesya mbungo.

14)     Malaika gagwisya wula.

 Isogosi yakwakulupilila Achimalaika:

Kwakulupilila Achimalaika kwana isogosi, yine mwa yalakweyo:

1)    Kumanyilila uchimbichimbi wa Allah Jwapenani kusyene ni machili gakwe.

2)    Kuntogolela Allah Jwapenani kusyene pa kuchengeta kwakwe kwakwachengeta ŵanache ŵa Adamu.

3)    Kwanonyela Achimalaika ni kusyoŵekana nao.

4)    Kuligosa kwa ŵanganyao ni yaakunnembelaga mundu, kwanti mundu julimbichile Ibada ni kuleka yakanyisyidwa.

 LUSICHI LWATATU KUIKULUPILILA ITABU YA ALLAH YAKUJUWULIDWA:

v    Mate ga itabu ni kusosekwa kwa kuikulupilila: Allah Jwapenani kusyene jwajuwile itabu kwa achimitume ni achimitenga ŵakwe, yakusosekwa kuikulupilila, ni kulupilila kuti itabuyo nimaloŵe gasyesyene ga Allah, nikuti soni yalakweyo iŵele lilanguka nambo soni chongoko, ni kuti yaikusimanikwa mwalakwemo ili yakuona nambo soni yakulondola. Ni kuti soni kwaliji kwakuŵajilwa ku mikutula jayajuwulidwile itabuyo kuikuya ni kuikamulichisya masengo yaili mwalakwemo pakulamula.

Umboni wakuikulupilila itabu ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Nachikulupilile chitabu chilichose chaatulwisye Allah)[49].

 Chiŵalanjilo cha itabu ni mena gakwe:

Kuŵele kwakusosekwa kuikulupilila itabu yosope yaŵatulwisye Allah, yatukuimanyilila ni yangatukuimanyilila yakwe. Ine mwa itabu yatukuimanyilila mena gakwe:

1)    Qur’an jakuchimbichika jajatulusidwe kwa Muhammad ﷺ‬.

2)    Taurat jajatulusidwe kwa Musa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

3)    Injiil jajatulusidwe kwa Isa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

4)    Zaburi jajatulusidwe kwa Daudi – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

5)    Ikalakala ya Ibrahima ni Musa – Ntendele uŵe pa ŵanganyao.

 Kutindanyisyidwa kwa itabu yakala:

Itabu yayajilongolele Qur’an, yayatulusyidwe kwa achimitume ŵaŵayiche Muhammad ﷺ‬ nkanijuyiche, ngayikupatikana sanojino mpela muyaŵelele ndema jayatulusyidwaga, nambo ikusimanikwa itabu yegalausyidwe nambo soni yetindanyisyidwe, mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene kuti: (Ana (jenumanja Asilamu) nkukolaga tama janti ni kunkulupilila ŵanganyao, kutendaga likuga line mwa jamanjao lyaliji nkupikanila maloŵe ga Allah, kaneka nikugapitikusya panyuma pagamanya chenene aku achimanyililaga (kuti akulemwa)?)[50]. Sano yanganiyitindanyisyidwa mwalakwemo yafutidwe ni shariya jetu. Pa ligongo lyalakweli, nganikuŵa kwakuŵajilwa kwa nsilamu kujigala chilichose chakutyochela mu yele itabuyo nambo soni akachijitichisya ikaŵeje naga mu shariya jetu muli muyiche yakuchijitichisya. Sano ichindu yanti shariya jetu nganijiyikunda kapena kuyikana, uwwe tukuŵajilwa kumyalala nayo, mwa jwaŵechetele Ntume ﷺ‬ kuti: “Ngasimwajitichisya achimisyene itabu nambo soni ngasimwakanila, nambo n’jileje: ‘Tunkulupilile Allah ni yayitulusyidwe kukwetu kwisa soni yaiyitulusyidwe kukwenu, nambo soni Nnungu jwetu ni Nnungu jwenu Jumpepe, nambo soni uwwe kukwakwe tukulipeleka.”[51]

 Kujikulupilila Qur’an jakuchimbichika:

Kuŵele kwakusosekwa kujikulupilila Qur’an jakuchimbichika jaŵajitulwisye Allah Jwapenani kusyene kwa ntume jwakwe Muhammad ﷺ‬, ni kuti Allah jwajiŵechete kwene, ni kuti soni jikwete mbiili syakwesyakwepe, sine mwa syalakwesyo:

1)    Jalakwejo jili jagosedwa ku kutindanyisyidwa ni galausyidwa. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu Uwwe ni Aŵala ŵatutulwisye Chikumbusyo (Qur’an) soni Uwwe chisimu chene tuchigose)[52].

2)    Jalakwe jafutile malamusi ga itabu yakala.

3)    Jalakwe jijigele chikaato cha iganyo ya Allah.

4)    Jalakwe jili jakusimosya mu ntungo wakwe, malamusi gakwe, abali syakwe ni ine yanti iyyo m’mitundu josope ja isimosimo.

 Isogosi ya kuikulupilila itabu:

Kuikulupilila itabu kukwete isogosi, yine mu yalakweyo:

1.     Kumanyilila kuchengeta kwa Allah kwakwachengeta achikapolo ŵakwe.

2.     Kumanyilila lunda lwa Allah pa ulamusi wakwe, mwanti jwalamwile ku ŵandu ŵaliwose yakwajilanila.

3.     Kutogolela ukoto wa Allah pa yalakweyo.

4.     Kuitendela masengo yayili mu itabumo, kuikulupilila yayiŵechete itabuyo ni kuligosa ku ukafili ni kupotela.  

 LUSICHI LWANCHECHE: KWAKULUPILILA ACHIMITUME

 Mate ga ntenga ni ntume:

Ntenga: nimundu jwannume jwaŵansagwile Allah, ni kuntuluchisya utenga wasambano, ni kunchisya kuti awujenesye ni kulimbana najo jwakuwukana.

Ntume: nijuŵajuwulilidwe maloŵe, ni kutumisyidwa kwisa kuwulimbanganya utenga wa jwapaujo pakwe, soni jwachisyidwe kuwujenesya ni kwaŵilanjila ŵandu ku walakweo.

 Mate ga kwakulupilila achimitenga:

Kwakulupilila achimitenga: Aku ni kwitichisya kusyesyene yanti Allah Jwapenani kusyene jwatumisye ku nkutula uliose ntenga jwakwaŵilanjila ku kun’galagatila Allah Jwapenani kusyene Jumpepe mwangali kum’bwanganya ni isanamu, nambo soni kuikana yayigalagatilwa kunneka Jwalakwe. Nambo soni kuti achimitenga wosope ŵaŵechetaga yakuona, ŵaliji ŵakun’jogopa Allah nambo soni ŵaliji ŵakulupichika. Ni kuti soni ŵanganyao ŵalungwisye utenga mwakupikanika chenene, nambo soni ŵapeleche umboni wa Allah ku iwumbe yosope. Nambo soni kuti ŵanganyao ŵandu ŵagumbidwa, nganakola mbiili silisyose sya Umbuje ni Ulungu, soni jwatankaane jumpepe mwa ŵanganyao nikuti ŵakanile achimitenga wosope. Sano umboni wakwakulupilila achimitenga nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Ntenga ﷺ‬ jukulupilile yayitulusyidwe kukwakwe kuumila kwa M’mbujegwe, iyyoyopeyo soni ŵakulupilila. Jwalijose mwa jamanjao ankulupilile Allah, Malaika Gakwe, Itabu Yakwe ni Achimitenga Ŵakwe)[53]. Nambo soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni chisimu chene twatumisye ku nkutula uliose Ntenga (juŵausalilaga) kuti: “Mun’galagatilani Allah ni kuŵambalana najo shetani.”)[54].

 Utume ukasaŵaga kusagulidwa:

Utume ukasajigalila kusagulidwa nambo soni ukoto wa Allah Jwapenani kusyene wakuntendela jwansachile mwa achikapolo ŵakwe. Utume ngaukasapatidwa ligongo lyakamula masengo ganegakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Achimitenga ŵao ŵaasalile kuti: “Uwwe nganituŵa ikaŵeje ŵandu mpela ŵanganyammwe, nambo kuti Allah akasampaga ukoto jwansachile mwa achikapolo Ŵakwe)[55]

 Chiŵalanjilo ni mena gao:

Achimitenga ni achimitume ali ŵajinji, mwanti ngatukwamanya ikaŵeje ŵannono mwa ŵanganyao. Kuli kwakusosekwa kwakulupilila achimitenga wosope ŵanganitwamanya mwangasigasya, ni kwakulupilila nwakwaŵalaganya ŵatwamanyi mena gao ni kaŵe kao.

Mwa achimitenga ŵatwamanyi mena gao ni abali syao:

1)    Muhammad ﷺ‬.

2)    Ibrahima – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

3)    Musa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

4)    Isa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

5)    Nuhu – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

Achimitenga nsano ŵeleŵa akukolanjidwaga kuti: Achimitenga ŵali achimisyene machili ni kulimbangana pa dini. Ŵanganyao niŵambone nnope mwa achimitenga wosope. Soni kulondongana kwao pa uchimbichimbi kuli mpela mwauŵelele n’nundunde wao wawusalidwe kala.

 Ntwe wa utenga wa achimitenga:

Ntwe wa utenga wa achimitenga:

1)    Kuŵilanjila ku Tauhidi ni kutetela yagalagatila isanamu.

2)    Kwapa abali jakusengwasya ŵandu ŵakunda malamusi ga Allah ni kwatetela ŵakunyosya.

3)    Kusalichisya malamusi ga Allah.

 Yakuŵajilwa uwwe kwatendela achimitenga:

Pana indu igala yakuŵajilwa uwwe kwatendela achimitenga, ine mu yalakweyo:

1)    Kwakulupilila.

2)    Kusimichisya yanti ŵanganyao ŵakwanilisye masengo gaŵatumidwe, nambo soni kuti ŵajenesye utenga mwakwanila chenene.

3)    Yanti ŵanganyao achalume ŵakuumila mu ŵandu, nganakola mbiili silisyose sya Ulungu.

4)    Yanti Allah ŵalimbangenye ni isimosimo kwisa soni imanyilo yakulosya ukuona wao.

 KUNKULUPILILA NTUME JWETU MUHAMMAD ﷺ‬:

Kuŵele kwakusosekwa kulupilila ni kuŵichila umboni yanti Muhammad ﷺ‬ ntenga jwakuumila kwa Allah, mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Muhammad ﷺ‬ ni Ntenga jwa Allah)[56]. Nambo soni kuti jwalakwejo ni jwakumalisya mwa achimitume, mwanti pangali soni ntume jwine panyuma pakwe, mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Muhammad ﷺ‬ nganaŵa baba jwa jwalijose mwa achalume ŵenu, nambo (jwalakwe ni) Ntenga jwa Allah nambo soni jwambesi kwa Achimitume)[57]. Nambo soni kuti utenga wakwe ukwawula ku jwalijose – majini ni ŵandu, iyyoyopeyo kuli kwakuŵajilwa kuti mikutula josope ja pa chilambo jinkulupile ni kuya ulamusi wakwe, mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Jilani (mmwe Muhammad ﷺ‬): “E jenumanja ŵandu! Chisimu une ni Ntenga jwa Allah kukwenu ŵanaose)[58] Nambo soni Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ntume jwaliji nkutumisyidwa ku ŵandu ŵakwepe, nambo une ndumisyidwe ku ŵandu wosope.”[59]

v  Yakusosekwa pakutendela umboni wanti Muhammad ﷺ‬ ntenga jwa Allah:

Yakusosekwa pakutendela umboni wanti Muhammad ﷺ‬ ntenga jwa Allah ni: Kunkunda yajuchisyisye, kuitalichila yajukanyisye ni kuichima, nambo soni kuti akagalagatilwa Allah ikaŵeje ni yajuchisyisye Ntengajo ﷺ‬.

v  Kupunda kwa ntenga Muhammad ﷺ‬ ni kusala ine mu isimosimo yakwe:

Ntenga Muhammad ﷺ‬ juli jwakupunda kwa achimitume ni achimitenga wosope, mpela mwajukuŵechetela Ntengajo ﷺ‬ mu hadisi jakuona kuti: “Une ni bwana jwa ŵandu wosope lisiku lya Kiyama.”[60]

 Isimosimo yakwe:

Ine mu isimosimo yakwe:

1)    Qur’an jakuchimbichika.

2)    Gaŵikana kwa mwesi.

3)    Ulendo wa chilo kutyochela ku Maaka kuja ku Baitul-Muqaddas ni kwela kwinani.

4)    Kupedwa salamu ni liganga.

5)    Kuwuwula kwa lipata lya chitela.

6)    Kuuma mesi sikati ja yala yakwe.

 Isogosi ya kwakulupilila achimitenga – ntendele uŵe pa ŵanganyao:

Kwakulupilila achimitenga ŵakuchimbichika kwana isogosi yambone, ine mwa yalakweyo:

1.     Kumanyilila chanasa cha Allah, chikamuchisyo chakwe, kuchengeta kwakwe kwa kwachengeta achiyiwumbe ŵakwe, mwanti ŵaatumichisye nkwajongola ni kwalondechesya dini jao.

2.     Ukuona wa chikulupi cha kapolo jwa Allah.

3.     Kuntogolela Allah Jwapenani kusyene pa wele ukotowu.

4.     Kwanonyela achimitenga – ntendele uŵe pa ŵanganyao – kwachimbichisya ni kwalapilila ni mbiili syakwaŵajila.

 LUSICHI LWANSANO: KULUPILILA YA LISIKU LYAMBESI

 Mate ga Lisiku Lyambesi:

Lisiku Lyambesi ni lisiku lya Kiyama, lyatachijimusyidwa ŵandu m’malembe kuti akaŵalanjidwe itendo yao ni kulipidwa. Likolanjidwe kuti Lyambesi ligongo pangali lisiku line soni panyuma pakwe, mwanti ŵandu ŵa ku Mbepo takatamilichiche m’mauto mwao, nombenao ŵandu ŵa ku Moto takatamilichiche m’mauto mwao.

 Mate gakulupilila ya Lisiku Lyambesi:

Kulupilila ya Lisiku Lyambesi: Aku ni kuijitichisya kusyene yosope yaisalidwe mu Qur’an ni Sunnah mu yaikutendekwaga panyuma pa kuwa; kutandila fitina ja mwilembe, ilagasyo yakwe, ntendele wakwe, ni yatiyichitendekwa pa Kiyama mpela; kwimuka m’malembe, kusonganganyisyidwa, chisima cha Ntenga ﷺ‬, ikalakala ya masengo gaŵandu, chiŵalanjilo, sikelo, nnatu, duwa ja chikulupusyo, Mbepo, Moto ni ine yanti iyyo. Allah Jwapenani kusyene aŵechete yakwamba ŵakulupilila kuti: (…ni ya Akhera jamanjao akasakulupilila kusyesyene)[61]. Nambo soni Allah Jwakuswejela nnope jutite: (Allah pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, tachinsonganganya kusyene pa lisiku lya Kiyama lyangali kaichila ya lyalakwelyo, ana ni nduni jwali jwakuona nnope pa kaŵechete kumpunda Allah?)[62].

 Fitina ja mwilembe:

Fitina ja mwilembe: Ayi ni iwusyo ya achimalaika ŵaŵili yakum’busya mundu ya Ambujegwe, dini jakwe ni ntume jwakwe. Sano Allah ni jukwalimbanganyaga aŵala ŵakulupilile ni liloŵe lyakulimbangana. Jwakulupilila jukasajangaga kuti: Ambuje ŵangu ni Allah, dini jangu ni Usilamu soni ntume jwangu ni Muhammad ﷺ‬. Sano Allah nijukwalechelelaga kupotela ŵandu ŵangalumbana. Sano jwakanila ni jwakaichila jukasatiji: Ha! Ha! Ngangumanyilila. Naliji nkwapikana ŵandu achiŵechetaga ineyakwe une none ni nagambaga kuŵecheta nao. Mpela muiyichile m’mahadii gakuona, jine mwa syalakwesyo ni hadisi ja Anas Ibn Malik t jwaŵatite: Ntenga jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Chisimu kapolo juli juŵichidwe mwilembe mwakwe, achimijakwe ni kunneka – soni jwalakwe jukasapikana misindo ja ilatu yao – akasam’bichililaga achimalaika ŵaŵili ni kuntamika, nikum’busyaga kuti: ‘Mwaŵechetaga yanti uli ya aju munduju?’ Akwamba Muhammad ﷺ‬. Jwakulupilila jukasatiji: ‘Kutendela umboni wanti jwalakwejo kapolo jwa Allah nambo soni ntenga jwakwe.’ Ni jukusalilidwaga kuti: ‘Nnole mauto genu ga ku Moto, Allah antindanyichisye gele mautoga ni mauto ga ku Mbepo.’ Ni jukasagaonaga mauto ganagaŵili. Nombe najo nakunaku ni jwakanila jukasawusyidwaga kuti: ‘Mwaŵechetaga yanti uli ya aju munduju?’ Jwalakwe jukasati: ‘Ngangumanyilila, nagambaga kuŵecheta yaŵaŵechetaga ŵandu.’ Ni jukusalilidwaga kuti: ‘Nganimmanyilila soni nganinkuya.’ Ni jukasaputidwaga kampepe pewuwo ni nyundo jachisyano, ni gumila n’gumilo umpepe waakasaupikanaga jwalijose jwakuŵandikana najo jwangaŵaga ŵandu ni majini.”[63]

 Ntendele wa mwilembe ni ipotesi yakwe:

Jwalijose jwaakuwaaga akasapataga malipilo gakwe mu ntendele wa m’malembe kapena ipotesi yakwe, chinga asichidwe m’malembe kapena iyayi. Umboni wa ipotesi ya m’malembe ni duwa ja Ntenga ﷺ‬ kumbesi kwa swala jakwe, jakuti: “E Allah! Ngulijuya mwenumwe ku ipotesi ya Jahannama, ipotesi ya m’malembe, fitina ja umi ni chiwa, nambo soni fitina ja Masihi Dajjal.”[64] Sano umboni wa ntendele wa mwilembe ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakwamba jwakulupilila julijwajanjile achimalaika ŵaŵili mwilembe: “Akasaŵilanga akuŵilanga kwinani kuti: ‘Kapolo jwangu juŵechete yakuona, soni muntandichile ku Mbepo, mum’bwache yakuwala ya ku Mbepo, nambo soni mum’bugulile nnango wa ku Mbepo.’ Ni kakasam’bikaga kambungo kakwe ni kaluwumba kakwe kakununjila, nambo soni akasansapangulila lilembe lyakwe mpaka pakupelela kulola kwa liso.”[65] 

 Kwimuka m’malembe ni kusonganganyisyidwa:

Kwimuka m’malembe: Aku nikopoka kwa ŵandu ŵawe m’malembe ali ni umi panyuma pagomba lipenga kaaŵiili.

Kusonganganyisyidwa: Aku nikwasakula ŵandu wa kunsongangano kuti akaŵalanjidwe masengo gao ni kulipidwa. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Ŵandu ŵaakanile akulitwanjilaga yanti ngasaukulidwa (m’malembe). Jilani (mmwe Muhammad ﷺ‬): “Elo! Ngwalumbila Ambuje ŵangu! Chisimu chene chinchiukulidwa, kaneka nikwisa kusalilidwa kwene yamwaliji nkutenda (ku duniya), soni yalakweyo kwa Allah iŵele yakwepepala kusyene.”)[66]. Soni Ntume ﷺ‬ jwatite: “Ŵandu tachisonganganyisyidwa lisiku lya Kiyama ali ŵangali ilatu, ŵamakonope nambo soni ŵangaumbala.”[67] Soni lyele lisikulyo pangali mundu jwatachiwusya ya mundu jwine, nambo mundu tachintilaga nnongo n’jakwe, mamagwe, babagwe, ŵankwakwe nambo soni mwanagwe ligongo lyakulishugulichila nsyene ni ngakosoŵalila ya jwine.

 Mwatachitamila ŵandu pa luŵala lwansongangano:

Ŵandu paluŵala lwansongangano tachiŵa mikutulamikutula:

Ŵakunkana Allah tachiŵa nkunyosyeka, kwaluka ni kuligamba. Jumo jwao juchiti: (Nkongwene! Bola ningaliji litaka)[68]. Ŵakwanjila malamusi ga Allah mu ŵakulupilila jichapata fitina kwisa soni masausyo mwakulandana ni sambi syao. Sano ŵakun’jogopa Allah ngakuja kwadandaulikasya kuŵanikwa kwekulungwa, nambo soni achimalaika takasimanganeje nao nikwapaga abali syakusengwasya. Soni Allah takaŵiche pasi pa mbulili wakwe. Nambo soni yogoyo ya lyele lisikulyo tiyikapungusyidwe kukwao.

 Chiŵalanjilo ni malipilo:

Mate ga chiŵalanjilo ni malipilo: aku ni kwimisyidwa kwa kapolo pameso pa Allah Jwapenani kusyene, ni kulosyedwa kukwakwe masengo gakwe –gambone ni gakusakala – ni kuŵalanjidwa nambo soni kulipidwa pa galakwego. Soni ikalakala ichimwasyidwa. Sano jwakulupilila juchipochela chitabu chakwe ni nkono wakwe wan’dyo, nambo jwakunkana Allah nkono wakwe uchipindidwa nikupochela chitabu chakwe ni nkono wakwe wanchiji chakunyuma. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Sano mundu jwatachipedwa chitabu chakwe ku nkono wakwe wan'dyo. Basi jwalakwe tachiŵalanjidwa kuŵalanjidwa kwakwepepala. Soni ni tachiujila kwa achalongo achin'jakwe ali jwakusengwa. Nambo mundu jwatachipedwa chitabu chakwe cha kunyuma kwa n'gongo wakwe. Basi jwalakwe, tachichiŵilanga chonasiko (kuti bola agambe kuwa, nambo ngasiyikomboleka). Ni tachijinjila ku Moto Wakulapuka)[69].

 Chisima:

Ntume jwetu Muhammad ﷺ‬ jukwete chisima pa luŵala lwansongangano, cha uchiyika umati wakwe kukumwa mesi gakwe. Soni mesigo gamaswela nnope kumpunda nkaka, gakunong’a nnope kumpunda uchi, gakusisima nnope kumpunda matalila, gakununjila nnope kumpunda mauta ga misiki, chanchilewu mwa chisimacho mwelewu mpela lutando lwakwenda mwesi wanthundu, soni jwatakamwe kuumila pa chele chisimacho ngasijinkola njota mpaka kalakala. Mpela mugayichile mahadisi gakuona, jimo mwa galakwego ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Une tinjinnongolela jenumanja ŵanaose ku chisima.”[70]

 Sikelo:

Sikelo nichakupimila masengo ga achikapolo – gambone kapena gakusakala. Sikelo ja jwakulupilila tijikasitope nijukajinjile ku Mbepo, sano sikelo ja kafili tijikapepuche nijukajinjile ku Moto. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Sano mundu jwachiukasitope n'diingo wakwe (wa yambone, nikwepepala yakusakala). Basi jwalakwejo takaŵe mu ndamo jakusengwasya. Nambo mundu jwachiukajepepale n'dingo wakwe (wa yambone, ni kusitopa yakusakala). Basi liuto lyakwe ni ku Hawiya. Ana ni chichi champaka chimmanyisye ya jele (Hawiya)? Wele ni Moto Wakoocha nnope)[71].

 Nnatu:

Nnatu: Weletu nin’gogo wautandalichidwe pachanya pa Jahannama, wakutema kumpunda upanga nambo soni wakunyilila kumpunda luwumbo. Mu hadisi gayiche maloŵe ganti: “Soni nnatu uchiŵichidwa pachanya pa Jahannama. Sano une ni umati wangu ni ŵatuchitanda kuwujomboka. Lyele lisikulyo pangali ŵatachiŵecheta ŵangaŵaga achimitenga. Soni duwa ja achimitenga lyele lisikulyo jichiŵa jakuti: ‘E Allah! Tujokolani, tujokolani.”[72] Mu kaŵechete kane ka hadisi jijiji: “Jwakulupilila palakwepo (juchijenda mwa luŵilo) mpela kupila kwa liso, ŵane mpela kumesya, ŵane mpela mwajikasapujila mbungo, ŵane mpela mwasikasautuchila hachi syakutuka nnope nambo soni ŵane mpela mwakasautuchila jwankwele pa chakwela. Ŵane tachijokoka ali ŵambonembonepe, ŵane tachijokoka ali mang’wesule-mang’wesule, ŵane tachitutilidwaga m’moto wa Jahannama mwamachili, kwikanila jwambesi jwao tachipita mwakuliwuta.”[73]  

v Mbepo ni Moto:

Mbepo ni Moto ili yakuonaonape yangaŵa nkuikayichila. Aga ni malo gakuwujila gandamo ga iwumbe (ŵandu ni majini).

Mbepo ni chilambo chantendele achila chaŵakolochesye Allah ŵakulupilila. Sano Moto ni chilambo cha ipotesi achila chaŵalinganyichisye Allah achimakafili. Allah Jwapenani kusyene juŵechete ya kwamba ŵakulupilila kuti: (Mwatagulilani aŵala ŵakulupilile nikutendaga itendo yambone abali jakusengwasya janti akwete kupata ŵanganyao Matimbe ga ku Mbepo, gasikujilima cha pasi pakwe sulo)[74]. Nambo soni Allah Jwapenani kusyene juŵechete yakwamba achimakafili kuti: (Soni ujogopani Moto waulinganyisyidwe kuŵa ŵa makafili)[75]. Soni wele utende uno malo ganagaŵiligo gachitamile soni gandamo. Ku Mbepo kwana ntendele wanti pangali liso lyalyauweni, kapena liwiwi lyalyaupikene namuno katanganya mu nganisyo sya mundu. Nombe nako ku Moto kwana ipotesi ni ilagasyo yangaakuimanyilila muyiŵelele akaŵeje Allah Jwapenani kusyene.

 LUSICHI LWANSANO NALUMO: KULUPILILA YA MPANGO WA ALLAH

v Mate gakulupilila mpango wa Allah: Aku ni kwitichisya kusyene kuti Allah Jwapenani kusyene ni juŵapanjile mipango ja indu yosope – yambone ni yakusakala yakwe, yakunong’a ni yakuŵaŵa yakwe – nambo soni kuti jwalakwe nijuŵaŵisile kupotela ni kongoka, kulaga ni kupata, nambo soni kuti mawumi ni malisiki gali m’myala mwa Allah Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani kusyene. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu Uwwe chindu chilichose tuchigumbile kwa mpango (wakwe wawapanjidwe kalape))[76].

 Dalaja syakulupilila mpango wa Allah:

Kuŵele kwakusosekwa kulupilila ya madalaja ncheche ga mpango wa Allah:

1)    Umanyilisi wa Allah wauli wakwanila nambo soni wakuchisyungula chindu chilichose.

2)    Kulemba yosope yatiyichipatikana kwikanila lisiku lya Kiyama mu Al-Lauh-al-Mahfûz (Ubawu wagosedwa). Umboni wa madalaja gaŵiliga ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Ana ngankuimanyilila yanti Allah jukuimanya yosope yaili kwinani ni pasi? Chisimu yalakweyo ili m’Chitabu (cha Al-Lauh-al-Mahfûz). Chisimu yalakweyo kwa Allah iŵele yakwepepala kusyene)[77].

3)    Lisosa lya Allah lyakutendekwa, mwanti chindu chilichose ngachikasatendekwaga ikaŵeje kwa lisosa lya Allah Jwakuswejela nnope, mwaŵechetele Allah Jwamachili gakupunda Jwapenani kusyene kuti: (Ni nganim'ba nsachile, ikaŵeje akasache kaje Allah M’mbuje jwa iwumbe yosope)[78].

4)    Gumba kwa Allah kwagumba indu yosope, mwaŵechetele Allah Jwakuswejela nnope kuti: (Allah ni Nkugumba chilichose, soni Jwalakwe pa chindu chilichose juŵele Nkuchengeta)[79].

 Isogosi yakulupilila mpango wa Allah:

Kulupilila mpango wa Allah kukwete isogosi yejinji, ine mu yalakweyo:

1)    Kulimbikasya kamula masengo mwamachili.

2)    Kwegamila kwa Allah ni kum’benda chikamuchisyo pakutenda matala gakupatila yakusachikwa.

3)    Kumasya litima ni wiwu kwisa soni kulikwesya ni kuŵanikwa.

  

 YAKONANGA TAUHIDI NI CHIKULUPI KWISA SONI YAIKASAPUNGULAGA KWANILA KWAKWE

 CHAKONANGA CHANDANDA: UKAFILI

Ø Mate gakwe.

Ø Mitundu jakwe.

Ø Ilandanyo ya maloŵe ni itendo yaili mu ukafili.

 CHANDANDA: UKAFILI.

 Mate gakwe:

Pa chiŵecheto: kuwunichila ni kusisa.

Pa sharia: Ali ni liloŵe lyakutindana ni chikulupi (ungakulupilila).

 UKAFILI ULI MITUNDU JIŴILI: NTUNDU WANDANDA:

v   Ukafili wekulungwa: Awu ukasankoposyaga mundu mu dini. Soni uchija kuntendekasya mundu kuŵa jwandamo ku Moto. Soni ukwete mawunjili nsano:

Liwunjili lyandanda: Ukafili wakanila. Aku ni kunkana Allah ni Ntenga jwakwe ﷺ‬, ni kuŵecheta unami wanti Ntenga ﷺ‬ jwayiche ni yakutindana ni yakuona. Gakutendela umboni yalakweyi maloŵe ga Allah Jwakuswejela nnope gakuti: (Ana nduni jwali jwalupuso nnope kwakumpunda mundu jwansepele Allah unami, kapena kuikanila yakuona pati im’bichililemo? Ana ku Jahannama nganikuŵa kwiuto lya achimakafili?)[80].

Liwunjili lyaŵili: Ukafili wakunyosya ni kulikwesya nambo aku ali nkwitichisya. Aku ni kwitichisya kuti yajwayiche nayo Ntenga ﷺ‬ yaliji yakuona yakuumila kwa Ambujegwe, nambo nikanaga kuikuya ligongo lyakulikwesya, mwano ni kuinyosya yakuona ni ŵandu ŵakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni (kumbuchilani) katema katwasalile Achimalaika kuti: “Mwasujudilani Adam.” Basi wosope niŵasujudu kusigala Ibulisu; ŵakanile niŵalikwesyisye, mwanti ŵasyuchile kuŵa jumpepe mwa makafili)[81].

Liwunjili lyatatu: Ukafili wakayichila. Aku ni kaikakaika pakuya yakuona, kapena kaikakaika pa chikulupi chanti yalakweyo yakuona isyesyene. Mundu jwampaka akaichile pa yajwayiche nayo Ntenga ﷺ‬, kapena kuikunda ine yakutindana ni yalakweyi kuŵa yakuona, tijuŵe kuti jutesile ukafili wakayichila ni liwaniwani. Umboni wakwe ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Ni jwajinjile mun’gunda mwakwe (mwakutwanga) juli nkuliitenda lupuso nsyene (ligongo lyaukafili wakwe). Jwatite (pakubwasya): “Nganguganichisya yanti wele n’gundau nikonasika ata panandi. Soni nganguganichisya yanti Kiyama jichiika. Nambo naga (chijiiche, une ni) kumbuchisya kwa Ambuje ŵangu (Allah), chisimu chene chingagasimane malo gakuujila gambone nnope kupunda galakwega.” N’jakwe (juŵaliji jwakulupilila) ŵansalile mwakun’janga kuti: “Ana mmwe nkunkaana Ajula juŵan’gumbile kuumila mwitaka, kaneka kuumila mu lindondwa lyamesi, kaneko ni ŵankolosisye kuŵa mundu? Nambo kumbali jangu, (ni ngukulupilila kuti) Jwalakwejo ni Allah, M’mbuje gwangu, soni ngangum’bwanganya ni M’mbuje gwangujo jwalijose.”)[82].

Liwunjili lyancheche: Ukafili wakwanjila. Aku ni kuileka yakuona, ngalijiganya yakuonayo nambo soni ngayitendela masengo, chinga maloŵe kapena itendo kapena soni ikulupi, mwankato namuno soni mwakutambasya. Allah Jwapenani kusyene jutite: (…sano aŵala ŵaakufuulu akuitundumalila yaateteledwe nayo)[83]. Sano jwatayileche yajuyiche nayo Ntenga ﷺ‬ kuumila kwa Ambujegwe ni maloŵe, mpela pakuŵecheta kuti: Nganankuuya, kapena: Ngandenda yalakweyo, kapena: Nganingola nayo masengo, nikuti tijuŵe jutesile ukafili wakwanjila.

Liwunjili lyansano: Ukafili wa unakunaku. Aku ni kuikuya yajuyiche nayo Ntenga ﷺ‬ pachanyape kutendaga muntima mulinkukana ni kusisya. Allah Jwakuswejela nnope jutite: (Yalakweyo ligongo lyanti ŵanganyao ŵaakulupilile kaneka ni kanila, basi ni jaugalidwe mitima jao mwanti nganaŵa amanyilile (chilichose chakwajokola))[84].

NTUNDU WAŴILI:

v    Ukafili wamwana: Awu ngaukasankoposyaga mundu mu dini. Asi ni sambi syasikolanjidwe mu Qur’an ni Sunnah kuti ukafili. Syalakwesi ngasikasayikaga pa chipimo cha ukafili wekulungwa. Mpela kanila chindimba kwakukolanjidwe m’maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Soni Allah apeleche chilandanyo cha Musi (wa Maaka) wawaliji wantunjelele soni wakutamilichika, lyauichililaga lisiki lyakwe mwawinji kuumila malo galigose, nambo wakaaniile indimba ya Allah)[85]. Nambo soni mpela kumputa ngondo nsilamu, mpela mujwaŵechetele Ntenga ﷺ‬ kuti: “Kuntukana nsilamu kuŵele kunnyosya Allah, sano kumputa ngondo kuŵele ukafili.”[86]

 ILANDANYO YA MALOŴE NI ITENDO YAILI MU UKAFILI WEKULUNGWA:

 MALOŴE GA UKAFILI:

1)    Kuntukana Allah Jwapenani kusyene, kapena dini, kapena achimalaika wosope kapena jumpepe mwa ŵanganyao.

2)    Kuntukana Ntenga ﷺ‬ kapena jumpepe mwa achimitume.

3)    Kwaŵechetela yachipongwe Allah, achimalaika ŵakwe, achimitenga ŵakwe kapena dini.

4)    Mundu kuŵecheta kuti: Jwalakwejo ngajukun’jogopa Allah kapena ngajukunnonyela Allah Jwapenani kusyene.

5)    Mundu kuŵecheta kuti: Ŵandu ŵane mpaka akombole kwendesya mwaakusachila duniya josope kapena upande wine wa duniya.

 ITENDO YA UKAFILI:

1)    Mundu kuponya chitabu chakuchimbichika cha Qur’an pamalo pausakwa melemelepe juchimanyililaga.

2)    Kulamula pakamulichisya masengo yanganatulusya Allah Jwapenani kusyene mwakusimichisya kuti yalakweyo yakundisyidwa.

3)    Kutenda usaŵi, kulijiganya kapena kwajiganya ŵane mwakusimichisya kuti yalakweyo yakundisyidwa.

 CHAKONANGA CHAŴILI: NIFᾹQ (UNAKUNAKU)

Ø Mate gakwe.

Ø Mitundu jakwe.

Ø Ilandanyo ya unakunaku wamaloŵe ni waitendo.

Ø Yakuyichisya ya unakunaku kwikuga lya ŵandu.

 CHAŴILI: NIFĀQ.

 Mate gakwe:

Pa chiŵecheto: Nifāq ndi unakunaku.

Pa sharia: Aku nikulochesya Usilamu ni umbone, ni kusisa ukafili ni ungalumbana. Sano pa yalakweyi Allah Jwapenani kusyene jutetele ni maloŵe gakuti: (…chisimu achinakunaku niŵali ŵakunyosya)[87]. Mate gakwe nikuti: Ŵakopoka mu sharia. Soni Allah ŵatesile achinakunaku kuŵa ŵakusakala nnope kwapunda achimakafili. Jwalakwe jutite: (Chisimu achinakunaku chachiŵa pasi pasyesyene pa Moto)[88].

 UNAKUNAKU ULI MITUNDU JIŴILI: NTUNDU WANDANDA:

 Unakunaku wachikulupi:

Awu ni unakunaku awula wajukasalochesyaga nakunaku Usilamu ni kusisa ukafili, soni wele ntunduwu ukasankoposya mundu mu dini kwachose. Soni nsyenejo tijukaŵe pasi pasyesyene pa Moto. Ine mwa ilandanyo ya unakunaku walakwewu:

1)    Mundu kunchima Ntenga ﷺ‬ kapena kuchichima chilichose mu yajwayiche nayo, mpela Swala, Hija ni Zaka.

2)    Mundu kusengwa ligongo lyakomboledwa Asilamu ni akuwanganya Allah ni isanamu pa ngondo jinejakwe.

3)    Mundu kudandaula Asilamu ali ŵakombwele akuwanganya Allah ni isanamu.

 NTUNDU WAŴILI:

 Unakunaku wa itendo:

Aku ni kupanganya itendo ya achinakunaku yangayika pa ukafili, pamo ni kusigalila chikulupi muntima. Ayi yangankoposya mundu mu dini, nambo ni litala lyakwaulila ku ukafiliko. Sano nsyenejo jukasaŵaga ni chikulupi pamo ni mbiili sine sya unakunaku. Ine mu ilandanyo yakwe:

1)    Mundu kutaŵa chilanga chinechakwe, nambo mu ntima juchisimichisyaga yangakwanilisya chilanga chakwecho.

2)    Mundu kuŵecheta nikulambusyaga mu ngani jakwejo.

3)    Mundu kusunjisyidwa chinechakwe nikutenda lupuso.

Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Imanyilo ya nakunaku ipali itatu: jutite juŵechete kulambusya, pati jutaŵene chilanga jukasachikasaga nambo soni naga jusunjisyidwe chindu jukasatenda lupuso.”[89]

 YAKUYICHISYA YA UNAKUNAKU KWA MUNDU KWISA SONI KWIKUGA:

Chisimu unakunaku m’mitundu jakwe josope jinajiŵili ukwete yakuyichisya yakusakala nambo soni yakogoya kusyene kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu. Ine mu yakuyichisyayo:

1)    Mundu kopoka mu Usilamu naga unakunaku wakwe uli wa chikulupi, ni kwinjila ku Moto pamo ni kusimichika kwa ilagasyo yakupoteka nnope ku mbali jakwe. Mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Chisimu achinakunaku chachiŵa pasi pasyesyene pa Moto, soni nganim'ba mwapatiile ŵanganyao nkwajokola)[90].

2)    Kwenela kwa utinda ni gasabichilana sikati ja ŵandu ŵa likuga limo.

3)    Kutenguka kwa likuga, kuweseka kwakwe ni ungali machili wakwe gakulimbana ni masausyo gagansyungulile.

 CHAKONANGA CHATATU: SHIRIKI (GALAGATILA ISANAMU)

Ø Mate gakwe.

Ø Ligongo chichi tukulijiganyaga shiriki.

Ø Litala lyakutendekwela shiriki.

Ø Ana shiriki jikutendekwaga mu awuno umati uno?

Ø Mitundu ja shiriki:

    Ntundu wandanda: shiriki jekulungwa.

    Ntundu waŵili: shiriki jamwana.

Ø Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu.

 CHATATU: SHIRIKI.

v Mate gakwe: Shiriki ni kupeleka chindu chinechakwe m’mitundu ja Ibada ku jwinepe jwangaŵaga Allah, kapena kuchilandanya chagumbidwa ni Nkugumba Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani kusyene.

 LIGONGO CHICHI TUKULIJIGANYAGA SHIRIKI?

Tukulijiganyaga shiriki ni kusaka kujimanya pa magongo igala:

1)    Ligongo shiriki ni sambi jekulungwa nnope jajikutendekwaga kwa mundu, nambo soni ni ligongo lyakutamila mundu ku Moto milele.

2)    Ligongo lyanti shiriki jiŵele lupuso lwekulungwa, lwalukutindana ni lilamusi lyekulungwa lyalili kun’jikapichisya Ibada Allah Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani kusyene.

3)    Ni ligongo lyanti tukalamuche najo, kujiŵambala, kujijogopa ni kwakalamusya ŵane ku jalakwejo, mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Soni (kumbuchilani) katema kajwaŵechete Luqman kwa mwanagwe aku achim’bundaga kuti: “E mwanangu! Ngasimum’bwanganya Allah (ni isanamu). Chisimu kuwanganya (Allah ni isanamu) luŵele lupuso lwekulungwa nnope.”)[91].

 LITALA LYAKUTENDEKWELA SHIRIKI:

Litala lyakutendekwela shiriki ku ŵandu ndaŵi syosope ni kusumba mpika pakwachimbichisya ŵandu ŵakutenda yambone, mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (“Soni aŵele ali nkuti: ‘Ngasinneka (galagatila) milungu jenu ata panandi, ngasinnogwa kwaleka Awadda, Asuwa'a, Ayagh'utha, Aya’uka ni Anasra.”)[92]. Ligongo lya yalakweyi ikumanyika kuti chindu chakogoya nnope ku Tauhidi ni kusumba mpika pakwachimbichisya ŵandu ŵakutenda yambone.

 ANA SHIRIKI JIKUTENDEKWAGA MU AWUNO UMATI UNO?

Mwangali kayichila mitundu jakulekanganalekangana ja shiriki jiŵele jinankutendekwa kwene mu awuno umati uno, mpela kwawomba ŵandu ŵakutenda yambone, kusikita inyama yakupelechela mbepesi ku akumasoka ni kuitaŵila nasili isanamu. Ngani jisimichiche kuumila kwa Ntenga ﷺ‬ janti shiriki jikutendekwa mu awuno umati uno, namuno mu kaoneche kakwe kasyesyene kagalagatila isanamu. Gapocheledwe maloŵe kuumila kukwakwe ﷺ‬ gakuti: “Kiyama nganijiŵa jiyiche mpaka mikutula jine ja umati wangu jili jisimangene ni ŵagalagatila isanamu, kwikanila kuti nombenao ali agalagatile isanamu.”[93]

 MITUNDU JA SHIRIKI:

Shiriki jikwete mitundu jiŵili: Jekulungwa ni jamwana.

 Shiriki jekulungwa:

Mate gakwe: Kupeleka chindu chinechakwe chakwayana ni Ibada kwa jwine jwangaŵaga Allah; mpela kun’jogopa jwinepe jwangaŵaga Allah, kusimichisya yanti jwalakwejo ninkupeleka chikamuchisyo kwisa soni masausyo, kunnonyela yakatite pakunnonyela Allah Jwapenani kusyene, kunsikitila inyama yambepesi, kunchimbichisya yakatite pakunchimbichisya Allah, kapena kum’bomba jwine jwangaŵaga Allah pamo ni Allah, kapena kunkunda mwakankundile Allah, kapena kulungama kwa jwine jwangaŵaga Allah pakuntendela Ibada isyesyene. Awu ni ntundu wa shiriki wanti Allah Jwapenani kusyene ngajukasakululukaga ata panandi, mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Chisimu jwaakum'bwanganya Allah (ni indu ine), nikuti Allah pamasile pankanyisye jwalakwejo kwinjila ku Mbepo, mwanti liuto lyakwe ni ku Moto)[94].

 Shiriki jamwana:

Aji ni shiriki jakunandipila jangayika pa shiriki jekulungwa soni jangankoposya mundu mu dini, nambo jikasapungula Tauhidi, nambo soni jikasajonanga masengo gajijinjilemo, jalakwejo soni ni litala lyakwaulila ku shiriki jekulungwa; shiriki jalakweji nimpela kutenda Ibada mwandola, kulumbila chinepe changaŵaga Allah, koleka ilisi ni ine yanti iyyo.

 Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu:

Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu ipali yejinji, yine mu yalakweyo:

1)    Shiriki jekulungwa jikasajonana masengo, nambo soni jikantendekasye mundu kuŵa jwandamo ku Moto.

2)    Ŵandu akasagalagatilana achimisyene kunneka Allah.

3)    Yakusepelela ni yaunami ikasatupaga sikati ja ŵandu.

4)    Likuga lyalikasan’jenelaga shiriki likasan’gumbalaga yangalumbana, sambi, lupuso, nambo soni likasan’gumbalaga ungali machili, kutenguka kwa munganisyo ni muntima. Ayi ni yakuyichisya ya kwegamila kwa jwinepe jwangaŵaga Allah Jwapenani kusyene, kum’benda chikamuchisyo jwalakwe (jwangaŵaga Allah) ni ine yanti mpela yele mu yakuyichisya yakusakala.

 KUŴECHETA YA KAONECHE KANE KA ITENDO YA SHIRIKI:

Ø Ruqa (mapopelo gakwapopelela ŵakulwala).

Ø Ilisi.

Ø Kusaka upile ku chitela, liganga ni ine yanti iyyo.

Ø Kuliŵilanjila kuimanya yakusisika.

Ø Usaŵi.

Ø Ubimbi ni isango.

Ø Ubimbi wa ndondwa.

Ø Kuchimbichisya misati ni malo gakuja kusulu, kupelechelako mbepesi ni kutaŵila nasili.

Ø Kusulu malembe.

 RUQA:

Ruqa: ni winji wa liloŵe lyakuti Ruqyat. Aga ni mapopelo gakasapopeleledwaga mundu jwali ni ulwele mpela malungo, chinyulunyulu ni ilwele ine. Ruqyat jikasakolanjidwaga soni kuti Azaaim (malumbanjilo).

 MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE:

 NTUNDU WANDANDA:

v  Ruqyat jakundisyidwa: Aji ni Ruqyat jangali shiriki nkati mwakwe; mpela kunsomela jwakulwala ma Aya gane ga mu Qur’an,  kapena kum’bendela gosedwa kupitila m’mena ga Allah ni mbiili syakwe. Wele ntunduwu uli wakundisyidwa ligongo Ntenga ﷺ‬ jwatesile Ruqyat, jwachisyisye soni ya Ruqyat ni kujikundisya.

 Malamusi ga Ruqyat jakundisyidwa:

Ruqyat jakundisyidwa jikwete malamusi gakuŵajilwa kugamanya:

1)    Jiŵeje ja mu Qur’an ni Sunnah nambo soni maduwa gakundisyidwa.

2)    Jiŵeje mu chiŵecheto cha Charabu ni yakuŵecheta yakupikanika chenene mate gakwe.

3)    Jusimichisyeje kuti Allah Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani kusyene nijwaakasaposyaga, sano jalakwe (Ruqyatijo) jigambile kuŵa litala.

 Katende kakwe:

Asome ma Aya gane ga mu Qur’an kapena mahadisi gagapocheledwe ni kumpepelela jwakulwala, mpela mujiyichile abali mu hadisi ja Aisha y jwalakwe jwatite: “Ntume ﷺ‬ jwaŵendelaga gosedwa ŵane mwa ŵapeŵasa pakwe. Jwaŵikaga ligasa lyakwe lyan’dyo pa jwakulwala nikuŵecheta kuti: ‘E Allah! M’mbuje jwa ŵandu! Tyosyani chisausyo, mumposyani ligongo Mmwe ni ŵankasaposyaga. Pangali chiposyo chine pangaŵaga chiposyo chenupe basi. Chiposyo changaleka ulwele uliose.”[95]

 NTUNDU WAŴILI:

v Ruqyat jakanyisyidwa: Aji ni Ruqyat jajikusimanikwa shiriki nkati mwakwe. Soni jalakweji ni jajikusimanikwa nkati mwakwe kuŵenda chikamuchisyo kwa jwine jwangaŵa Allah, mpela kutenda ruqyat ni mena ga majini kapena mena ga malaika, mitume ni ŵandu ŵakutenda yambone. Aku ni kum’benda jwinepe jwangaŵaga Allah, sano jalakweji ni shiriki jekulungwa.

 TAMAIM (ILISI):

 Mate gakwe:

Tamaim ni winji wa liloŵe lyakuti Tamiima; ayi ni yayikasakolechedwaga mu ngosi sya ŵanache pakusaka kutyosya makungu gagakwikaga ligongo lya liso lyechejewu. Nambo soni ikasakomboleka kolechedwa mu ngosi sya achakulungwa – achalume namuno achakongwe – kapena soni pa inyama, mamotokala ni ine yanti iyyo.

 MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE:

v NTUNDU WANDANDA:

Ilisi yakuumila mu Qur’an: Mpela kulemba ma Aya ga mu Qur’an ni kugakoleka pakusaka chiposyo ligongo lya galakwego. Ntundu walakwewu Maulama galekangene nganisyo pa lilamusi lyakwe. Nambo nganisyo syakamula ntima ni syakanya, ligongo lya kaŵechete ka Ntume ﷺ‬ kangasigasya kakuti: “Jwatakoleche chilisi nikuti jutesile shiriki.”[96]

 NTUNDU WAŴILI:

Ayi ni ilisi yangaŵa yakutyochela mu Qur’an, yaikasakolechedwaga ku ŵandu; mpela mbiji, maupa, mapende, ikolokoswa ya ngalekale, wusi, ilatu, misomali, mena ga majini ni yakulembalemba. Ayi ni yakanyisyidwa kusyene. Yalakweyi ili mu shiriki jamwana. Nambo mpaka ikomboleche kuŵa mu shiriki jekulungwa mwakulandana ni mwachiŵelele chikulupi cha nsyenejo. Hadisi jikuti: “Jwatakoleche chinechakwe, talechedwe ku chalakwecho (Allah ngan’gosa).”[97]

 Yakuŵajilwa kutenda nsilamu ku ruqyat ni ilisi ya shiriki:

Panyuma pakulondesya yanti ma ruqyat ni ilisi ine ili ya shiriki, basi kuli kwakusosekwa kukwetu kuti tumanyilile yakuŵajilwa kutenda nsilamu pa yele induyi. Ligongo mu ichindu yakusosekwa nnope kwa nsilamu ni gosa chikulupi chakwe ku yakuchijonanga kapena kuchipungula. Kwaligongo lyele akasajigala ntela wakanyisyidwa. Nambo soni jwalakwe jukuŵajilwa kugaŵambala ma ruqyat kwisa soni ilisi ya shiriki ni kuijogopa, nambo soni jukasijujaula ku ŵaunami ni an’ganga ŵamajini kukujigala ntela wa ulwele wakwe ligongo ŵanganyao akasatagaga ulwele muntima kwisa soni m’chikulupi. Sano jwatajegamile kwa Allah, basi Allah tankwanile kun’gosa.

 TABARRUK (KUSAKA UPILE) KU CHITELA, LIGANGA NI INE YANTI IYYO:

 Mate ga Tabarruk: Aku ni kusaka upile. Sano upile nikwakuli kusimanikwa kwa umbone mu chindu ni konjechesya. Ayi yangaŵajilwa kuiŵenda ikaŵeje kwa jwakwete yalakweyo, nambo soni jwampaka jukombole kuipeleka, jwajuli Allah Jwakuswejela nnope.

 Lilamusi lya kusaka upile:

Kusaka upile kuumila ku malo, sigasiga sya indu yakala, maganga, ŵandu ŵachijumi kapena ŵawe, nganikuŵa kwakundisyidwa. Ayi niligongo lyanti Maswahaba paŵachipite chitela chaŵaliji achimakafili ali nkusaka upile kuumila ku chalakwecho, muŵakolekagamo ida yao, chaŵachikolangaga kuti: Dhaat anuwaat, ŵatite: “E mmwe Ntenga jwa Allah! Nowe tuŵichilani Dhaat anuwaat mpela yatite pakola ŵanganyao Dhaat anuwaat.” Jwalakwe jwatite: “Allah ni Jwankulungwa kwannope! Chisimu galakwego ni matala, ngunnumbila Ajula jwauli ntima wangu m’myala mwakwe, jenumanjatu m’bechete muŵaŵechetele ŵanache ŵa Israila kuti: ‘Tutendelani milungu mwakolele ŵanganyao milungu.’ Jwalakwe ŵatite soni: Chisimu ŵanganyammwe n’di ŵandu ajinga. Tim’beje n’di nkukuya matala ga ŵandu ŵaŵaliji paujo penu.”[98]

 KULIŴILANJILA KUIMANYA YAKUSISIKA:

v    Mate ga yakusisika: Ayi ni ichindu yayisisiche ku ŵandu yaalisagulile Allah umanyilisi wakwe mu ichindu yam’bujo ni yamunyuma ni yangaakuiona ŵanduwo. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Jilani: “Ŵali kumawunde ni petaka ngakumanyilila yakusisika ikaŵeje Allah, ni ngakumanyilila soni kuti chakachi chachiukulidwa m’malembe.”)[99].

 Lilamusi lyakuliŵilanjila kuimanya yakusisika:

Jwataliŵilanjile kuimanya yakusisika, kupitila mwitala lililyose, jwangaŵaga aŵala achimitume ŵaŵasagwile Allah; nikuti jwalakwejo jwaunami nambo soni kafili.

 Mitundu ja kuliŵilanjila kuimanya yakusisika:

Kuliŵilanjila kuimanya yakusisika kuli mitundumitundu, jine mu jalakwejo:

1.     Chisango mpela chakulola mwigasa ni mun’gao.

2.     Ubimbi.

3.     Ubimbi wandondwa.

 USAŴI:

 Mate ga usaŵi:

Ayi ni yakulumbanjila, iwundo yayikasataŵidwaga aku ili nkupepeleledwa mbungo, mapopelo ni maloŵe gagakasaŵechetedwaga, nambo soni mitela ni yakututumya yaakasalijiganyaga ŵandu kuumila ku masyetani ni akasagapikanilaga. Usaŵi usyene (upali kwene). Usaŵi wine ukasakamulaga muntima ni m’chiilu, nikutandisya ulwele, chiwa, kulekanya sikati ja ŵalume ni ŵankwao, nambo ukasakamulaga masengo kupitila mu lisosa lya Allah lyachipago nambo soni lyampango wakwe. Paligongo lyalakweli Ntenga ﷺ‬ awulumbikenye usaŵi ni shiriki m’maloŵe gakwe gakuti: “Siŵambalani sambi nsano nasiŵili syakonanga.” Ŵanganyao ŵatite: “E mmwe Ntenga jwa Allah! Ni syapi syalakwesyo?” Jwalakwe jwatite: “Kum’bwanganya Allah ni isanamu, usaŵi…”[100]

 Lilamusi lya usaŵi:

Usaŵi uli ukafili, nambo soni shiriki jajikusatindana ni chikulupi. Soni lilamusi lya nsaŵi ni kuwulajidwa kwakutendekwa ni nsyene ukumu. Soni yaikulosya kuti usaŵi uli ukafili ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (…ninganakufuluji Sulaimana nambo mashetani ni gagaliji nkufulu, ngati gajiganyaga ŵandu usaŵi)[101].

 UBIMBI NI ISANGO:

 Mate ga ubimbi ni isango:

Aku ni kuliŵilanjila mundu kuimanya yakusisika; mpela kusala yatiyitendekwe pa chilambo, ni yatiyintendekwele mundu, nambo soni kusala malo gachili chindu chachisoŵile, kupitila pakamulichisya masengo majini gagakasapikanilaga maloŵe mwawiyi kwinani. Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene kuti: (Ana nantagulile ŵanganyammwe jwagakuntuluchilaga mashetani? Gakuntuluchilaga jwalijose jwaunami wejinji, jwasambi nnope. Gakuponyaga yagapikene (kwinani kwaponyela achibimbi) nambo ŵajinji mwa ŵanganyao ŵaunami)[102].

 Lilamusi lya ubimbi ni isango:

Kutenda ubimbi ni isango jiŵele shiriki jekulungwa. Kwawula kwa abimbi ni jwayisango kuli kwakanyisyidwa. Soni kwajitichisya pa kumanyilila yakusisika uŵele ukafili; ligongo Allah pe ni jwaakumanyilila yakusisika. Sano jwataliŵilanjile kamusyangana najo chilichose mu yalakweyo kupitila mu ubimbi kapena yineyakwe, kapena kun’jitichisya jwaakuliŵilanjila yalakweyo, taŵe kuti am’biichiile Allah ŵakamusyangana najo pa mbiili syasili syakwesyakwepe sya Allah. Abali jityochele kwa Abu Huraira t jwaakuti: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Jwatajawule kwa abimbi kapena jwachisango, ni kun’jitichisya yajukuŵecheta, nikuti juyikanile yayatulusidwe kwa Muhammad ﷺ‬.”[103]

 KOGOYA KWA ABIMBI, ASAŴI NI ŴAYISANGO KWIKUGA LYA ŴANDU:

1)    Kuing’andila ikulupi yaŵandu ni kuijonanga.

2)    Kwalambusya ŵandu ni kulionesya ni kaoneche ka ŵandu ŵakutakata.

3)    Kwenesya matipwi gagali yakuona yakwe isyesyene masengo ga shetani.

v KULUMBIKANA KWAKUPALI SIKATI JA USAŴI, UBIMBI NI ISANGO NI SHIRIKI:

Chisimu usaŵi, ubimbi ni isango iŵele itendo ya ushetani, yaikutindana ni Tauhidi, ligongo yalakweyi yangatendekwa ni ikaŵeje kupitila mu itendo ya shiriki.

 UBIMBI WA NDONDWA:

 Mate ga ubimbi wa ndondwa:

Aku ni kusikamulichisya masengo ndondwa pa kulondola yatiyitendekwe pa chilambo. Chisawu; kuŵecheta kuti: Jwatalombele pa ndondwa jantijanti tijupate yantiyanti.

 Lilamusi lya abimbi ŵa ndondwa ni ŵaakwawula ku ŵanganyao:

Komboleka kuti ŵane mu ŵangamanyilila ni ŵakunandipilwa chikulupi akasajawulaga ku abimbi ŵa ndondwa kukwawusya ya m’bujo mwa umi wao, yatiyichatendekwela m’bujo, kapena yakwayana ni maŵasa gao ni ine yanti iyyo. Mundu jwataliŵilanjile kuimanya yakusisika, kapena kun’jitichisya jwaakuliŵilanjilajo, jwalakwejo tijuŵe jwa shiriki nambo soni kafili. Ayi ili iyyo ligongo lya hadisi jajilongolele ja kutetela yakwawula ku abimbi ni jwachisango. Nambo soni ni hadisi qudusi jaakuti Allah: “Mwa achikapolo ŵangu pana jwakungulupilila Une ni jwakungana. Jwatajile kuti: ‘Tupedwile ula kupitila mu chindimba cha Allah ni ukoto wakwe.’ Jwalakwejo ni jwakungulupilila Une jwasikana ndondwa. Nambo jwatajile kuti: ‘Tupedwile ula ligongo lya ndondwa jantijanti.’ Jwalakwejo ni jwakungana Une jwasikulupilila ndondwa.”[104]

 KUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU, KUPELECHELAKO MBEPESI NI KUTAŴILA NASILI:

 MALOŴE GANDANDA:

Chisimu kusulu malembe mpaka kuŵe kwakundisyidwa, nambo soni mpaka kuŵe kwaharamu ni kwakanyisyidwa. Mundu jwampaka akasulu malembe ni ligongo lyakuja kwaombela maduwa ni chikululuko asilamu ŵaŵawile, kapena kuja kupata chichetelelo pakuchikumbuchila chiwa, kwalakweko tikuŵe kusulu malembe kwakutogoleledwa nambo soni kwakundisyidwa. Ntume ﷺ‬ ŵakundisye asilamu yalakweyo, nambo soni jwalakwe nsyene jwajaulagajaulaga kukusulu malembe.

Sano kusulu malembe kwakanyisyidwa; ni kutwa ulendo nsilamu wakuja kusulu malembe, ligongo lyakusimanikwa chikanyo chakutwa ulendo wakuja kusulu malo gane galigose gangaŵaga misikiti jitatu (nsikiti wa ku Maaka, ku Madina ni ku Baitul-Muqaddas).

Yalumope soni (ili yakanyisyidwa) kuja kusulu malembe ligongo lyakusaka kuja kulisosela upile pa malembepo, kuja kuliombelapo maduwa, kapena kuja kugasyungula malembego ni ine yanti iyyo; ligongo galakwega gaŵele matala gakwaulila ku shiriki.

 MATE GA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU:

-        Misati: aga ni malembe gaakasagachimbichisyaga ajinga (mpela malembe ga ŵenye).

-        Malo gakuja kusulu: aga ni malembe, malo wamba, sigasiga sya ichindu yakalakala ni malo gane ganti iyyo gaakasajaulagako ŵandu kuja kusulu ligongo lya mapopelo.

-        Qarābīn: aku ni kutupiya kwa liloŵe lyakuti Qurbān (Mbepesi): Ayi ni ichindu yaakuliŵandichisyaga nayo mundu (kwa Allah); mpela nasili, inyama yakusikitidwa, nambo soni yakulya.

-        Nuzūr: aku ni kutupiya kwa liloŵe lyakuti Nazr: Achi ni chitendo chilichose chambone chaakulikanganikaga mundu nsyene (pakuŵecheta kuti juchitenda chalakwecho naga Allah tantendele jwalakwe chajukuchisaka).

 LILAMUSI LYAKUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU, NI KUPELECHELAKO MBEPESI:

Chisimu kuchimbichisya misati ni malo gakuja kusulu pakupambako muli, kutaŵapo yakutaŵataŵa, kuŵalanjilapo yakuŵalangaŵalanga ni ine yanti iyyo, ili yaukoleko nambo soni yakanyisyidwa. Nambo soni lyalakwelyo lili litala lyagwila mu shiriki.

Sano kuliŵandichisya ku ŵandu ŵali m’malembemo pakwajuga chikamuchisyo ni upile, kapena chikulupusyo, kapena kwataŵila nasili, jili shiriki jekulungwa jajikunkoposyaga mundu mu dini. Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Allah ŵalwesile Ayuda ni Akilisito ligongo agatesile malembe ga achimitume ŵao kuŵa malo gakuswalila.”[105]

 INE MU YAKUYICHISYA YAKUSAKALA KU YAUKOLEKO YALAKWEYI:

-        Kwenela kwa yaukoleko, yaunami ni nganisyo syangalumbana.

-        Kwenela kwa shiriki jakum’bwanganya Allah Jwapenani kusyene ni isanamu.

-        Kulya ipanje ya ŵandu mwalupuso; kupitila mwa akusamalila ni achilonda ŵaakasalolelaga misati ni ine yanti iyyo.

-        Kwasiŵilila ŵandu kwitala lya Allah Jwapenani kusyene.

 KUSULU MALEMBE:

Ntenga ﷺ‬ nkanatumisyidwe kwajenele ku ŵandu kwaŵenda ŵanepe ŵangaŵaga Allah, mpela isanamu, itela ni ine yanti iyyo pakusaka kupata chikamuchisyo kapena kutyosya chisausyo. Paligongo lyalakweli Ntenga ﷺ‬ jwasachilile kuwugala nnango uliose watiwalondolele ŵandu kukum’bwanganya Allah Jwapenani kusyene pakun’galagatila ni kum’bomba. Soni jwakanyisye ŵandu kusulu malembe kundanda kwa Usilamu kuti likaŵa litala lyakuŵendela chikamuchisyo ni upile kwaŵenda ŵali m’malembemo ni kupeleka Ibada ku ŵanganyao kunneka Allah, kwikanila payaswejele ikulupi ya ŵandu, ni kumalana nalyo likaku lya shiriki, jwalakwe jwakundisye ŵanganyao kusulu malembe.

 Lilamusi lyakusulu malembe:

Kusulu malembe kuŵele kwakusosekwa ligongo lya maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Une naliji ndili nankanyisye kusulu malembe. Nambo sano tinkombolecheje kuja kusulu, ligongo malembego gakasankumbusyaga ya Akhera.”[106] Nambo soni Ntengajo ﷺ‬ jwan’jauleje kukusulu malembe ga asilamu ku Baqiī‘ kakwanaga igala kukwaombela maduwa.

 Ana kusosekwa kwa kusulu malembe kuli kwa achalumepe?

Maulama gatindene nganisyo pa yakundidwa achimmasyeto kuja kusulu malembe. Nganisyo syakulondola ni syakwakanya achimmasyeto kuja kusulu malembe, ligongo lyakusimanikwa chikanyo pa yalakweyo, nambo soni yangalumbana yampaka ikuyichisye pa kusulu kwao malembe mpela kudandaula, kuchimidwa ni ine yanti iyyo yampaka iyiche ligongo lya ungalimbangana wao. Gane mwa maumboni gakwakanya achimmasyeto kusulu malembe:

1)    Hadisi jaŵaŵechete Ntenga ﷺ‬ kuti: “Allah ŵalwesile achimmasyeto ŵakusulusulu malembe.”[107]

2)    Achimmasyeto akanyisyidwe kupechesya jenesa pakuja najo ku malembe ligongo lya yangalumbana yampaka ikuyichisye pakupechesyapo, iyyoyopeyo soni kwakanya kusulu malembe kuli kwakuŵajilwana nnope.

3)    Magongo gaŵagasasile Ntume ﷺ‬ gakusulila malembe: “Kukasatependasya ntima, kukasasulusya misosi, nambo soni kukasakumbusya chiwa.”[108]

Nambo soni nnango walakweu ukaaugulidwe kwa jwammasyeto nikuti ukan’jawisye ku kulila kwa malumbo, kulila mwakwesya maloŵe ni kudandaula ligongo lya ungalimbangana wakwe.

 Magongo gakundisyila kusulu malembe:

Kukundisyidwe kusulu malembe pa magongo gaŵili:

Ligongo lyandanda: kulikumbusya ni kuchetelela mwaakuŵela ŵandu ŵawe kuti mpaka jwakuja kusulujo achikumbuchile chiwa, nambo soni kuti juŵe tayali yakusimangana ni Allah Jwapeni kusyene.

Ligongo lyaŵili: kwaŵendela ŵandu ŵawile ntendele, chikululuko ni maduwa wamba.

Aku ni kusulu malembe kwakundisyidwa. Nambo kusulu malembe kwinepe kwangaŵaga kweleku kuli kwakanyisyidwa.

 Duwa jakuomba pa kusulu malembe:

Ntume ﷺ‬ ŵagajiganyisye maswahaba gakwe duwa jakuomba pakusulu malembe kuti gajileje: “Ntendele uŵe ku achinsyene majumba (malembe) mwa ŵakulupilila ni asilamu. Allah ŵatendele chanasa ŵalongolele mwetuwe ni ŵasigalile ŵakwe. Soni Allah nasakaga uwwe chitusimangane namwe.”[109] Ni maduwa gane gagapocheledwe pannango walakweu.

 Kusulu malembe kwaukoleko:

Yaakutenda ŵandu ŵane yakuliombela maduwa pa malembe, kapena kuŵalanjilapo yakuŵalangaŵalanga, kuswalilapo swala ni ine yanti iyyo, yoseyo yaukoleko nambo soni yangakundisyidwa. Sano yakusakala nnope kumpunda yalakweyo, ni kwajuga upile achinsyene malembego ni kwajuga kuti atyosye chisausyo. Chisimu jalakwejo ni shiriki jekulungwa jajikasankoposyaga mundu mu Usilamu.

 Lilamusi lyakutwa ulendo wakuja kusulu malembe:

Nganiyiŵa yakundisyidwa pa malamusi kutwa ulendo wakuja kusulu lilembe lililyose. Ligongo yalakweyo ili yakanyisyidwa, paligongo lyanti nganikuŵa kwakundisyidwa kutwa ulendo ikaŵeje wakwaula ku misikiti jajisalidwe mu hadisi jakuchimbichika jajikuti: “Ngaukasatwedwaga ulendo ikaŵeje wakuja ku misikiti jitatu: Nsikiti wakuchimbichika (wa Maaka), nsikiti wanguwu (wa Madina) ni Nsikiti wa Aqswa (wa ku Baitul-Muqaddas).”[110]

 Lilamusi lya kuŵaka malembe mwakwesya, kugasalalisya ni ine yanti iyyo:

Mu ichindu yaiwandile ni kwenela sikati ja ŵandu ni kuŵaka malembe mwakwesya, kutaŵapo tumajumba ni kutaŵila tumisakasa twakwe, nambo soni kulembapo namuno kuti kwana mahadisi gakanya yalakweyo. Mpela mahadisi aga:

1)    Hadisi ja Aisha y jajwaŵechete Ntume ﷺ‬ kuti: “Allah ŵalwesile Ayuda ni Akilisito ligongo agatesile malembe ga achimitume ŵao kuŵa malo gakuswalila.” Ntume ﷺ‬ jukutetela yaŵatesile ŵanganyao.[111]

2)    Hadisi ja Jundub t jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ juli jusigele masiku nsano kuti juwe jwatite: “Manyililani yanti, chisimu ŵandu ŵaŵaliji paujo penu ŵagatendaga malembe ga achimitume ŵao nambo soni ŵandu ŵao ŵambone kuŵa malo gakuswalila. Basi jenumanja ngasin’gatenda malembe kuŵa malo gakuswalila, chisimu une ngunkanya yalakweyo.”[112]

3)    Hadisi ja Ibn Mas‘ūd t jakuti Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ŵandu ŵakusakala nnope ni ŵijichasimana Kiyama ali chijumi ni ŵakasagatendaga malembe kuŵa malo gakuswalila.”[113]

Tuli tutite tulandanye ndamo sya Ntume ﷺ‬, Sunnah syakwe, ndamo sya maswahaba gakwe pa ngani ja kusulu malembe ni mwaakutendela ŵandu lelojino, chitukuone kutindana kwekulungwa kwakuonechela palangulangu kwangaŵa nkukomboleka kamulana sikati ja ndamo siŵilisi. Kwine mwa kutindanako ni aku:

-        Ntume ﷺ‬ jwakanyisye kuswali mwakulola kwilembe, sano ŵanganyao ni akasalolalaga kwilembe pakuswali.

-        Ntume ﷺ‬ jwakanyisye kugatenda malembe kuŵa malo gakuswalila, sano ŵanganyao ni akasataŵaga misikiti pa malembe ni akasajikolangaga kuti mashāhid (ilosyo).

-        Ntume ﷺ‬ jwakanyisye kupamba nyali pa malembe, sano ŵanganyao ni akasapambaga muli ni nyali pa malembepo.

-        Ntume ﷺ‬ jwakanyisye kugatenda malembe kuŵa malo gakutendelapo yidi (pwando), sano ŵanganyao ni akugajigalaga malembe kuŵa malo gakutendelapo yidi ni ung’aando waakasasonganganagapo.

-        Ntume ﷺ‬ jwalamwile yakusiimaansya malembe, sano ŵanganyao ni akasagaŵakaga mwakwesya.

-        Ntume ﷺ‬ jwakanyisye kulemba pa malembe, sano ŵanganyao ni akasalembagapo.

 TAWASSUL (KULIŴANDICHISYA KWA ALLAH) NI MALAMUSI GAKWE:

 Mate ga Tawassul:

Pa chiŵecheto: Tawassul nikuliŵandichisya ni kutenda litala lyakum’bikasya ku chankuchisaka. Sano wasiila nilitala lyakuliŵandichisyila, gagali masengo gambone.

Pa sharia: Tawassul nikuliŵandichisya kwa Allah ni masengo galigose gakundidwa.

 Mate ga Wasiila mu Qur’an Jakuchimbichika:

Wasiila jisalidwe mu Qur’an m’ma Aya gaŵili.

Aya jandanda: maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (E jenumanja ŵankulupilile! Mun'jogopani Allah, ni nsosejesoseje litala lyakum'bikasya Kukwakwe)[114].

Aya jaŵili: maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Aŵala ŵanya ŵakwaŵilanga (kuti ŵatyochesye masausyo, nombenao) akusosagasosaga litala lyakuliŵandichisyila kwa M’mbuje gwao (Allah), kuti ana ŵani ŵataŵe ŵakuŵandichila nnope; ni akwembecheya ukoto Wakwe ni kogopa ilagasyo Yakwe. Chisimu ilagasyo ya Ambuje ŵenu iŵele yakogopedwa)[115].

Tuli tutite tulole yaŵatiji pagopolela ŵandu ŵakala liloŵe lya Wasiila lyaliyiche mu ma Aya gaŵiliga, chitusimane kuti ngalikopoka m’mate gakuliŵandichisya kwa Allah pakutenda malamusi gakwe ni kutalikangana ni ikanyo yakwe. Pangali jwalijose mwa ŵanganyao juŵatite: Chisimu mate gakwe ni kuliŵandichisya kwa Allah ni uchimbichimbi wa jwinejwakwe mu iwumbe.

 IPANDE YA TAWASSUL:

Tawassul jigaŵidwa ipande iŵili: Tawassul jakundisyidwa ni Tawassul jakanyisyidwa.

v    TAWASSUL JAKUNDISYIDWA:

Aji ni jajiyiche umboni wakwe kuumila mu Qur’an ni Sunnah. Soni jili mu ipande itati, yaili:

1.               Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila m’mena gakwe ni mbiili syakwe: Mpela nsilamu kuŵecheta pa duwa jakwe kuti: “E Allah! Une ngum’benda ligongo lyanti Mmwejo ni Allah, Jwaukoto wejinji, Jwachanasa channope, Jwamachili gakupunda, Jwalunda lwakusokoka (ngum’benda) kuti mumbe umi wambone.” Kapena kuŵecheta kuti: “E Mmwe Ŵaumi wandamo, Ŵachimilecho pakuchengeta iwumbe yenu! Ni chanasa chenu ngum’benda chikulupusyo chenu.” Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwamachili gakupunda nambo soni Jwakuchimbichika nnope gakuti: (Soni Allah jukwete mena gambone nnope, basi mum’bombani nago, ni mwaleche aŵala ŵaakugapombotasya mena Gakwe)[116]. Umboni wakuumila mu Sunnah ni maloŵe ga Ntume ﷺ‬ pa duwa ja Istkhaarah (jakum’benda Allah kuti akulondolele ku chachili chambone mu indu igala): “E Allah! Une ngum’benda kuti munondolele kupitila mu umanyilisi wenu, nambo soni ngum’benda machili kupitila m’machili genu, ngum’benda soni umbone wenu wekulungwa…”[117]

2.               Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu itendo yambone: Mpela mundu kuŵecheta pakum’benda Allah kuti: “E Allah! Kupitila mu chikulupi changu mwenumwe, chinonyelo changu penumwe ni kunkuya kwangu Ntenga jwenu ﷺ‬ ngum’benda kuti mungululuchile.” Ni maduwa gane ganti iyyo gagali gakundidwa. Umboni pa yalakweyi nimaloŵe ga Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene gakuti: (Ambuje ŵetu! Uwwe tuikulupilile yantulwisye, ni tunkuyiye Ntenga, basi tulembani pamo ni akuŵichila umboni (pa ya ujika Wenu).”)[118]. Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi ja Abd Allah Ibn Buraidah kuumila kwa babagwe t ŵatite: Ntume ﷺ‬ ŵampikene mundu jwinejwakwe junankuti: “E Allah! Chisimu une ngum’benda ligongo lyanti une ngutendela umboni kuti Mmwejo ni Allah jwanganapagwa nnungu jwine akaŵeje Mmwepe, Jumpepe, Jwakun’jegama, Jwanganaŵeleka (mwanache) nambo soni nganijuŵelechedwa, nambo soni nganijukola jwakulanda najo ata jumo.” Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ngunnumbila (Allah) Ajula jwauli ntima wangu m’myala mwakwe, jwalakwe jum’bendile Allah kupitila mu lina lyakwe lyekulungwa nnope lyanti naga juwombedwe duwa ni lyalakwelyo jukasajangaga, nambo soni naga juŵendedwe chindu ni lyalakwelyo jukasapelekaga.”[119]

 Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu duwa jakuŵenda mundu jwambone:

Mpela nsilamu kusimanikwa m’masausyo gamakulungwa nnope, ni jukumanyilila kuti itendo yakwe yakwatendela Ambujegwe ili yepunguche, sano jwalakwe nikunonyelwa kuti jutende litala lyamachili lyakulilumbikanyichisya ni Allah, ni kwaula kwa nsilamu jwajukusimbidwa ni umbone kwisa soni woga wakun’jogopa Allah, ni kum’benda jwalakwejo kuti am’bendele kwa Ambuje ŵakwe yanti antyochese chisausyo chakwe ni madandausi gakwe. Umboni waukulosya yalakweyi nihadisi ja mwarabu jwa kuchimisi jajili jelewu, pajwajinjile mu nsikiti ni kunsimana Ntenga ﷺ‬ junankuwutubiya lisiku lya Ijuma. Ŵam’bendile Ntenga ﷺ‬ kuti jwaŵendele kwa Allah wula panyuma pa chilala. Ntenga ﷺ‬ jwanyakwile makono gakwe ni kwaŵendela ŵanganyao, kwanti wula jagwile.[120] Mu itendo ya Maswahaba y tukunsimana Umar t kuti ŵam’bendile Abbās t kuti jwaŵendele wula kwa Allah panyuma pakuwa Ntenga jwa Allah ﷺ‬.[121] Sano kuli kwakuŵajilwa kuti jwakum’benda kuti akuŵendelejo juŵeje nsilamu, jwakutenda yambone, jwachijumi nambo soni jwanti mpaka apakombole kuwomba duwa.

v TAWASSUL JAKANYISYIDWA:

Tawassul jiŵele ibada, sano ibada ikuŵajilwa kuti itendekweje mwakunswejechesya Allah jikape ni mwakunkuya Ntenga jwa Allah ﷺ‬. Sano Tawassul jilijose jajikopweche mu ipande itatu yakundisyidwayi nikuti jili Tawassul jakanyisyidwa. Mpela kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu uchimbichimbi wa jwinejwakwe mu iwumbe, kapena nyota jake kapena soni ukumu wakwe.

Sano yajwatesile Umar t yakwaŵenda Abbas t kuti ŵaŵendele wula, aku kwaliji kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu duwa ngaŵa chindu chinechakwe; ligongo kukaŵe kuliŵandichisya kupitila mu uchimbichimbi nikuti kukaliji kwakuŵajilwa kuliŵandichisya kupitila mu uchimbichimbi wa Ntenga ﷺ‬ ligongo uchimbichimbi wakwe upalipe namuno panyuma pa chiwa chakwe ﷺ‬.

Sano maloŵe gakuti: “Liŵandichisyani kwa Allah ni uchimbichimbi wangu, ligongo uchimbichimbi wangu kwa Allah uli wekulungwa nnope.” Aji nganijiŵa hadisi soni ngajikusimanikwa m’chitabu chilichose cha Sunnah, nambo pangali kaichila yanti uchimbichimbi wakwe uli wekulungwa, nambo soni kuti chisimu jwalakwe ﷺ‬ ni jwambone nnope ku iwumbe yosope. Mwajukuŵechetela nsyene ﷺ‬ kuti: “Une tinjiŵa bwana jwa ŵanache ŵa Adamu wosope lisiku lya Kiyama.”[122] Nambo ayi namuno ili iyyiyi, uwwe nganatuchisya kuliŵandichisya kwanti iyyoyoko, yaikulosya kusokonechela kwakwe. Soni kwana mahadisi gamajinji gagakasasalidwaga ni ŵandu ŵa Tawassul jaukoleko. Nambo mahadisi gosopegenego gali gangali machili kapena gaukoleko. Ni yalakweyi pamasile paimanyukwiche kuti kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mwa jwalijose mu iwumbe, kapena uchimbichimbi wakwe, kongoka kwakwe, nyota jake, kuswejela kwakwe, kapena ukumu wakwe kuli kuliŵandichisya kwaukoleko kwakuli litala lyagwila mu shiriki.

 WALIYYU (NSYOŴE) NI WALAYA (USYOŴE) MU USILAMU:

 Mate ga Walaya (Usyoŵe):

Walaya (Usyoŵe): achi ni chinonyelo nambo soni chikamuchisyo, liloŵeli likasasalidwaga soni pakwamba ulongo. Allah Jwapenani kusyene jutite: (…basi n’jile sayi ajula jwapali pachilikati penumwe ni jwalakwe pana utinda, taŵe nti chisawu nsyoŵe jwapantima)[123].

 Mbiili sya isyoŵe ya Allah:

Usyoŵe wakusyoŵekana ni Allah nganiuŵa wa ŵandu ŵakutenda kusagula mu ŵakulupilila nikwaleka ŵane mpela mwaakuganichisya ŵandu ŵane. Nsyoŵe jwa Allah ngaŵa nijwaakutendaga yakusimosya, nambo usyoŵe uli mpela chikulupi. Nsyoŵe ni jwakulupilila (jwakulupilila jwalijose juli waliyyu). Sano chikulupi chikasajonjechesyaga nambo soni chikasapungukaga, mpela yaakuti pakulupilila Ahl as-Sunnah wal-Jamaa. Yalumo soni usyoŵe (nombe nao ukasajonjechesyaga nambo soni ukasapungukaga). Allah Jwapenani kusyene ayisimbile isyoŵe ya Allah pakuŵecheta kuti: (Manyililani yanti chisimu isyoŵe ya Allah ngasiyiŵa ni woga soni ngasiyiŵa yakudandaula. Aŵala ŵaŵakulupilile ni kuŵa ni woga (wakun’jogopa Allah))[124].

Mu Aya jandanda mwana abali jakuisengwasya isyoŵe ya Allah yakulupilila kuti woga ngasiwakwaya namuno madandausi. Sano mu Aya jaŵili nimwana mbiili sya isyoŵe. Aŵa niŵandu ŵankulupilile Allah ni kun’jogopa; ligongo chikulupi ni woga ni yakuŵajilwa kummanyila nayo nsyoŵe ni jwanganijuŵa nsyoŵe.

 Achimitenga niŵali ŵambone nnope (pa uchimbichimbi) kuipunda isyoŵe yosope ya Allah:

Jwataganisye yanti isyoŵe ya Allah ikwete uchimbichimbi wakupunda uchimbichimbi wa achimitenga tijuŵe kuti jum’bechetele Allah ichindu mwangali umanyilisi.

Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene ni Nsyoŵe nambo soni Nkwaagosa ŵakulupilila ni atenda ngoto. Allah Jwapenani kusyene jukuti: (Allah ni Nkwaagosa ŵandu ŵakulupilile)[125]. Allah Jwapenani kusyene jutite soni: (Yalakweyo ni ligongo lyanti Allah ni Nkwachengeta aŵala ŵaakulupilile)[126]. Allah Jwapenani kusyene jutite soni: (Chisimu aŵala ŵaakutiji: “M’mbuje gwetu ni Allah.” Kaneko nikwimilichika (pa dini), Achimalaika akwatuluchilaga (ndema jakuwa ni kwasalilaga kuti): “Nkajogopa soni nkadandaula, ni nsengweje ya Mbepo jamwaliji nkupedwa chilanga. Uwwe ni isyoŵe yenu pa umi wa duniya ni ku Akhera kwakwe, ni nkwete kupata jenumanja kwalakweko yatiikalaluchileje mitima jenu, soni nkwete kupata kwalakweko yatinkaisacheje.”)[127].

 SHAFAA’H (UWOMBOSI):

 Mate gakwe:

Shafaa’h jikuumila mu liloŵe lyakuti Shaf’u lyaligopolela ichindu iŵili, sano liloŵe lyakutindana nalyo ni Fard lyalikwamba chindu chimo. Mate ga Shafaa’h (uwombosi): kum’bendela jwine yambone.

 MITUNDU JAKWE:

Uwombosi ukwete mitundu jiŵili:

Uwombosi wakundisyidwa ni uwombosi wakanyisyidwa.

 Uwombosi wakundisyidwa:

Awu niwaukasaŵendedwaga kwa Allah Jwapenani kusyene kum’bendela kapolo jwinejwakwe mu achikapolo ŵakwe ŵakulupilila.

 Uwombosi wakanyisyidwa:

Awu niwaukasaŵendedwaga kwa jwinepe jwangaŵaga Allah pa ichindu yanti pangali jwampaka ayikwanisye jwangaŵaga Allah. Mpela mundu jwaakuŵenda uwombosi ku ŵandu ŵawe ŵali m’malembe, niganisyaga yanti ŵanganyao akumpikana jwalakwejo. Mpela mujiŵelele nyendele ja ŵandu ŵa shiriki ŵagalagatila isanamu ni malembe, kapena kwaŵendela uwombosi ŵandu ŵangali chikulupi ni Tauhidi.

Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene jwasisisye aŵala ŵaŵatesile akwawanganya ŵao kuŵa akwaombola ŵao kunneka Allah. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni ni akuigalagatilaga kunneka Allah ichindu yangaŵa nkwapa ipotesi namuno kwakamuchisya, ni akutiji: “Ŵalakweŵa ni akutuŵendela ŵetu (uwombosi) kwa Allah.”)[128] Allah Jwapenani kusyene jutite soni: (Jilani: “Chondechonde chosope chili kwa (malamusi ga) Allah)[129] Ma Aya gaŵiliga galosisye kuti uwombosi nsyene jwakwe ni Allah, mwanti jwatauŵende uwombosio kwa jwinepe jwangaŵaga Allah tijuŵe jum’bwanganyisye Allah ni isanamu, namuno jwakum’benda uwombosijo lili lilayika lyakuŵandichisyidwa kwa Allah kapena ntenga jwakutumisyidwa ni Allah. Allah Jwapenani kusyene jutite: (…soni ŵanganyao ŵangachondelela (pa jwalijose) ikaŵeje pa mundu jwannonyele (Allah))[130]. Akwamba: jwajukundidwe maloŵe gakwe ni masengo gakwe, jwali jwakulupilila.

 Uwombosi wakundidwa ni malamusi gakwe:

Uwombosi wakundidwa ni waukasaŵendedwaga kwa Allah Jwapenani kusyene mwangali kupitila mwa jwinejwakwe. Soni ukasakomboleka ni malamusi gaŵili:

1)    Allah ampe lusa nkuŵenda uwombosijo kuti juŵende.

2)    Allah ayinonyele yanti nkuŵendeledwa uwombosijo juŵendeledwe.

Umboni wa yalakweyo nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Lyele lisikulyo ngasichikamuchisya chondechonde (cha jwalijose) ikaŵeje jwapedwile lusa ni (Allah) Jwaukoto wejinji, ni kunonyelwa najo yakuŵecheta yakwe)[131]. Allah Jwapenani kusyene jutite soni: (…soni ŵanganyao ŵangachondelela (pa jwalijose) ikaŵeje pa mundu jwannonyele (Allah))[132].

 Kogoya kwa kuŵenda uwombosi kwa ŵandu ŵawe kapena ŵanepe ŵangaŵaga Allah:

Jikusile nnope fitina jakwaŵenda uwombosi ŵandu ŵali m’malembe pakulilambusya kuti ŵanganyao akasaŵaŵandichisyaga ŵandu kwa Allah Jwapenani kusyene. Nteto walakweu ni wawujamwiche Allah, ligongo ni uŵalilambusyaga nao ŵandu ŵagalagatila isanamu ku isanamu yao. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Sano aŵala ŵalitendele akwakamuchisya ŵanepe kunneka Jwalakwe (Allah, akasatiji): “Ngatukwagalagatila ŵanganyaŵa ikaŵeje kuti atuŵandichisye kwa Allah nnope.”)[133]. Allah Jwapenani kusyene jutite soni: (Jilani: “Mwaŵilangani aŵala ŵankulitwanjila (kuti nombe nao milungu) kunneka Allah (kuti ankamuchisye, nambo nganaŵa ankamuchisye chilichose), nganakola ŵanganyao (namuno chindu cha) usito wanti chisawu lunyilili ku mawunde namuno petaka, soni nganakola ŵanganyao mwalakwemo liwunjili lililyose (lyakamusyangana ni Allah), soni nganakola Jwalakwe mwa ŵanganyao nkukamuchisya jwalijose.”)[134]. Imanyukwiche kuumila m’ma Aya gaŵiliga kuti kwajigala akuwombola, milungu ni isyoŵe inepe jwangaŵaga Allah kuŵele kulilemwechesya liwunjili lya Umbuje wa Allah, kum’bona Allah Jwapenani kusyene kuti jwampunguche nambo soni kun’ganichisya yangalumbana M’mbuje jwa iwumbe.

 Mitundu ja uwombosi wakundisyidwa:

Tumanyilile kuti uwombosi wakundisyidwa ni waukasaŵendedwaga kwa Allah Jwapenani kusyene kum’bendela kapolo jwinejwakwe mu achikapolo ŵakwe ŵakulupilila, soni uli m’mitundu igala:

Wine mwa walakweo uli wakuŵendedwa ni Ntenga ﷺ‬ jikape. Sano wine wakuŵendedwa ni jwalakwe kwisa soni ŵane mpela achimalaika ni achimitume.

v  Uwombosi wakuŵendedwa ni Ntenga ﷺ‬ jikape:

1)    Uwombosi wekulungwa: watachikana kuwuŵenda achimitenga ŵamachili, mpaka patiuchiyika kwa ntume jwetu Muhammad ﷺ‬ nijuchiti: “Une ni nansyene kuŵenda walakweo.” Yalakweyi ichitendekwa pandema jatiyichijawula iwumbe kwa achimitume kuti ayiŵendele uwombosi kwa Allah kuti ayityochesye masausyo gakwima pa luŵala lwansongangano. Awu ni uchimbichimbi wakulapilidwa wansalachisye Ntengajo ﷺ‬ Allah Jwamachili gakupunda nambo soni Jwakuchimbichika nnope. Umboni wa yalakweyi nihadisi jajipochele Al-Bukhar ni Muslim kuumila kwa Abu Huraira t jwaŵatite: “Ŵandu tachijaula kwa Adam sano jwalakwe nijuchipeleka ligongo lyakanila, kaneko tachijaula kwa Nuhu, kaneko kwa Ibrahima, kaneko kwa Musa kaneko kwa Isa, ŵosopeŵeneo tachipeleka magongo gakanila nitachiŵecheta kuti: “Ndili ni shuguli, ndili ni shuguli.” Kaneka tachiyika kwa Ntume ﷺ‬ basi jwalakwe ni juchisenjelemukuka kunsujudila Allah Jwapenani kusyene. Kaneka Ambuje Ŵapenani kusyene tachimpa lusa kuti juŵende uwombosi, ni juchaŵendela…” Mpaka kumbesi kwa hadisi.[135]

2)    Uwombosi wakwe wakwaŵendela ŵandu ŵa ku Mbepo kuti ajinjile ku Mbepoko ni kwaŵendela ŵandu kuti ŵaugulile Mbepojo. Umboni wa yalakweyi nihadisi jajipochele Muslim kuumila kwa Anas Ibn Malik t, jwalakwe jwatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Une tinjiŵa mundu jwandanda kuŵenda uwombosi ku Mbepo.”[136]

3)    Uwombosi wakwe wakwaŵendela ŵane mwa achimakafili. Awu ni uwombosi wapambali wakwaŵendela babagwe ŵakulungwa Abu Twālib kuti ijepepasyidwe kukwakwe ilagasyo. Ni tachiwechedwa ilatu iŵili ya moto. Kapena kuti tachiŵichidwa pachanya pa moto wutiuchitokotesyaga wongo wakwe – Allah akatuŵambasye ku walakweo. Umboni wa yalakweyi nihadisi ja Abu Sa‘īd Al-Khudri t jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ lisiku line jwasasile kukwakwe ya babagwe ŵakulungwa Abu Twālib, ni jwatite: “Mwine jwalakwejo uchinkamuchisya uwombosi wangu lisiku lya Kiyama, juchiŵichidwa pachanya pa moto watiuchiyika m’misomali mwakwe watiuchitokotesyaga wongo wakwe.”[137]

Kwana uwombosi wine ngaŵa wakuŵendedwa ni Ntenga ﷺ‬ jikape, nambo wakuŵendedwa ni jwalakwe kwisa soni ŵane mwa achimalaika, achimitume ni ŵandu ŵakulupilila. Wine mwa walakweo:

1)    Uwombosi wakwaŵendela ŵandu ŵasambi syekulungwakulungwa mwa ŵandu ŵa Tauhidi ŵajinjile ku Moto kuti akopocheko. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Uwombosi wangu tinjaŵendela ŵandu ŵasambi syekulungwakulungwa mu umati wangu.”[138]

2)    Uwombosi wakwaŵendela ŵandu ŵa ku Mbepo kuti mauchimbichimbi gao gakwele. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “E Allah! Munkululuchilani Ubaid Abu ‘Ᾱmir. E Allah! Timum’biche lisiku lya Kiyama pachanya pa yejinji mu iwumbe yenu kapena ŵandu.”[139]

 N’DINGO WA SAMBI SYEKULUNGWA NI LILAMUSI LYA NKUSIPANGANYA, NAMBO SONI UNGASIMICHISYA YAKWINJILA KU MBEPO KAPENA KU MOTO JWALIJOSE MWA ASILAMU IKAŴEJE UKAPATIKANE UMBONI:

Sambi sigaŵidwa maunjili gaŵili: Syekulungwa ni syamwana.

v Mate gasambi syekulungwa: Asi ni sambi silisyose syasikasaŵaga ni mpichi wakwe pa duniya, kapena chitetelo cha ipotesi ya ku Akhera, kapena syajogweye Allah ni malweso, Moto kapena gasabu.

Sambi syekulungwa sipali syejinji: sine mwa syalakwesyo sisalidwe mu hadisi ja Abu Huraira t kuumila kwa Ntenga ﷺ‬ jujwatite: “Ijogopani ichindu nsano naiŵili yakonanga.” Maswahaba gawusyisye kuti: “Niyapi yalakweyo?” Jwalakwe ﷺ‬ jwatite: “Kum’bwanganya Allah ni isanamu, usaŵi, kum’bulaga mundu jwakanyisye Allah kum’bulaga ikaŵeje naga kuli kwakuŵajilwa kutenda iyyo, kulya ipanje ya katapila, kulya ipanje yaŵanache ŵawina, kutila lisiku lyangondo ni kwalambuchisya ugoni achimmasyeto ŵakuligosa, ŵakulupilila nambo soni ŵakuliliŵalila.”[140]

v Mate ga sambi syamwana: Asi nisambi silisyose syanganisikola mpichi wakwe pa duniya kapena chitetelo cha ipotesi ya ku Akhera.

 Umboni wagaŵanya sambi:

Umboni wanti mu sambi mwana syamwana ni syekulungwa nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusye gakuti: (Aŵala ŵaakuliŵambasya ilemwa yekulungwakulungwa, ni yakunyalaya, ikaŵeje yamwanamwana)[141] Liloŵe lyanti: Al-Lamam ligopolelaga sambi syamwanamwana.

 Lilamusi lya jwatesile sambi syekulungwa:

Nganisyo sya Ahl-Assunah pa mundu jwatesile sambi syekulungwa, nisyanti: Jwalakwejo jwakulupilila nambo jwampunguche chikulupi. Kapena kuti: Jwalakwejo jwakulupilila ligongo lya chikulupi chakwe, nambo jwakunyosya ligongo lya sambi syakwe syekulungwasyo. Ni jukasakolanjidwaga kuti jwakunyosya jwasambi. Soni akasakulupililaga kuti jwalakwejo juli pasi palisosa lya Allah. Naga Allah ali asachile komboleka kunkululuchila ni umbone wakwe, nambo soni ali asachile komboleka kumpa ilagasyo ni chilungamiko chakwe. Sano naga akannagasye nikuti nambo gajuja kuŵa jwandamo ku Moto. Allah ŵangantendela lupuso jwalijose. Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene kuti: (Chisimu Allah nganaŵa akululwiche (sambi sya) kum'bwanganya (ni indu ine), nambo akasakululukaga (sambi sine) syanganisiŵa syalakwesi kwa jwansachile. Sano jwakwika mwakum'bwanganya Allah (ni indu ine), nikuti amasile mwapotele kupotela kwakutalikangana (ni yakuona))[142].

 Maumboni ga Ahl-Assunah pa yanti jwakupanganya sambi syekulungwa nganijuŵa kafili:

Mu Qur’an ni Sunnah mugumbele maumboni ganti nkupanganya sambi syekulungwa nganijuŵa kafili. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Sano naga makuga gaŵili ga ŵakulupilila gakumenyana, basi jilanyani chilikati chao. Sano naga limo mu gaŵiligo likulitendela uwwanga linelyo, basi liputani alila lyalikutenda uwwanga mpaka liujile ku chilamusi cha Allah. Sano naga lili liujiile, basi jilanyani chilikati chao mwachilungamiko, soni golosyani (magambo), chisimu Allah akwanonyela ŵagolosya (magambo). Chisimu ŵakulupilila wosope ali paulongo; basi jilanyani chilikati cha achalongo achimijenu, ni mun’jogopeje Allah kuti ntendeledwe chanasa)[143]. Paukuumila umboni m’ma Aya gaŵiliga nipakuti: Allah jusimichisye yakupatikana chikulupi kwa mundu jwapanganyisye sambi syakumenyana mwa ŵakulupilila ŵakwimuchila makuga gane kugajimuchila gane, ni ŵatesile kuŵa ŵaulongo namuno kuti kwimuchila kuli musambi syekulungwa. Soni Allah Jwapenani kusyene ŵachisyisye ŵakulupilila kuti ajilanye sikati jao ni achalongo achimijao pa chikulupi. Umboni wakuumila mu Sunnah: Hadisi jaŵajipochele Muslim kuumila kwa Abu Sa‘īd Al-Khudri t jwaŵatite: Ntenga jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Ŵandu ŵa ku Mbepo takajinjile ku Mbepo. Sano ŵakwasaka Allah takajinjile ni chanasa chakwe. Nombe nao ŵandu ŵa ku Moto takajinjile ku Moto. Kaneko Allah tachiti: ‘Nnolesyelolesye, jwatimunsimane muntima mwakwe kuti mwana kachipande ka chikulupi kawusito wanti chisawu lupele lwambumbi (tanaposi) munkoposyani (ku Motoko)…”[144] Paukuumila umboni mu hadisi jeleji: Ungantenda kuŵa jwandamo ku Moto mundu jwakupanganya sambi syekulungwa, kwanti tijukakopocheko mundu jwatimukasimanikwe muntima mwakwe chikulupi chamwana nnope. Sano jwalakwe jukaŵe kafili nikuti nganganijuja kopokako. Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene pakwamba ya kafili kuti: (…nambo ŵanganyao ngaja kuŵa ŵakopoka mwalakwemo)[145].

 Ungasimichisya yakwinjila ku Mbepo kapena ku Moto mundu jwantijwanti ikaŵeje ni umboni:

Nganisyo sya Ahl-Assunnah wal-Jamaa sili syanti ŵanganyao ŵangasimichisya yakwinjila ku Mbepo kapena ku Moto mundu jwantijwanti ikaŵeje juŵaŵechete Ntenga ﷺ‬ yanti jwalakwejo juli mu ŵandu ŵa ku Mbepo kapena ku Moto. Mpela ŵandu likumi ŵaŵapedwile abali jakusengwasya jakuja kwinjila ku Mbepo, nambo soni Ukkaasha Ibn Miħŝan, Abd Allah Ibn Mas‘ūd ni ŵane – Allah ŵasengwele ŵanganyao – mwa aŵala ŵagayiche maloŵe gakuona gakwamba ya ŵanganyao kuumila kwa Ntenga ﷺ‬. Namuno kuti uwwe tukuti: Kuli kwangalepeleka kuja kwinjila ku Moto jwatesile sambi syekulungwa naga Allah ali asachile kun’jinjisya ku Moto, kaneko juchija kopokako ni umbone wa Allah Jwapenani kusyene, mpela mwatulondechesye pa ndema jatuŵecheteje ya Shafaa’h (uwombosi). Nambo jwatakayichile kunkululuchila nikuti ngajuja kwinjila ku Moto. Sano mwa aŵala ŵauyiche umboni wakuti takajinjile ku Moto ni: Iblis (Shetani jwankulungwa), Firiauna ni Abu Lahab.

BID‘A (YASYUSYA) NI KOGOYA KWAKWE MU DINI:

 Mate ga Bid‘a:

Pa chiŵecheto: Aku ni kutandisya chindu changali chakulandana nacho ni kalakose. Kuumila m’mate galakwega gakwika maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: ((Jwalakwe ni Badī‘u) Nkugumba mawunde ni mataka)[146]. Gopolela kuti Jwalakwe ni juŵatandisye gumba yalakeyi.

Pa sharia: Ikulupi ni masengo gagatandisyidwe mu dini yakutindana ni ya Ntenga ﷺ‬ ni maswahaba gakwe.

 Kogoya kwa yasyusya:

Chisimu yasyusya ni yakuitandisya mu dini ikwete kogoya kwekulungwa nambo soni yakuichisya yakusakala kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu, nambo soni ku dini josope; kutandila matepo gakwe mpaka ni nyambi syakwe. Tukomboleche kusala mwankato kogoya kwine kwa yasyusya mu ayi yaikwikayi:

1)    Yasyusya iŵele yakulumbikanyichisya ukafili.

2)    Aku ni kum’bechetela Allah ichindu mwangali umanyilisi.

3)    Aku ni kuchisya mu dini yanganakundisya Allah.

4)    Kogoya kwine kwa yasyusya mu dini nikwanti; ikuntendekasyaga mundu kujichima Sunnah ni ŵandu ŵaakujikuya nambo soni ngasaka kujikamulichisya masengo.

5)    Kuwusyidwa masengo ga mundu jwakusyusya ichindu mu dini, mpela mwajuŵechetele Ntenga ﷺ‬ kuti: “Jwatatandisye mu indu yetuyi (mu Usilamu) yanganiyiŵa ya mwalakwemu, tiyichiwusyidwa.”[147]

6)    Yakuyichisya yakwe ikasaŵaga yangalumbana.

7)    Ndaŵi syejinji kutenda toba ku yasyusya kukasalepelekaga. Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Allah ansiŵilile kutenda toba jwakusyusya yasyusya.”[148]

8)    Kupitikuka kwa kapikane ka ichindu kwa mundu jwakusyusya yasyusya, kwanti ichindu ikasansokonechelaga ligongo lya ichindu yaikasaonekaga kukwakwe mpela yakulandanalandana, kwaligongo lyele akasajionaga Sunnah mpela yasyusya, sano yasyusya nikuiona mpela Sunnah.

9)    Mundu jwakusyusya yasyusya umboni wakwe ngaukasakundidwaga.

10)          Jukasagwilaga m’makungu ligongo lyakutindana kwakwe ni Sunnah. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Basi alijogopele aŵala ŵaakutindana ni chilamusi chakwe (sunnah sya Ntenga ﷺ‬) kuti gatakwika mugaapatile makungu (pa duniya pano) kapena kuja kwapata ilagasyo yakupoteka nnope (ku Akhera))[149].

11)          Chisimu jwakusyusya yasyusya jukasaliŵika kuŵa jwakonjechesya malamusi gagasigalile mu dini. Kutendaga Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene jwajikwanilisye dini jakwe, nambo soni jwakwanisye chindimba chakwe pa achikapolo ŵakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Lelo nankwanilichisye dini jenu ni ngwanisye chindimba Changu pa jenumanja ni nansagulile Usilamu kuŵa dini jenu)[150].

12)          Jwakusyusya yasyusya jukasatwichilaga sambi syakwe kwisa soni sambi sya jwalijose jwankuyiye. Ntenga jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Jwatatandisye mu Usilamu litala lyangalumbana tiuŵe kukwakwe nsigo wasambi syakwe ni misigo jasambi ja ŵatalikamuchisye masengo litalalyo panyuma pakwe mwangali kupunguka m’misigo jao jasambi chilichose.”[151]

13)  Mu kogoya kwa yasyusya ni kwakuti yalakweyo ikasaŵaga ligongo lyakunsiŵilikanganya jwakusyusyajo kumwa pa chisima cha Ntenga ﷺ‬. Achila chisima chekulungwa chanti jwatachimwa palakwepo ngasijinkola njota mpaka kalakala. Hadisi ŵajipochele Al-Bukhari ni ŵane kuumila kwa Sahl Ibn Sa‘d Al-Answari ni Abu Sa‘īd Al-Khudri y ŵaŵatite: Ntenga jwa Allah ﷺ‬ jwatite: “Une tinjinnongolela ku chisima, jwatakambite takamwe, sano jwatachimwa basi ngasijinkola njota mpaka kalakala. Chisimu tachiwusyidwa kukwangu ŵandu ŵatinjamanyilila nombenao soni tachimanyilila, kaneko pachisiŵilidwa pachilikati pangune ni ŵanganyao. Une tinjiti: “Chisimu ŵanganyao ŵakuumila mwangune.” Ni kuchiŵechetedwa kuti: “Chisimu mmwejo ngankumanyilila yaŵatandisye panyuma penu.” Une tinjiti: “Atalichile atalichile ŵaŵatindenye panyuma pangu.”[152] Maloŵe gakuti Al-Farat: gakwambaga jwaakasalongolelaga ku mesi. Maloŵe gakuti Suhqa: gakwambaga kutalichila.

14)          Yasyusya ni litala lyalikutendesyaga kuti liloŵe lya umati ligaŵiche, nambo soni kumwasanya machili gakwe ni gumula nsela wakwe. Soni ndamo jalakweji Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene jujijamwiche pajukuŵecheta kuti: (Chisimu aŵala ŵaagaŵenye dini jao nikuŵa ŵanganyao mikutula-mikutula, mmwe ngachikum'bandika chilichose cha ŵanganyao)[153].

Nkato wakwe niwanti: Yasyusya ili yakogoya ku umati pa yakwayana ni dini jakwe kwisa soni chilambo chakwe.

 Magongo gakutendesyaga kuti yasyusya isyusyidwe:

1)    Ungajimanya Qur’an ni Sunnah kwisa soni matala ga chiŵecheto cha Charabu.

2)    Ungakuya matala ga ŵandu ŵaakala ŵakutenda yambone.

3)    Kuuya isako.

4)    Kulumbikana nayo ichindu yakayikasya.

5)    Kwegamila ku lundape basi.

6)    Kugakuya mashekhe gakusochelesya, kwakukutendekasyaga kanganichila nganisyo syao ni kugausya maumboni gakwitichika gakuumila mu Qur’an ni Sunnah.

7)    Kuŵanao imo ŵandu ŵangalumbana.

 Lilamusi lya yasyusya ni mitundu jakwe:

Jwatajichetelele Qur’an ni Sunnah tasimane kuti yasyusya mu dini ili yakanyisyidwa nambo soni ikasawusyidwaga kwa achimisyene mwangali kulekanganya sikati ja yasyusya ine ni ine. Namuno kuti machili ga kakanye gali gakulekangana mwakwilanila ni muuŵelele ntundu wa yasyusyayo.

Yachimanyichiile kuti kanya yasyusya kuyiche mu kayiche kampepe m’maloŵe gantenga ﷺ‬ gakuti: “Ichindu yakusakala nnope ni yaili yagamba kutandisya, soni yasyusya iliyose kuŵele kusochelela, soni kusochelela kulikose kuli (kwakun’jawusya mundu) ku Moto.”[154] Nambo soni maloŵe gakwe gakuti: “Jwatatandisye mu indu yetuyi (mu Usilamu) yanganiyiŵa ya mwalakwemu, tiyichiwusyidwa.”[155]

Basi mahadisi gaŵiliga galosyisye kuti chagamba kuchitandisya chilichose mu dini chiŵele chasyusya, sano yasyusya iliyose iŵele kusochelela nambo soni ili yakuwusyidwa. Mate gakwe niganti: Yasyusya pa Ibada nambo soni pa chikulupi ili yakanyisyidwa. Nambo kanyisyidwako kukulekanganaga mwakuŵajilwa ni ntundu wa Ibada. Ine mu yalakweyo ili ukafili wakuonechela; mpela kusyungula malembe pakuliŵandichisya ku ŵali m’malembemo, kupeleka inyama yakusikitidwa mpela mbepesi ku ŵanganyao ni kwataŵila Nasili, kwaŵenda chikamuchisyo nambo soni chikulupusyo ŵali m’malembemo. Yasyusya ine ili matala gakwaulila ku Shiriki; mpela kutaŵa yakutaŵataŵa pelembe, kuswalila swala ni kuŵendela yakusaka yakwe pelembe. Yasyusya ine ili yakonanga chikulupi; mpela yasyusya ya ma Khawarij, ma Qadariyya ni ma Murji‘a pa maloŵe gao ni ikulupi yao yaili yakutindana ni maumboni ga Sharia. Yasyusya ine iŵele sambi wamba, mpela ungalombela, kutaŵa Swaum chaka chosope ni kwima palyuŵa.

 AHL-ASSUNAH WAL-JAMAA (ŴAKUYA SUNNAH NI LIKUGA):

v Mate ga Ahl-Assunnah wal-Jamaa: Aŵa niŵandu ŵakasankuyaga Ntenga ﷺ‬ pa maloŵe gakwe, itendo yakwe ni yajwakundisye, kupitila m’maloŵe, itendo ni chikulupi. Ali ni likuga lyakokoka nambo soni lyakamuchisyidwa.

 Mbiili syaakumanyika nasyo:

1)    Kwegamila kwao pa maloŵe gaŵili gakujuwulidwa Qur’an ni Sunnah pandema jakutindana nganisyo, nambo soni kulongosya malemba kumpunda lunda pakwegamila pa maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Sano naga ntindene pa chindu chilichose, basi chiuchisyani kwa Allah ni kwa Ntenga ﷺ‬ nam'baga ŵanganyammwe nkunkulupilila Allah ni Lisiku Lyambesi, yalakweyo ni yaili chenene (pakumasya ukangani) soni ni yaikwete yakuichisya yambone nnope)[156].

2)    Kwenda petala lya ŵandu ŵaakala ŵakutenda yambone pakupikanichisya Qur’an ni Sunnah, ligongo litala lyao lili lyagoseka nnope, lyakupeleka umanyilisi nambo soni lunda lwakusokoka.

3)    Kulolechesya pakupochela abali, ayi ikutendekwaga pakulimanya litala mwajipitilemo abali. Akuŵecheta Ibn Al-Mubarak kuti: “Litala lyakupitilamo abali lili mu dini, mwanti likaŵa litalalyo nikuti jwalijose jukaaŵechetaga yajukusaka.”[157] Mwangali kayichila kuti maloŵe galakwega gakutajila ndwelo maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Chisimu Uwwe ni Aŵala ŵatutulwisye Chikumbusyo (Qur’an) soni Uwwe chisimu chene tuchigose)[158].

4)    Kujigala umboni ni kutalikangana nao n’jadala (ukangani). Akuŵecheta Imam Malik Ibn Anas – Allah ŵatendele chanasa – kuti: “Ana ili yanti ndaŵi ni katema katayiche kukwetu mundu jwanti n’jadala wakwe uli wamachili kuupunda wetuwe uwwe nitulecheje yajwayichenayo Jibulilu kwa Ntenga ﷺ‬ ligongo lyan’jadala waŵanganyao?”[159]

5) Upakatikati: Chisimu aji diniji jili jakatikati; jili chilikati cha kusambula kwa akulechelela ni kupungula kwao ni kupundasya mpika kwa akupundasya ni kandapasya kwao. Ali ni litala lyakulungamika lyampaka lim’bikasye mundu ku chanasa cha Allah ni chinonyelo chakwe. Basi umati wa Muhamad ﷺ‬ uli umati wakatikati pa ichindu yao yosope. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni iyyoyopeyo tuntesile ŵanganyammwe kuŵa nkutula wachilikati kuti m'be mboni pa ŵandu, nombenajo Ntenga (Muhammad ﷺ‬) aŵe mboni pa jamanja)[160]. Soni gasimichiche mu Sunnah maloŵe gakuumila kwa Abu Huraira t gakuti: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Chisimu dini jakwalukangana. Soni dinijo ngaŵa nkujipundasya ikaŵeje tijinkombole (nkujipundasyajo mwanti talepele kujikwanisya). Basi tendani mwakatikaati, soni ŵandichilani ku chikwanikwaani, soni ŵaani ni abali jakusengwasya (jakupata malipilo gakwanila), ni n’dikamuchisyeje pakutenda Ibada kundaŵi ni kwigulo kwisa soni ndema sine syachilo.”[161]

Mate ga maloŵe gakuti: (Saddidu wa qaribu) nkusosesose kulondonganya kwakuli kwakulungamika (kwakatikaati). Naga n’di nnepele basi gambani kukuŵandichila, – akwamba yanti: kuŵandichilani kulondonganyako. Maloŵe gakuti: (Al-Ghaduwah) gakwamba kwenda kutandila kundaŵi mpaka sikati jamuusi. Maloŵe gakuti: (Ar-Rauha) gakwamba kwenda kutandila muusi mpaka ligulo. Maloŵe gakuti: (Ad-Dulja) gakwamba chipi chachilo. Aya ja mu Qur’aniji kwisa soni hadisiji ilosisye kuti dini jetu jili jakatikaati, nambo soni umati wetu uli umati wakatikaati, utalikangene ni kulechelela kwa Ayuda ni kusambula kwao nambo soni utalikangene ni kandapasya kwa Akilisito ni kusumba mpika kwao.

1)    Kumbali ja achimitenga ni maulama, Usilamu uli sikati ja kusambula kwa Ayuda ni kusumba mpika kwa Akilisito.

2)    Pa yakwayana ni Umbuje nambo soni Ulungu, Usilamu uli sikati ja Chikominisiti chachikasakana kupatikana kwa Allah, soni chikasatiji: Umi ni ichindu (ichindu ikasaligumba isyenepe pangali nkugumba), ni sikati ja ŵandu ŵaakasakulupililaga ya umpepe wa iwumbe, ŵaakutiji: Nkugumba ni chagumbidwa chindu chimo, Ambuje ni kapolo ŵampepe, nkugalagatilwa ni jwagalagata pejo.

3)    Pa yakwayana ni chikulupi, Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pachilikati pa ma Khawariji ŵaakasankoposyaga mundu m’chikulupi ligongo lyakupanganya sambi syekulungwa, namuno nkutendajo juli jwa Tauhidi, ni pachilikati pa Al-Murji‘a ŵakutiji: Sambi syangali kandu bola mundu kola chikulupi.

4)    Pa yakwayana ni kupimila kwa Allah, Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pachilikati pa Al-Qadariyya ŵakusisya ŵaakutiji: Allah nganagumba itendo ya achikapolo soni nganayipimila, ni pachilikati pa Al-Jabariyya ŵakutiji: Mundu juli jwakanganisyidwa pa itendo yakwe, soni nganijukola kusagula pa kutenda kwakwe yambone kapena yakusakala.

5)    Pa yakwayana ni Maswahaba Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pa chilikati pa Ar-Rafidha (mashia ŵagatukana Maswahaba) ni ma Khawarij (ŵakugachimbichisya Maswahaba mwakusumba mpika).

KUSOSEKWA KWAKUNNONYELA NTENGA ﷺ‬, MATE GAKWE NI MWAMPAKA KUTENDEKWELE:

v  Kusosekwa kwakunnonyela Ntenga ﷺ‬:

Manyililani – Allah Jwapepani kusyene antendele chanasa – kuti kuli kwakusosekwa kwa nsilamu kunnonyela Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene kupunda chilichose, ligongo Jwalakwe ni jwaŵatugumbile nikutupa yakulajila pa umi wetu. Nambo soni mwa umbone wakwe atupele chindimba chakwe kwisa soni ntendele wakwe. Soni chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene uli ntundu wekulungwa nnope m’mitundu ja Ibada. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni chilikati cha ŵandu pana ŵaakulitendelaga (isanamu kuŵa) milungu (jao) kunneka Allah, ni akwinonyelaga yaakatite pakunnonyela Allah, nambo ŵandu ŵakulupilile niŵali ŵakunnonyela Allah mwakupelenganya)[162].

Kaneka ili yakusosekwa kwa kapolo jwa Allah panyuma pakwe kunnonyela Ntenga ﷺ‬ ligongo jwalakwe ni chanasa chakongola, nambo soni ukoto wakupelechedwa waŵaupeleche Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene ku ŵandu kuti wakoposye m’chipi ni kwajinjisya mwilanguka. Ligongo pangali jwatakajinjile ku Mbepo ni ikaŵeje ali an’jitiche Ntenga ﷺ‬ ni kuya chongoko chakwe, nambo soni kwenda petala lyakwe ni kulongosya chinonyelo chakunnonyela jwalakwe kupunda chinonyelo chakuinonyela iwumbe ine yosope. Mu hadisi jakuona jakuumila kwa Anas Ibn Malik t jwalakwe jwatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ichindu itatu; mundu jwatiyipatikane yalakweyo kukwakwe chijupikane niyalakweyo kulyolyopela kwa chikulupi: Kuŵa Allah ni Ntenga jwakwe ﷺ‬ ŵakunonyeledwa nnope kukwakwe kwapunda ŵaliose ŵangaŵaga ŵaŵilio, ni kunnonyela mundu pangali chine chakunnonyelela ikaŵeje ligongo lya Allah, ni kuichima yakuujila ku ukafili panyuma pakun’jokola Allah ku walakweo yaakutiji pakuichima yakuponyedwa pa moto.”[163] Ni maloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Jumo jwenu ngaŵa nkuŵa jwakulupilila mpaka une mbe jwakunonyeledwa nnope kukwakwe kumpunda mwanagwe, nangologwe ni ŵandu wosope.”[164]

v  Mate gakunnonyela Ntenga ﷺ‬ ni mwampaka kutendekwele:

Kunnonyela Ntenga ﷺ‬ kukutendekwaga pa kunkuya, kongoka ni chongoko chakwe, kukuya litala lyakwe ni kulongosya ulamusi wakwe kumpunda ulamusi wa mundu jwalijose. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Jilani (mmwe Muhammad ﷺ‬): “Nam’baga jenumanja nkunnonyela Allah, basi munguyani; Allah channonyele)[165]. Allah akutesile kunkuya Ntenga ﷺ‬ ni kongoka najo kuŵa n’dingo wa chinonyelo chakunnonyela Allah ni Ntenga jwakwe ﷺ‬. Ayi ni yajikulondolela ku yalakweyo Aya jakuchimbichikaji.

v  Umundu wa Ntenga ﷺ‬:

Ntenga jwa Allah ﷺ‬ ngajukulajila kunnapilila mwakusumba mpika. Ikwanila kukwakwe kuŵa yakutesya lung’wanu yanti Allah ŵansagwile kuŵa chanasa ku iwumbe yosope, jwakuŵilanjila kwa Allah mwa lisosa lyakwe nambo soni kuŵa nyali jakumulika. Soni uchimbichimbi walakweu namuno uli uchimbichimbi wapenani nnope wampaka awupate mundu, nambo yalakweyo nganiyiŵa intyosisye Ntengajo ku kuŵa kwakwe mundu jwaikasantendekwelaga itendo yachipago yaikwatendekwelaga soni ŵandu ŵane, mpela kupagwa, kuwa ni ine yanti mpela iyyo mu yaakutendaga Allah pa ŵandu. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Jilani (mmwe Muhammad ﷺ‬): “Chisimu une mundu mpele jenumanja. Ikujuwulidwa kukwangu yanti: Chisimu nnungu jwenu ni Nnungu Jumpepe. Sano jwaakusachilila kusimangana ni Ambujegwe, basi apanganye masengo gambone, ni akasawanganya pa Ibada yakwagalagatila Ambujegwe ni jwalijose.”)[166].

v  Uchimbichimbi wa Ntenga ﷺ‬ m’mitima mwa ŵakulupilila:

Mu yailongoleleyi imanyukwiche yanti chinonyelo chakunnonyela Ntenga ﷺ‬ chili chakusosekwa kwannope kumpunda yampaka ajile mundu pakulinonyela nsyene, pakwanonyela anangologwe ni mwanagwe, panyuma pakunnonyela Allah Jwapenani kusyene. Nambo yalakweyo nganiyiŵa yakuŵajilwa kuti itujigalile uwwe ku kunchimbichisya jwagumbidwa mwa kupelenganya pa uchimbichimbi wakwe namuno jukaliji mwa achimitume. Sanotu Ntenga ﷺ‬ juli jwambone nnope kwapunda ŵandu wosope. Uwwe ni tukuwusya kuti: Ana nichichi chatituŵechete soni uwwe panyuma pakulapilila kwambone nnope kwannapilile Allah Ntengajo ﷺ‬ pakuŵecheta kuti: (Soni chisimu mmwe n'di pachanya pandamo jambone nnope)[167]. Ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Chisimu chene pamasile pam’bichilile ŵanganyammwe Ntenga ﷺ‬ jwakuumila mwa jenumanja, ikasain’dandaulikasya jwalakwe yayinnagasisye ŵanganyammwe, jwakuŵichila ntima pa jenumanja (kuti n’jongoche ni nkajinjile ku Mbepo), kwa ŵakulupilila juŵele mpole kusyene, jwachanasa channope)[168]. Ana nichichi chatituŵechete soni panyuma pakulinyakula Allah lina lya Ntenga ﷺ‬ kwisa soni utume wakwe kasano lisiku lililyose pa ndema jawukomedwa nsana? Ana nichichi champaka tuŵechete soni panyuma pa maloŵe ga Allah gakuti: (Ni tunnyakuliile kusaalidwa kwenu)[169]. Kwisa soni ma Aya gane ga mu Qur’an ni mahadisi gamajinji gagakuŵecheta ya kwela kwa uchimbichimbi wakwe ﷺ‬.

v Ana kunnapilila Ntenga ﷺ‬ mwakusumba mpika kuukamulana ni kunnonyela?

Chisimu kunnonyela Ntenga ﷺ‬ kukuŵajilwa kuŵa mwakwilanila ni mwajikuŵechetela sharia jeswela. Gayiche maloŵe gakusimichika mu hadisi jakuona kuumila kwa Umar Ibn Al-Khattwab t jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ngasinsumba mpika pakunapilila une mpela muŵasumbile mpika Akilisito pakunnapilila Isa mwanache jwa Mariyam. Une ndili kapolo jwa Allah nambo soni ntenga jwakwe.”[170]  Maloŵe gakuti: (La taturuunii) gakwamba: nkasumba mpika pakunapilila, ni kumbika pachanya nnope kuupunda uchimbichimbi wangu. Ayi ikulosya kuti nganiyiŵa yakulungamika kum’benda Ntenga ﷺ‬ chikamuchisyo namuno chikulupusyo namuno soni kum’benda uwombosi, nambo tum’bendeje Allah Jwapenani kusyene kuti chatupe uwombosi wa Ntenga ﷺ‬.

 ŴA KUNYUMBA KWA NTENGA ﷺ‬:

v  Ana ŵa kunyumba kwa Ntenga ﷺ‬ ni ŵani?

Ŵa kunyumba kwa Ntenga ﷺ‬ ni: Ŵakwiŵasa lya Ntenga ﷺ‬; ŵali: liŵasa lya Ali Ibn Abu Twālib, liŵasa lya Ja‘far, liŵasa lya ‘Aqīl, liŵasa lya ‘Abbās, ŵanache ŵa Al-Hārith Ibn Abd Al-Muttwalib ni Achiŵammakwakwe Ntenga ﷺ‬.

v  Umboni wakulosya umbone wa ŵa kunyumba kwa Ntenga ﷺ‬:

Maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (Chisimu Allah akusaka kuti antyochesye usakwa (wasambi), E jenumanja achinsyene nyumba (ja Ntume ﷺ‬), ni answejesye kunswejesya kusyesyene)[171]. Nambo soni Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ngunkumbusya mwa Allah pa (yakuŵajilwa kwatendela) ŵa kunyumba kwangu.” Jwaŵechete gele maloŵega kakwana katatu.[172]

v  Yakuŵajilwa kwatendela ŵa kunyumba ja Ntenga ﷺ‬:

Jilongolele kala hadisi jakuti: “Ngunkumbusya mwa Allah pa (yakuŵajilwa kwatendela) ŵa kunyumba kwangu.” Basitu Ahl-Assunah akasaŵanonyelaga ŵanganyao, kwachimbichisya ni kwasunjila nsyungu wa Ntenga ﷺ‬ (wa kwagosela uchimbichimbi wao), ligongo kutenda iyyo kuli upande umpepe wa kunnonyela ni kunchimbichisya Ntenga ﷺ‬. Ayi mpaka iŵe iyyiyi naga ŵa kunyumba kwa Ntengao ali nkukuya Sunnah sya Ntenga ﷺ‬ ni kuŵa soni ŵakongoka pa dini muŵaŵelele ŵaakala ŵao mpela ‘Abbās ni ŵanache ŵakwe y nambo soni Ali ni ŵanache ŵakwe y. Nambo ŵatindene ni Sunnah ni ngajongoka pa dini nganikuŵa kwakuŵajilwa kwanonyela namuno ali ŵa kunyumba kwa Ntenga ﷺ‬.

YAKUŴAJILWA KUGATENDELA MASWAHABA y:

 Mate ga Swahabi:

Swahabi ni mundu jwaŵasimene ni Ntenga ﷺ‬ juli nsilamu, ni jwawile juli pa dini ja Usilamu.

Maswahaba ni mpagwilo wambone, gakusagulika nambo soni ni ŵandu ŵambone nnope ŵa awuno umatiuno panyuma pa Ntenga jwakwe ﷺ‬. Ili yakusosekwa kukwetu kutomana nago ulongo, kuganonyela, kugaŵendela chinonyelo kwa Allah ni kugaŵika pa mauchimbichimbi gao gakuŵajilwa. Ligongo kuganonyela galakwego kuli kwakanganisyidwa kwa nsilamu jwalijose. Maswahaba ga Ntenga jwa Allah ﷺ‬ ni gagatupelele uwwe dini mwakuonaonape soni mwakujiswejesya, soni gaajijenesye m’maupande ga duniya mu kandaŵi kannono kangakwana yaka 25. Allah jwaugwile ilambo kupitila m’myala mwao, ŵandu niŵajinjile mu dini ja Allah mwawinji.

 Ma Aya ga mu Qur’an gakuŵecheta ya umbone wao:

Allah Jwapenani kusyene jugalapilile Maswahaba y nambo soni jugasalachisye yambone. Mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: (Sano ŵaŵalongolele ni kuŵa ŵandanda (mu Usilamu) mwa Akusama (ŵaŵasamile ku Maaka), ni Akukamuchisya (ŵali alukosyo ŵa m’Madina), kwisa soni aŵala ŵaŵaakuyiye ŵanganyao mwa umbone, Allah tachanonyela (pakwapochela masengo gao gambone), nombe nao tachinonyelwa Najo (pa malipilo gatachaalipila), soni ŵalinganyichisye ŵanganyao Matimbe ga ku Mbepo gasikujilima pasi pakwe sulo. Chakaŵe ŵandamo mwalakwemo kwa yaka ni yaka. Kwalakweko ni kupunda kwekulungwa nnope)[173]. Nambo soni Allah Jwapenani kusyene jutite: (Chisimu pamasile paŵasengwele Allah ŵakulupilila ndema jaŵataŵanaga namwe (mmwe Muhammad ﷺ‬) chilanga pasi pachitela)[174].

Gele ma Aya gaŵiliga galosyisye uchimbichimbi ni kulapilidwa kwa Maswahaba, kutandila Amuhajiruna, Answari, nambo soni achinsyene chilanga cha Ridwaan chaŵataŵene najo Ntenga ﷺ‬ pasi pachitela, ni jwine jwalijose jwajwapatile uchimbichimbi wakuŵa swahabiyyu.

Mpela yagatite pa kaŵichile umboni ma Aya gamajinji ga mu Qur’an pa yakusosekwa kwakwaŵendela ŵanganyao chinonyelo kwa Allah, ni kusengwasyidwa kwao pakwasalila yakuja kwinjila ku Mbepo, kupata kwao kupunda kwekulungwa, kulapilidwa kwao, kusala sine mwa mbiili syao; kutandila chinonyelo, kulongosya isako yaŵane, umbone, kooloŵa magasa (ŵantuka wejinji), kwanonyela achalongo achimijao asilamu ni kwakamuchisya ligongo lya dini.

 Ntenga ﷺ‬ jwalapilile ŵanganyo m’mahadisi gamajinji, gane mwa galakwego: hadisi jaŵajipochele Muslim kuumila kwa Mama ŵao Bashir y ŵaŵatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ngasaja kwinjila ku Moto – Allah nasakaga – jwalijose mwa achinsyene chilanga cha pachitela, mwa aŵala ŵaŵataŵene chilanga pasi pakwe.”[175]

Gayiche mahadisi gamajinji gakulondesya ya Maswahaba, gane mwa galakwego gakulondesya ya umbone wa Maswahaba gosope, gane gakulondesya ya umbone wa aŵala ŵanakuputaga ngondo ja Badr, gane gakulondesya ya umbone wa Maswahaba gane jwalijose pajikajika.

Yakusosekwa kwa asilamu nikugakamulichisya masengo gele maloŵega, pakutomana nago ulongo Maswahaba gosope, kuganonyela, kugaŵendela chinonyelo kwa Allah, kugasala ni yambone yosope, kugakuya ni kwenda mwitala lyao.

 Lilamusi lyakutukana Maswahaba:

Tuimanyi yanti Maswahaba ga Ntenga jwa Allah ﷺ‬ gali ŵandu ŵakusaguka nnope mu awuno umatiuno panyuma pa Ntenga ﷺ‬. Ŵanganyao ni ŵandanda kwinjila mu Usilamu. Basi ŵatapungusye uchimbichimbi wao, kapena kwatukana, kapena kun’gamba jumpepe mwa ŵanganyao, jwalakwejo tijuŵe chiwumbe chakusakala nnope, ligongo jwalakwejo nikuti jukujitendela uwwanga dini josope pa itendo yakweyi. Jwatiŵakolanje ŵanganyao kuti makafili kapena kusimichisya yanti ŵakopweche mu Usilamu, nikuti jwalakwejo nijwajukuŵajilwa kuŵa kafili nambo soni jwakopoka mu dini. Nambo soni jwine jwalijose panyuma pao mulimose mwajukamulile masengo nikuti nganijuŵa juliyiche liwunjili limpepe m’mawunjili likumi ga umbone wao. Hadisi jisimichiche mu itabu iŵili ya Swahihi (Bukhari ni Muslim) kuumila kwa Abu Sa‘īd Al-Khudri t jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Ngasimuntukana jwine jwalijose m’Maswahaba gangu. Ligongo jumo jwenu namuno juli jutosile golodi janti chisawu litumbi lya Uhudi nganijuŵa juwuyiche n’dingo wa Muddi (yakutola yagumbala magasa gaŵili) wa jumo jwao, namuno litika lyakwe.”[176] Hadisiiji jilosyisye kuti kuli kwakanyisyidwa kugatukana Maswahaba ga Ntenga ﷺ‬ nambo soni kusimichisya yanti jwalijose nganijuŵa jupayiche pa ŵapayiche ŵanganyao (pa uchimbichimbi) namuno juli jutumichile dini chantiuli.

 Nganisyo sya Ahl-Assunah pa Maswahaba:

Ahl-Assunah nganisyo syao pa Maswahaba sili chilikati cha ŵakusumba mpika ni ŵakusambula. Ngakasasumbaga mpika pakwalapilila nambo soni ngaakwasambulaga. Mpela mwaakutendela achinsyene kusumba mpika pakwalapilila mpela ma Khawariji ni achinsyene kulechelela pa kwasambula mpela ma Rawafidh (mashia). Chiganyo cha Ahl-Assunah wal-Jamaa chili chakugaganichisya yambone Maswahaba, kugaleka maukangani gagatendekwe sikati jao, ngajinjilila pa kulekangana nganisyo kwao ni kusileka asili syao m’myala mwa Allah Jwapenani kusyen. Jwaŵechete Umar Ibn Abd Al-‘Azizi – Allah antendele chanasa – kuti: “Ŵanganyao ni ŵandu ŵaagaswejesye Allah makono getu ku myasi jao, basi uwwe tukuŵajilwa kuswejesya ndimi syetu ku uchimbichimbi wao.”

 YAKUŴAJILWA KWATENDELA MAKHALIFA (ACHINNONGOLA) ŴAKONGOKA:

 Ana makhalifa ŵakongoka ni ŵapi?

Makhalifa ŵakongoka ni: Abu Bakr (As-Siddīq), Umar Ibn Al-Khattwāb (Al-Fārūq), Uthmān Ibn ‘Affān (Dhu Annūrain) ni Ali Ibn Abu Twālib (Abu assibutwain) y.

 Uchimbichimbi wao ni kusosekwa kwa kwakuya:

Makhalifa ŵakongoka ni maswahaba gambone nnope. Ŵanganyao ni makhalifa ŵakongoka nambo soni ŵakuŵa petala lyachongoko, ŵajwachisyisye Ntenga ﷺ‬ ya kwakuya ni kamulisya chongolo chao pa kuŵecheta kwakwe kwakuti: “Ikusosekwa kuti tinkuyeje Sunnah syangu kwisa soni Sunnah sya makhalifa ŵakongoka nambo soni ŵakuŵa petala lyachongoko panyuma pangu, tinsikamulisye ni kusiluma ni majego. Tinyyijogope ichindu yagamba kuitandisya (mu dini), ligongo yasyusya iliyose iŵele kusochelela.”[177]

 Ndema ja ukhalifa wakongoka:

Ndema ja ukhalifa wakongoka ni yaka makumi gatatu, mpela mujwaŵechetele Ntenga jwachongoko ﷺ‬ mu hadisi jakuona jaŵajipochele Sufaynah t jwalakwe jwatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Unnongola wakwinjila mmalo mwa utume (ukhalifa) uchijigala yaka makumi gatatu, kaneko Allah juchipeleka umwenye kwa jwakunsaka.”[178]

 Kugalekanganya (Makhalifa) pa uchimbichimbi:

Kulekanganya sikati ja Makhalifa pa uchimbichimbi kukasaŵaga mwakwilanila ni kulondongana kwao pa ukhalifa. Ni kuli mwanti iyyi: Abu Bakr, kaneka Umar, kaneka Uthmān ni kumalichisya Ali. Soni gapocheledwe mahadisi gamajinji gakutanga ya uchimbichimbi wa jwine jwalijose mwa ŵanganyao.

 ŴANDU LIKUMI ŴAŴAPEDWILE ABALI JAKUSENGWASYA JAKUJA KWINJILA KU MBEPO:

Maswahaba gambone nnope ni Maswahaba likumi gagapedwile abali jakusengwasya jakuja kwinjila ku Mbepo. Ŵanganyao ni makhalifa ŵakongoka Abu Bakr (As-Siddīq), Umar Ibn Al-Khattwāb (Al-Fārūq), Uthmān Ibn ‘Affān (Dhu Annūrain) ni Ali Ibn Abu Twālib (Abu assibutwain), kaneko Abd Ar-Rahmān Ibn Auf, Az-Zubair Ibn Al-Awwām (mwanafunsi jwa Ntenga ﷺ‬), Twalha Ibn Ubaidullah, Sa‘d Ibn Abu Waqqāswi, jwakulupichika jwa awuno umatiuno Abu Ubaidah Ibn Al-Jarrah ni Sa‘īd Ibn Zaid Ibn Nufail.

M’mahadisi gagayiche kukulondesya ya umbone wao nimaloŵe ga Ntenga ﷺ‬ gakuti: “Ŵandu likumi ŵa ku Mbepo. Ntenga ﷺ‬ jwa ku Mbepo, Abu Bakr jwa ku Mbepo, Umar jwa ku Mbepo, Uthmān jwa ku Mbepo, Ali jwa ku Mbepo, Twalha jwa ku Mbepo, Az-Zubair Ibn Al-Awwām jwa ku Mbepo, Sa‘d Ibn Mālik jwa ku Mbepo ni Abd Ar-Rahmān Ibn Auf jwa ku Mbepo, soni ngasache ngansasile jwekumi.” Nkupochela hadisi jwatite: Maswahaba gawusyisye kuti: “Ni nduni jwalakwejo?” Ntenga ﷺ‬ jwagambile kuti jii. Nkupochela hadisi jwatite: Maswahaba gawusyisye kuti: “Ni nduni jwalakwejo?” Jwalakwe jwatite: “Jwalakwejotu ni Sa‘īd Ibn Zaid y.”[179] Mukalumukule kane ka hadisi jijiji: “Ŵandu likumi ŵa ku Mbepo. Abu Bakr jwa ku Mbepo, Umar, Uthmān, Ali, Az-Zubair, Abd Ar-Rahmām, Abu Ubaida, Sa‘d Ibn Abu Waqqāswi ni Sa‘īd Ibn Zaid Ibn Nufail.”[180]   

Nambo soni Ntenga ﷺ‬ ŵapele abali jakusengwasya ja kuja kwinjila ku Mbepo ŵane ŵangaŵaga aŵala likumi ŵaŵapedwile abali jakusengwasya ja kuja kwinjila ku Mbepo; mpela Abd Allah Ibn Mas‘ūd, Bilal Ibn Rabaha, Ukkasha Ibn Mihswan, Ja‘far Ibn Abu Twalib ni ŵane ŵajinji y. Sano ni tukutendela umboni yakuja kwinjila ku Mbepo ŵandu ŵaŵatendele Ntenga ﷺ‬ umboni wakuja kwinjila ku Mbepo. Nambo ŵane ŵangaŵaga ŵanganyao tukwasosela yambone ni kwaganichisya yambone, nambo abali jao (jakuja kwinjila ku Mbepo) tukujileka m’myala mwa Allah Jwamachili gakupunda nambo soni jwakuchimbichika nnope.

 YAKUŴAJILWA NSILAMU KWATENDELA ACHINNONGOLA ŴA ASILAMU KWISA SONI ŴANDU NSAPE:

Hadisi ŵajipochele Muslim kuumila kwa Abu Ruqayyah Tamīm Ad-Dāri t, jwalakwe jwatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Dini jigonile pa kuwundana misyungu.” Uwwe twawusyisye kuti: “Jacheni?” Jwalakwe jwatite: “Ja Allah, Chitabu chakwe, Ntenga jwakwe, achinnongola ŵa asilamu ni ŵandu nsape ŵakwe.”[181]

Misyungu jakwayana ni Allah nikwakuli kun’jikapisya Jwalakwe Jwapenani kusyene pa Ibada, kunnonyela, kunchimbichisya, kun’jogopa, kusachilila umbone wakuuma kukwakwe, kupanganya yajuchisyisye ni kuleka yajukanyisye.

Misyungu jakwayana ni Ntenga ﷺ‬ nikwakuli kun’jitichisya yajwaŵechete, kunkunda pa yajwachisyisye, kukuya Sunnah syakwe, kongoka ni chongoko chakwe, kunnonyela, nambo soni kuti tukan’galagatila Allah ikaŵeje mwakwilanila ni yajwayiche nayo jwalakwe ﷺ‬.

Misyungu jakwayana ni Chitabu chakwe nikwakuli kuchikulupilila chitabucho, kukamulichisya masengo malamusi gakwe, kuchisooma ni kuchichetelela.

Misyungu jakwayana ni achinnongoa ŵa asilamu nikwakuli kwaombela maduwa, kwanonyela ni kwakunda mwangasumba mpika wakunkundila Allah.

Misyungu jakwayana ni asilamu nsape nikwakuli kwachisya yambone ni kwakanya yakusakala, kunonyelwa yanti yambone iŵe kukwao mwampaka tunonyelwe kuti iŵe kukwetu, kwapa yambone, nambo soni kwakamuchisya mwampaka tukombolele.

 Lilamusi lyakumpikanila nnongola:

Qur’an ni Sunnah kwisa soni nkamulano wa ŵandu ŵaakala ŵa mu umati wetu wa Usilamu, ilosyisye kusosekwa kwakumpikanila nnongola namuno juli jutesile lupuso, nambo mwangali kusumba mpika wakumpikanila Allah, naga nnongolajo ngajukuchisya yakunnyosya Allah. Nambo naga juli juchisyisye yakunnyosya Allah, nikuti pangali kumpikanila nkugumbidwa pakunnyosya Nkugumba. Nambo jukundidwe pa yangaŵaga yakunnyosya Allah. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: (E jenumanja ŵankulupilile! Mumpikanilani Allah soni ni mumpikanile Ntenga ﷺ‬, kwisa soni ŵaakwete ulamusi mwa jenumanja (Asilamu))[182].

Sano kuumila mu Sunnah umboni ukusimanikwa mu hadisi ja Abu Huraira t jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Jwatangunde une nikuti pamasile pankundile Allah, nambo jwatanyosye une nikuti pamasile pannyosyisye Allah. Sano jwatankunde nnongola nikuti pamasile pangundile une, nambo jwatannyosye nnongola nikuti pamasile panyosyisye une.”[183]

 KWAMUKA NTETO WA GAŴIKANA NI KUTINDANA NGANISYO PA DINI NI KOGOYA KWAKWE:

 Kulimbikasya yakamulana pa yakuona:

Allah juwuchisyisye umati kuti uŵeje wakamulana, wakuŵecheta chimpepe ni kutama pa nsela umo. Nambo kuti chitepo chankamulano walakweo chiŵeje kamulichisya masengo Qur’an ni Sunnah. Nambo soni jukanyisye gaŵikana, ni jusalichisye kogoya kwakwe pa Umati mu ilambo yosope inaiŵili (pa duniya nambo soni ku Akhera). Kuti yalakweyi ikomboleche, Allah jutuchisyisye kuti tusoseje chiilanyo kuumila mu Chitabu cha Allah Jwapenani kusyene pa (indu yosope yakwayana ni dini) yekulungwa ni yamwana yakwe. Soni tukanyisyidwe chine chilichose champaka chitendekasye gaŵikana. Allah Jwapenani kusyene jukuŵecheta pakuchisya yankamulano ni kanya kugaŵikana kuti: (Soni kamulisyani ŵanaose lukonji lwa Allah (jajili Qur’an) ni ngasinnekangana)[184].

 Kutetela ya gaŵikana:

Allah jujamwiche ya nteto wagaŵikana nambo soni jukanyisye matala ni magongo gosope gakutendekasya gaŵikana. Agala matala gagaatesile Asilamu kuŵa mikutula-mikutula.

Soni maloŵe gamajinji gakuumila mu Qur’an ni Sunnah gayiche kuutetela ya gaŵikana ni kutindana soni gakulondesya yakuyichisya yakwe yaili yangalumbana. Allah Jwapenani kusyene jukuti: (Ni ngasim'ba chisawu aŵala ŵaŵagaŵikene ni kulekangana panyuma pa kwaichilila ilosyo yakuonechela palangulangu, soni ŵanganyao akwete kupata ilagasyo yekulungwa nnope)[185]. Nambo soni Allah Jwapenani kusyene jukuti: (Chisimu aŵala ŵaagaŵenye dini jao nikuŵa ŵanganyao mikutula-mikutula, mmwe ngachikum'bandika chilichose cha ŵanganyao, chisimu nganya jao jili kwa Allah (ni jutachimanyilila yakutenda nao), kaneka ni tachatagulila yaŵaliji nkutenda)[186]. Ma Aya gaŵiliga gakutendela umboni yakwamuka nteto wagaŵikana, ni kogoya kwakwe pa Umati pa duniya pano ni ku Akhera kwakwe. Nambo soni ali ni ligongo lyaŵajasichile achinsyene itabu Ayuda ni Akilisito, nambo soni ni ligongo lya kupindika kulikose kwagwililemo ŵandu.

Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi jaŵajipochele Ahmad ni Abu Daud kuumila kwa Mu‘āwiya t jwaŵajimi nikuti: Chisimu Ntenga ﷺ‬ jwajimi sikati jetu nijwatite: “Chisimu ŵandu ŵaŵaliji paujo penu mwa achinsyene itabu ŵagaŵikene makuga 72. Soni chisimu awuno Umati uno uchigaŵikana makuga 73, makuga 72 ga ku Moto sano likuga limo ni lya ku Mbepo, lyalakwelyo ni Jamaah (likuga lyakamulana pa yakuona).[187]

 Ana kutindana nganisyo kuŵele chanasa?

 Ŵandu ŵane akulambusyaga kuti kutindana nganisyo kuŵele chanasa (cha Allah chakututendela pa dini). Akuŵechetaga yalakweyi pakwegamila pa hadisi janganijiŵa jakuona pa kaŵechete kakwe. Hadisi jikuti: “Kutindana nganisyo kwa Umati wangu kuŵele chanasa.”[188] Maloŵe galakwega gakanidwa ni Qur’an, Sunnah namuno lunda. Ma Aya ga mu Qur’an nambo soni mahadisi galongolele kala gakwamuka nteto wa kutindana nganisyo ni kugaŵikana. Nambo Qur’an jitendele umboni yanti kutindana nganisyo ngakukamulana ni chanasa nambo kukutindana nacho. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Soni Ambuje ŵenu angasache angatesile achinaŵandu kuŵa nkutula umpepe (wakuya Usilamu), nambo ngaaleka kuŵa ali nkutindana. Ikaŵeje ŵaŵatendele chanasa Ambuje ŵenu)[189].

Kutindana nganisyo pa matepo ga dini nganikuŵa kwakundidwa. Nambo kutindana nganisyo pa masaala ga Fiqh kukutendekwaga ligongo lya kulinjilila kupata masaala gakulondola pakamulichisya masengo lunda. Nambo yakusosekwa ni kukuya maloŵe ga mafuqahau (mashekhe ga Fiqh) gagakwete umboni.

 Magongo gakutendekasya kutindana nganisyo kwakuchimidwa:

Kutindana nganisyo kwakuchimidwa kukwete magongo gamajinji, gane mwa galakwego:

1)    Ŵandu ŵajinji akujitalichila Qur’an ni Sunnah.

2)    Achitelekaga nganisyo syao akwegamilaga pa lundape basi.

3)    Kukuya isako.

4)    Kwaswejesya ŵandu, ni kulongosya yakuŵecheta yao kugapunda maloŵe ga Sharia.

5)    Kushugulika ni majiganyo gagamba kamulichisya lundape ni kaŵechete kakusokoka.

6)    Kutalikangana ni maulama gakun’jogopa Allah agala gagakuŵechetaga yakuonape soni ni yakuonayo gakasatendaga chilungamiko.

7)    Kanganichila kwakusakala ku nganisyo sya likuga, lukosyo, chilambo kapena ŵandu.

 Litala lyakulupuchila ku kugaŵikana ni kutindana nganisyo:

Tujiweni kala hadisi jajikuŵecheta yanti likuga lyakulupuka ni lya Jamaah (likuga lyakamulana pa yakuona). Ngopolelo sya Jamaah mu hadisi jalakweji; aŵa ni ŵandu ŵaakwenda petala lya Ntenga ﷺ‬ ni Maswahaba gakwe y, ngakasalileka nambo soni ngakasasepuchila kun’dyo kapena kunchiji kwetalalyo. Jwaŵechete Shatwibi mu chitabu chakwe chakuŵilanjikwa (I‘itiswām): “Chisimu Jamaah nilikuga lyalikutenda yajwatendaga Ntenga ﷺ‬, Maswahaba gakwe ni ŵakuya pa ŵanganyao mwa umbone.”

Basi litala lyakulupuchila ku kugaŵikana ni kutindana nganisyo ni kuya litala lya Ahl Assunnah wal-Jamaa mu iŵecheto, itendo nambo soni pa chikulupi. Pakujikamulisya Qur’an ni Sunnah ni kulijiganya majiganyo ga dini kupitila m’ma Ulama gagakwenda petala lyagolokali nambo soni kujigala yamuko ni misyungu kuumila kukwao, kwachimbichisya, kulimbana ni ŵaakwaanyosya, kulimbichila kupochela ijiganyo kuumila kukwao; ligongo majiganyo ngagakasapagwaga ikaŵeje mundu julijiganye kaje, jukuŵambale kusikanganichila nganisyo kwangali mate nambo soni jukuŵambale kuya isako, nambo soni majiganyo nganigaŵa gapatikene ikaŵeje mundu julongosye maloŵe ga dini kumpunda lunda. 

Ali ni litala lyagoloka lyanti jwatajende pa lyele litalali tajokoche, nambo jwatalisepuche nikuti tajonasiche. Allah Jwapenani kusyene jutite: (“Soni ali ni litala lyangu lyalili lyagoloka basi likuyani, ni ngasinkuya matala (gane) gatakwika mwagannekangenye ni litala Lyakwe (Allah), yalakweyi anchisisye jenumanja kuti m'be ni woga (wakun'jogopa Jwalakwe).”)[190].

Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi jaŵajipochele Tirmidhi ni ŵane kuumila kwa Abd Allah Ibn Umar y jwaŵatite: Ntenga ﷺ‬ jwatite: “Chisimu Allah ngaŵa nkuwusonganganya Umati wangu – kapena jwatite – Umati wa Muhammad ﷺ‬ pa kupotela, soni ligasa lya Allah lili pamo ni Jamaah (likuga lyakamulana pa yakuona).”[191]  

Ni maloŵe galakwega tukumalisya kuŵecheta kuti: Litala lyakulupuchila nambo soni ndanda ja ntunjelele ni kukuŵambala kutindana nganisyo, nambo soni ligongo lyakokochela ku ilagasyo ya Allah; ni kuchikamulisya chitabu cha Allah (Qur’an) ni Sunnah sya Ntenga ﷺ‬ yayatendekasyisye kuŵa ŵambone ŵandu aŵala ŵaŵaliji kundanda kwa Umati uno, sano ŵakuntepa ŵao ngaŵa nkuŵa ŵambone ikaŵeje akaateende yalakweyo. Jwaŵechete Imam Dār Al-Hijra Mālik Ibn Anasi – Allah antendele chanasa – kuti: “Ŵandu ŵa kuntepa kwa awuno Umati uno ngaŵa nkuŵa ŵambone ikaŵeje ali atesile ayila yayatendekasyisye ŵandanda ŵao kuŵa ŵambone.”

 CHIPANDE CHAŴILI  TAUHIDI M’BAIBULO

 CHILANGA CHAAKALA

 NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE:

EKSODO: 20/1-3 “Sano Nnungu jwaŵechete maloŵe gosopega, nijwatite, (2) ‘Une ni Allah Nnnungu jwenu, ajula junankopwesye mu ukapolo ku chilambo cha Miswira. (3) Ngasinkola milungu jine, nambo Une jikape.”

DEUTERONOMO: 4/35 “Allah ŵannosisye yalakweyi, kuti jenumanja mmanyilile kuti Allah pe ni Nnungu, ni kuti pangali soni jwine.” DEUTERONOMO: 4/39 “Basi manyililani soni nkaliŵalilaga kuti Allah ni Nnungu jwa kwinani ni chilambo chapasi, pangali jwine iyayi.” DEUTERONOMO: 6/4-5 “Pikanani, jeumaja Maisraila, Allah Nnungu jwetu ni jumpepe basi. (5) Munnonyeleje Allah, Nnungu jwenu, ni ntima wenu wosope, ni umi wenu wosope ni machili genu gosope.” DEUTERONOMO: 32/39 “Nnole sambano kuti Nnungu jula niUne, Une jikape, pangali soni nnungu jwine.”

1 ŴENYE: 8/60 “Basi ŵandu ŵa mitundu josope ja pachilambo chapasi amanyilile kuti Allah ni Nnungu, pangali soni jwine.” 2 ŴENYE: 19/15 “Sano jwawombile (duwa) kwa Allah kuti: ‘Mmwe Allah, Nnungu jwa Maisraila, aŵala ŵankasatamaga pa chitengu chenu cha umwenye pachanya pa akerubi, Mmwe jikape ni Nnungu jwakulamulila ŵenye wosope ŵa pachilambo chapasi.”   

YESAYA: 44/8 “… Jenumanja ni mboni syangu. Ana pana nnungu jwine kutyosya Une? Iyayi, pangali soni lwala lwine, ngangumanyilila lwine lulilose.” YESAYA: 45/5-6 “Allah ni Une, pangali soni jwine, kutyosya Une pangali nnungu jwine. Chinjimpa machili namuno kuti ngankumanyilia. (6) Tinjitenda yalakweyi kuti kutyochela kungopoko mpaka kungapililo jwalijose jumanyilile kuti pangali jwine nambo Une jikape. Allah ni Une, pangali soni jwine.”   YESAYA: 45/21-23 “… Chisimu, kutyosya Une pangali nnungu jwine, Nnungu jwachilungamiko ni jwakokola. Pangali soni jwine jwalijose kutyosya Une. (22) Jenumanja ŵandu wosope ŵapachilambo chapasi, galauchilani kukwangu kuti n’jokoche. Pajatu Une ni Nnungu, pangali soni jwine iyayi. (23) Nalilumbile lina lyangu lyene, pakamwa pangu chipaŵe pali nkuŵecheta mwakuonaonape maloŵe gachiigatenda ngagalauka ata pandi, gakuti: ‘Lilungo lililyose lichindindiŵalila, ŵandu wosope tachilumbila pakolanga lina lyangu.” YESAYA: 46/9 “Nkumbuchile yakala ila, Nnungu ni Une jika, pangali soni jwine iyayi. Chisimu chene, Nnungu ni Une, soni pangali jwine jwanti mpela Une.”

YEREMIYA: 10/6-7 “Pangali ŵakulandana nomwe, Mmwe Allah, Mmwe ni ŵakulungwa, lina lyenu likwete machili gamakulungwa. (7) Nduni jwampaka aleche kun’jogopa, Mmwe Mwenye jwa mitundu jaŵandu? Paja kun’jogopako kuŵele kwakum’bajila. Sikati jaŵandu ŵalunda wosope nambo soni sikati jaŵenye wosope ŵa pasi pano pangali ŵane ŵakulandana namwe.”

KUTALIKANGANA NI ISANAMU:

EKSODO: 20/3-5 “Ngasinkola milungu jine, nambo Une jikape. (4) Ngasin’ditendela chisanamu kapena chitusitusi chakulandanyichisya kandu kane kalikose kakwinani kapena ka pa chilambo chapasi, kapena soni ka m’mesi ga pasi pa chilambo. (5) Nkachitindiŵalila chisanamu chilichose kapena kuchigalagatilaga, ligongo Une Allah, Nnungu jwenu, Une ni Nnungu jwangakunda kupikisana none …” EKSODO: 20/23 “Ngasin’ditendela milungu jasilifa kapena jagolodi, kuti n’jigalagatileje pamo ni Une.” EKSODO: 34/14 “Ngasin’jisa galagatila nnungu jwine julijose, ligongo Allah jwalili lina lyakwe Jwawiwu, ni Nnungu jwawiwu kusyene.”

DEUTERONOMO: 4/16-19 “Nsamale kuti nkasoya pakulitendela chisanamu cha ntundu uliose, kwali chisanamucho tichiŵe chanti chisawu jwannume kapena jwankongwe, (17) chisanamu cha chinyama chilichose cha pa chilambo chapasi, chisanamu cha chijuni chilichose cha munnengalenga, (18) chisanamu cha chilichose chakwaŵa petaka ni chisanamu cha somba jilijose jammesi pasi pa chilambo. (19) Nsamale kuti naga n’di nnolite kumaunde nikuliona lyuŵa, mwesi, ndondwa ni yosope ya kumaundeko, ntima wenu ukadodoloka ni kutanda galagatila ni kutumichila ichindu yaŵapele Nnungu jwenu ŵandu ŵane wosope ŵa pa chilambo chapasi.” DEUTERONOMO: 13/1-11 “Mwine ntume kapena jwagopolela sagamisi juchioneka sikati jenu, nikuŵechetaga kuti tijutende chimanyilo kapena chisimosimo, (2) chimanyilocho kapena chakusimosyacho nikutendekwa kwene, jwalakwe nikunsalila kuti n’galagatile ni kutumichila milungu jine janganin’jigalagatileje nikala kose, (3) jenumanja ngasimpikanila yalakweyo. Allah, Nnungu jwenu, jukuikunda yalakweyo kuti jun’dinje, kuti julole naga nkunnonyelaga kusyene ni ntima wenu wosope. (4) Munkuyani Allah, Nnungu jwenu, ni kun’jogopa Jwele jikape. Kuyani malamusi gakwe ni kupikanila maloŵe gakwe. Muntumichile Jwalakwe ni kamulana najo. (5) Nambo juwulajidwe ntume jwalijose kapena jwagopolela sagamisi jwalijose jwatansalile kuti mun’jimuchile Allah, Nnungu jwenu, ajula juŵankopwesye ku Miswira ni kun’jokola m’chilambo cha ukapolo. Mundu jwanti iyyo juli jwakusakala, ligongo jukusaka kunnekanganya ni litala lyaakusaka Allah kuti n’dikuye. Juwulajidwe, soni pakutenda iyyo chinchityosya chakusakala chachili sikati jenu. (6) Mundu komboleka kunnyenjelela ŵanganyammwe mwasili kuti n’galagatile milungu jine, milungu janti jenumanja ni achinangolo ŵenu nganin’jigalagatileje. Mundujo namuno juŵe nnongo n’jenu jusyesyene jwa chitumbo chimo kapena mwanagwenu jwannume kapena mwanagwenu jwankongwe, kapena chisyoŵe chenu chapantima, ngasin’jigalagatila milungujo ata panandi. (7) Milungu jakwe mwine jichiŵa milungu ja ŵandu ŵam’bandikene nao, kapena milungu ja aŵala ŵantalikangene nao. (8) Jenumanja ngasin’dodoloka kapena kupikanila yajukuŵecheta jwalakwejo. Nkasimuntendela ukoto kapena chanasa, soni ngasimunchiinga. (9) Mum’bulagani! Ntande jenumanja kunsoma maganga, sano n’di ntesile iyyo, palakwepo jwalijose amponye maganga. (10) Mum’bulaje ni maganga. Jwalakwe jwasachile kuti ansochelesye, kuti nnekangane ni Nnungu jwenu ajula juŵankopwesye ku chilambo cha Miswira akula kwamwaliji ku ukapolo kula. (11) Sambano Maisraila gosope gachipikana yaitendekweyo ni gachitenda woga, soni pangali jwine sikati jenu jwatachitenda soni chakusakala chalakwechi.”

YESAYA: 44/9-11 “Wosope ŵaakupanganyaga isanamu ŵangalumbana, milungu jaakujichimbichisyaga kwejinji jangali mate. Ŵaakujigalagatilaga ali ŵangalola nambo soni ŵangali chachimanyi, tachajigasya nchesela. (10) Faida jakwe nichichi kupanganya kannungu kapena kusungunukula chisanamu changali mate? (11) Wosope ŵakuchigalagatila chisanamucho tachajigasya nchesela. Ŵakupanganya isanamu agambile kuŵa ŵandu nsape. Wosope asongangane, awonechele kunganya ja magambo. Wosopeo tachijogoyesyedwa, soni tachijigala nchesela.”

YEREMIYA: 10/ 3-5 “Chisimu chene, miteto ja ŵandu ŵamitundu jinejo jangali mate. Ŵanganyaŵala akasajaga kata chitela ku ukweti, mundu jwa unamatetule ni jukasausepa ni chipininjila. (4) Ŵandu ŵane akasachisalalisyaga chakusepacho ni silifa kwisa soni golodi, kaneka nikuchikoma ni misomali, kuti chikagwedanyika. (5) Isanamu yaoyo ili nti chisawu chinyago chakogoyechesya ijuni mun’gunda wa masakaka, nganiyiŵa ikombwele nikuŵecheta kose, ikuŵajilwa kuinyakula, pakuti nganiyiŵa ijesile isyene. Nkasinyyijogopa, ligongo nganiyiŵa intesile yakusakala. Nganiyikola soni machili gakutendela yambone.”

DEUTERONOMO: 27/15 “Julwesedwe jwalijose jwakupanganya chisanamu chakusepa kapena chagumba, nikuchigalagatilaga mwasili. Allah chikasachinsakalisyaga chindu chakupanganya namatetulecho.” Sano ŵandu wosope tajanje kuti: “Elo, nimmomo!”

MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA GALAGATILWA:

DEUTERONOMO: 32/39 “Nnoletu sano kuti Nnungu jula ni Une, Unepe, pangali soni nnungu jwine. Ngasapeleka chiwa, Une nnene ngasapelekaga soni umi, ngasapeleka ipotesi, Une nnene ngasaposyaga soni, soni pangali anta jumo jwampaka akombole kunkulupusya mundu m’myala mwangu.”

1 ŴENYE: 8/27 “Ana Nnungu mpaka aŵe nao pa chilambo chapasi? Nnole, kwinani ni kwinani nnope kwakwe ngakukunkwanila kutama, kaje sano nyumba janantaŵileji!”

YESAYA: 40/28 “Ana ngankumanyilila? Ana nganimpikaneje? Allah ni Nnungu jwachitamile, Nkugumba jwa chilambo chosope chapasi. Jwangapela kapena kutenguka, pangali jwaakumanyililaga nganisyo syakwe.” YESAYA: 44/2 “Une ni Allah ajula junan’gumbile ni kunkolosya m’chitumbo cha achikulu ŵenu….” YESAYA: 44/6-7 “Allah Mwenye ni Nkulupusyo jwa Maisraila, Allah Amanani, akuŵecheta kuti, “Une ni jwandanda ni jwakumalisya. Pangali soni nnungu jwine, nambo Une jika. (7) Nduni nambi jwaakulandana ni Une? Ajime, aŵeche, andagulile. …” YESAYA: 45/7 “Ngasagumba kuŵala ni chipi, ngasayika nao upile ni chitapani. Ni Une, Allah, jwangasatenda yoseyo.”

YEREMIYA: 10/10-11 “Nambo Allah ni Nnungu jwakuona, Jwalakwejo ni Nnungu jwachijumi nambo soni Mwenye jwamilele. Chilambo chapasi chikasatenganyikaga ni ukali wa Allah. (11) Ŵanduo nkasalile kuti, “Milungu ajila janganijigumba chilambo chakwinani ni chilambo chapasi jichijonasika posepose, pachilambo chapasi ni kusi kwaliwunde.”

HABAKUKU: 1/12 “Mmwe Allah, ana ngaŵa Mmwe aŵala ŵachitamile? Mmwe ni Nnungu jwangu, Jwakutakata jwangu jula, jwangawa…”

 CHILANGA CHASAMBANO

 NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE:

YOHANE: 17/3 “Umi wandamowo niwanti ammanye Mmwe (Allah), Mmwe jika ŵan’di Nnungu jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula jwamwantumile.”

MARKO: 12/28-34 “Mwalimu jwine jwa malamusi jwapikene ŵanganyao ali nkutataŵana. Juli juiweni kuti Isa ŵajanjile chenene Asaduki ŵala, jwasejelele, nikum’busya kuti, “Ana mwa malamusi gosope, lyekulungwa nilyapi?” (29) Isa ŵan’janjile kuti, “Lilamusi lyekulungwa ni ali, ‘Pikanani, jenumanja Maisraila, Allah, Nnungu jwetu, Jwalakwepe ni Nnungu. (30) Mwanti, munnonyeleje Allah, Nnungu jwenujo, ni ntima wenu wosope, ni umi wenu wosope, ni lunda lwenu losope, ni machili genu gosope.’ (31) Lilamusi lyaŵili lyakwe ni ali, ‘Munnonyeleje n’jenu mpela yankutiji pakulinonyela mwasyene.’ Pangali lilamusi line lyakumpunda malamusi galakwega. (32) Mwalimu jwamalamusi jula jwatite, “Iyayi, n’janjile chenene, Chemwalimu. Mwam’bechetelemo, yakuonaonape kuti Nnungu ni jumpepe pejo. (33) Nnondwele soni pakuŵecheta kuti, chindu chakupunda ni kunnonyela Allah ni ntima wosope, ni lunda losope, ni machili gosope, nambo soni kunnonyela n’jenu mpela yankutiji pakulinonyela mwasyene. Kutenda iyyoyoko kuli kwakumpunda kupeleka mbepesi jakutinisya kwisa soni mbepesi sine syosope.” (34) Isa jwaiŵeni kuti mundujo jujanjile mwalunda. Basi ŵansalile kuti, “Mmwe nganim’ba kwanaula ni Umwenye wa Allah.” MARKO: 10/17-18 “… Chemwalimu ŵambone, ana ndendeje chichi kuti ngapochele umi wandamowo?” (18) Isa ŵan’janjile kuti, “Ligongo chichi nkungolanga une kuti jwambone? Jwambonetu ni Jumpepe, Allah basi.”

YOHANE: 20/17 “… Ngukwela mwanja wa kwa Atati ŵangu, ŵali soni Atati ŵenu, Nnungu jwangu, jwali soni Nnungu jwenu.” 1 AKORINTO: 8/4 “… Tukumanyilila kuti chisanamu nganichiŵa chilichose, nambo soni kuti pangali nnungu jwine, nambo Nnungu jumpepe.” AEFESO: 1/17 “Soni ngasawombaga kuti Nnungu jwa Ambuje Isa Nkilisito, Atati ŵauchimbichimbi, ampe Nsimu Weswela (Muhammad), jwatachimpa lunda, nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti mummanye kusyesyene.”

 KUTALIKANGANA NI ISANAMU:

ITENDO: 14/11-15 “Ŵandu wosope ŵala paŵaiweni yajwatesile Paulo, ŵagumisile m'Chilikaoniya kuti: ‘Jitutuluchile milungu janti mpela ŵandu.’ (12) Mwanti Barnaba ŵankolasile kuti Zeusi (atati ŵa isanamu ya Magiliki) sano Paulo ŵankolasile kuti Heremesi (chisanamu chakalamuka cha Magiliki nambo soni ntume jwa isanamu), ligongo ni juŵalongolelaga kuŵecheta. (13) Nyumba jagalagatilamo Zeusijo jaliji kusa pakuŵandikana ni nsindao. Sano imamu jwakwe jwayiche ku milango juli jujigele ng’ombe jewechedwe maluŵa nnukosi. Jwalakwejo pamo ni ŵandu wosope ŵene ŵala ŵasachile kwisa kupeleka mbepesi. (14) Nambo achimitenga ŵala, Barnaba ni Paulo, paŵapikene yalakweyi, ŵapapwile yakuwala yao, nikuwutuchila pachilikati cha ŵanduo. Ŵaŵechete maloŵe mwakwesya kuti: (15) ‘Achinaŵandu mmwe, ligongo chichi nkutenda yalakweyi? Uwwe nowetu ŵandu mpela jenumanja. Tukunnalichila utenga wambone wakuti nneche ichindu yangalumbanayi ni kukuya Nnungu jwachijumi juŵagumbile liwunde, chilambo chapasi, nyasa ni yosope yaili mwalakwemo.”

1 AKORINTO: 8/5-6 “Ŵane akasatiji kwana yindu yine kwinaniku, kapena pasi pano, yakasaikolangaga ŵanganyao kuti milungu, soni ŵanduo akwete kwene milungu jejinji, ni achambuje ŵajinji. (6) Nambo kukwetu uwwe, Nnungu ni jumpepe, ŵali Atati, ŵaŵagumbile yosope, soni umi wetu ukasajegamila kukwakwe. Ni tukwete soni Ambuje ŵampepe, Isa Nkilisito.”

MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA GALAGATILWA:

YOHANE: 1/18 “Chitamilecho pangali mundu juŵam’bweni Allah, nambo Mwanache jumpepe jula, jwajuli jwapantima pa Atati, ni juŵajuwile ya Allah jo.”

MARKO: 13/32 “Nambo ya lisiku lyakwe kapena ndaŵi jakwe, pangali ŵakasamanyililaga. Namuno Achimalaika ŵa kwinani ngakumanyilila. Namuno Unejo Mwanache ngangumanyilila, ŵakasamanyilila ni Atatipe basi.”

1 TIMOTEO: 1/17 “Kwa Mwenye jwa milele, jwangawa, jwangaoneka, ajula jwele jikape ni Nnungu, kuŵe kwana ulemu ni uchimbichimbi mpaka kalakala. Aamina.”

1 TIMOTEO: 6/15-16 “Pa ndaŵi jakwejo Allah tachim’bonesya (Isajo) kukwetu. Allah jo jwaupile soni Jwele jikape ni jwakulamula, ni Mwenye jwa ŵenye wosope, nambo soni M’mbuje jwa achambuje wosope. (16) Jwele jikape ni jwangawa, soni jukasaŵaga nkuŵala kwangaŵa nkukuŵandichila. Chitamilecho pangali mundu jwaŵam’bweni, pangali soni ŵampaka akombole kum’bona. Kukwakwe kuŵe kwana ulemu ni machili mpaka kalakala. Aamina.

ANA NAMBI ISA NKILISITO NCHENI???

MATEYO: 21/10-11 “Pajwajinjile Isa mu Yelusalemu, nsinda wosope watenganyiche, ŵane niŵaliji nkuwusya kuti, “Ana jwalakweju ncheni?” (11) Sano wosope ŵala ŵajanjile kuti, “Jwalakweju ni Ntenga Isa jwakutyochela ku Nasaleti, ku Galileya.” MATEYO: 21/46 “Mwanti ŵasachile kunkamula. Nambo ŵajogopaga ŵandu, ligongo lyanti ŵajinji ŵakulupililaga kuti Isa Ntenga.”

YOHANE: 6/14 “Ŵandu ŵala paŵachiweni chimanyilo chakusimosya chajwachitesile Isa, ŵatite, “Yakuonaonape jwalakweju ni Ntenga ajula jwaŵatiji juchiyika pasi pano jula.” YOHANE: 9/10-11, 17 “Pele ŵandu ŵala ŵam’busyisye kuti: “Nambi meso genu galolite chinauli? (11) Jwalakwe jwatite, “Ajula mundu jwaakuti Isaju jwawunyile matope nikupakasya m’meso mwangumu. Kaneka nijwasalile kuti, ‘Jawulani nkasukusule ku Siloamu. Une ninapite, basi pasukuswile, ndandite kulola.’ …. (17) “Sano Afalisi ŵala ŵam’busyisye soni ajula mundu juŵaliji kala akakulola jula, ŵatite, “Ana mmwejo nkuti uli ya jwalakwejo, pamposisyepa?” Jwalakwe jwatite, “Ntengatu basi.” YOHANE: 17/3 “Umi wandamowo niwanti ammanye Mmwe (Allah), Mmwe jika ŵan’di Nnungu jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula jwamwantumile.” YOHANE: 5/24 “Chisimu nguŵechetesya kuti mundu jwakupikana maloŵe gangu, nikunkulupilila Ajula (Allah) jwaŵandumile, jwalakwejo jukwete umi wandamo. Jwalakwejo ngajujimbidwa magambo, nambo jukopweche kala m’chiwa, soni jujinjile mu umi.” YOHANE: 5/30 “Une nganimba ngombwele kutenda chindu pajika. Ngwilanyaga mpela mwaakusalililaga Atati. Soni ngwilanyaga mwachilungamiko, pakuŵapo ngangukuyaga yangusakaga unejo, nambo yaakusaka Atati ŵaŵandumile.” YOHANE: 8/42 “Isa jwatite: ‘Allah jukaŵe Atati ŵenu, nikuti nkanonyele une, ligongo natyochele kwa Allah, sano ni ndili akuno. Nganimbika ni ulamusi wa une jikape iyayi, nambo Jwalakwejo jwatekunduma.” YOHANE: 12/49 “Pajatu nganingamba kuliŵechetela, nambo Atati ŵaŵandumile ni ŵaŵanamwile yakuti mbechete, ni mwachimbechetele.”

LUKA: 4/43 “Nambo Jwalakwe (Isa) jwasalile kuti: “Nguŵajilwa kuja kulalichila Utenga Wambone (Injiil) wakuŵecheta ya Umwenye wa Allah ku misi jine soni, pakuti ni yaŵandumiile Allah.” LUKA: 24/18-19 “Kaneka jumpepe, lina lyakwe Kleopa, ŵam’busyisye kuti, ‘Ana nnendo ni mmwe jika mu Yelusalemu muno, ŵangamanyilila yaitendekwe mwalakwemo masiku gapitega?’ (19) Isa jwawusyisye kuti: ‘Yantiuli?’ Ŵanganyao ŵatite: ‘Ya Isa jwa ku Nasaleti. Jwalakwe jwaliji ntenga jwanti maloŵe gakwe ni yakutenda yakwe yaliji yamachili pameso pa Allah ni pa ŵandu ŵakwe.”

ITENDO: 2/22 “Jenumanja Maisraila pikanani aga maloŵega. Isa jwa ku Nasaleti jwaliji mundu ajula Allah jwaŵantumile kukwenu. Allah ŵansimichisyile yalakweyi ni yamachili, yakusimosya ni imanyilo yajwatendaga kupitila mwa Jwalakwejo sikati jenu, mpela yankuti pakumanyilila.”

 UUTAATU WA NNUNGU

 UUTAATU WA NNUNGU M'QUR’AN:

QUR’AN 5:73 [Pamasile paakufuulu aŵala ŵaakutiji: “Chisimu Allah ni jumpepe mwa (milungu) jitatu,” kutendaga pangali nnungu jwine ikaŵeje Nnungu Jumo. Nambo naga ngaakuleka yaakuŵechetayo, chisimu ŵandu ŵakanile mwa ŵanganyao chiyapate ilagasyo yakupoteka nnope.]  QUR’AN 4:171 [ E jenumanja achinsyene chitabu (Ayuda ni Akilisito)! Ngasinsumbanga mpika pa dini jenu, soni ngasimum'bechetelaga Allah ikaŵeje yakuonaonape. Chisimu Masihi Isa mwanache jwa Maryam ntenga jwa Allah, soni (juŵele chiumbe chagumbidwa ni) liloŵe Lyakwe (lya Allah lyakuti: “M'be!”) lyaŵaliponyisye kwa Maryam, soni (jukwete) nsimu wakuumila Kukwakwe (mujiŵelele misimu jine josope). Basi munkulupililani Allah ni achimitenga Ŵakwe, soni nkatiji: “Ŵatatu,” lekani (chikulupi cha uutaatu wa Allah) chiiŵe yambone kukwenu, chisimu Allah ni Nnungu Jumope, kuswejela ni Kwakwe kwakuŵambalana nayo yakola mwanache, iŵele Yakwe yosope yaili kumawunde ni yaili petaka, soni Allah akukwanila kuŵa Nkun'jegama.] QUR’AN 19:88-91 [Ŵanganyao ni akutiji: (Allah) Jwaukoto wejinji alitendele mwanache.” Chisimu pamasile pam’biche nacho chindu chakunyalaya kusyene (pa yankuŵechetayi). Mawunde gakusigalaga panandi kuti gapasuchepasuche ni maloŵego, nombe litaka ganjikaganjika, nombe matumbi kugwa ni katikakatika. Ligongo lyakunnambuchisya (Allah) Jwaukoto wejinji kuti jwana mwanache.] QUR’AN 5:72 [Pamasile paakufuulu aŵala ŵaakutiji: “Chisimu Allah ni Masihi mwanache jwa Maryam.” Kutendaga Masihi jwatite: “E jenumanja ŵanache ŵa Israila! Mun'galagatilani Allah M'mbuje gwangu soni M'mbuje gwenu.” Chisimu jwaakum'bwanganya Allah (ni indu ine), nikuti Allah pamasile pankanyisye jwalakwejo kwinjila ku Mbepo, mwanti liuto lyakwe ni ku Moto, soni ŵandu ŵalupuso ngasakola ŵakwakulupusya.]

UUTAATU WA NNUNGU M'BAIBULO:

Baibulo mpela chitabu chakuchimbichika chakulembedwa ni ŵandu ŵalunda nganichiŵecheta ya Uutaatu wa Nnungu yaikutindana ni lunda lwachipago. Pa chilambo chosope chapasi Akilisito akasajitichisyaga ni kulupilila mu yaakuikolangaga kuti Uutaatu Weswela, pakuŵecheta kuti: “Atati ali Nnungu, mwanache juli Nnungu ni Nsimu Weswela uli Nnungu, nambo nganijiŵa milungu jitatu nambo Nnungu jumo.” Mate gane niganti: 1+1+1=1 Maloŵe ganti namuno mwanache jwa STD 1 ngaŵa nkugajitika ligongo ichindu itatu yakulekangana kaoneche mwitala lililyose nganiyiŵa ikomboleche kuŵa chindu chimo chakulandana. Gopolela kwine nikwanti umompepe ni winji iŵele yakutindana yangaŵa nkutamilana yalumo. Niligongo lyakwe n’di ntite m’balanje Baibulo kutandila Genesis mpaka Chijuwulo nganim’ba n’gasimene namuno malo gampepe gagakasaŵechetaga ya Uutaatu Weswela. Nambo yaikuŵecheta Baibulo niyakuti: YESAYA: 46/9 “Nkumbuchile yakala ila, Nnungu ni Une jika, pangali soni jwine iyayi. Chisimu chene, Nnungu ni Une, soni pangali jwine jwanti mpela Une.” Gopolela kuti Nnungu ngajukulandana ni chilichose mu kaoneche kakwe, machili gakwe, lunda lwakwe ni chine chilichose chakasapanganyaga Jwalakwe.

1 TIMOTEO: 6/15-16 “Pa ndaŵi jakwejo Allah tachim’bonesya (Isajo) kukwetu. Allah jo jwaupile soni Jwele jikape ni jwakulamula, ni Mwenye jwa ŵenye wosope, nambo soni M’mbuje jwa achambuje wosope. (16) Jwele jikape ni jwangawa, soni jukasaŵaga nkuŵala kwangaŵa nkukuŵandichila. Chitamilecho pangali mundu jwaŵam’bweni, pangali soni ŵampaka akombole kum’bona. Kukwakwe kuŵe kwana ulemu ni machili mpaka kalakala. Aamina.” Gopolela kuti Isa ganijuŵa chipande chimpepe mu ipande ya Nnungojo ligongo ŵandu ŵam’bweni ni meso kutandila ali likandi, kukula kwakwe, kuumbasyidwa kwakwe, kwikanila uchanda wakwe wa yaka 33 nikwela kwinani, sano Nnungu jwangaoneka mpela mundu ligongo jwangali ŵakulandana nao. Nambo soni Nsimu Weswela nganiuŵa chipande chimo mu ipande ya Nnungu ligongo ŵandu ŵauweni lisiku lyakunsingula Isa mwanti waonekaga nti chisawu kangunda, nambo soni lisiku lya Pentekoste mwanti waonekaga nti chisawu malamba gamoto ganti mpela ndimi, kutendaga Nnungu jwangali jwakulandana najo. Namuno Isa Nkilisito ajula pa chikulupi cha Uutaatu jukuŵalanjidwaga kuti ni jumpepe mwa milungu jitatujo, nganijuŵecheteje namuno lisiku limpepe kuti jwalakwe Nnungu jumo mwa jitatujo. Nambo yajwaliji nkuŵecheta niyakuti: YOHANE: 17/3 “Umi wandamowo niwanti ammanye Mmwe (Allah), Mmwe jika ŵan’di Nnungu jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula jwamwantumile.” Ikaŵe yanti Uutaatu Weswela upali m’chikulupi cha Isa jukawusasile palakwepa. Nambo soni jwalakwe jwalikolangaga kuti mwanache jwa mundu jwali Maryam mpela mu asi ndimesi: MATEYO: 8/20, MATEYO: 9/6, MATEYO: 16/13, MATEYO: 16/27, MATEYO: 17/9, 12 ni 22, MATEYO: 18/11, MATEYO: 19/28, MATEYO:  20/18 ni 28, MATEYO: 24/27, MATEYO: 26/24, 45 ni 64. Kapena kuti mwanache jwa Daudi mpela mu asi ndimesi: MATEYO: 9/27, MATEYO: 12/23, MATEYO: 15/22, MATEYO: 20/30-31, 21/9 ni 15, MATEYO: 22/42 nambo soni MARKO: 10/47-48 ni LUKA: 3/23-34.

NAMBI ŴAAKUŴECHETAGA YA UUTAATU WA NNUNGU AKUIJIGALA KWAPI??

Kukasaŵaga kusigopolela mwakulemwecheka ndime sine sya m'Baibulo, mpela:-

1.                    Maloŵe gakuti: “Mwanache jwa Nnungu”, mpela pa MARKO: 15/39 “Jwankulungwa jwa asilikali jwaŵajimi papopo mwakulolegana najo, juli juiweni yanti Isa jumalichiche junankugumila chanti iyyo, jwatite: ‘Chisimu munduju jwaliji kwene Mwanache jwa Nnungu.” Maloŵe galakwega ngagakwamba yanti Nnungu ni nangolo jwachilume jwa Isa iyayi ligongo naga n’jile iyyo nikuti timunnandanye Nnungu ni chinyama chachilume chachikasalombanaga ni chachikongwe nikuŵeleka mwanache, nambo mate gakwe ni gagakusimanikwa mungani jijiji nambo pa LUKA: 23/46-47 “Sano Isa jwaŵechete mwakwesya maloŵe gakuti: ‘Atati ngupeleka nsimu wangu m’myala mwenu.’ Juli juŵechete yalakweyi jwamalichiche. (47) Jwankulungwa jwa asilikali pajwayiweni yayatendekweyo, ŵannapilile Nnungu, nikuti: ‘Chisimu chene munduju jwaliji kwene jwangalemwa atapanandi.” Nambo soni jwalijose jwakwika nao ntunjelele mu kaŵechete ka Baibulo jukolanjidwaga mwanache jwa Nnungu mpela pa MATEYO: 5/9 “Ŵakujaliwa ŵandu ŵakwika nao ntunjelele, pakuti Nnungu tachakolanga kuti ŵanache ŵakwe.” Nambo soni kaŵechete kachiyuda kakunkolanga jwine jwalijose jwakulungamika pameso pa Nnungu kapena jwakutenda masengo gakutumichila Nnungu mpela ntume (kakunkolangaga) kuti nnungu kapena mwanache jwa Nnungu, mpela pa YOHANE: 10/34 “Isa jwatite: ‘Ana m’Malamusi mwenu ngaŵa amula mwamwalembedwe kuti ‘Nnungu jwatite: Jenumanja milungu? (35) Pajatu maloŵe ga m’Malemba gakasaŵaga gakuona mpaka kalakala, soni Nsyenejo jwakolasile kuti milungu ŵandu aŵala ŵajwaŵechetanaga nao ŵala. (36) Unetu Atati ŵasagwile nikunduma pasi pano. Sano jenumanja mpaka m’bechete chinauli kuti ngunnyosya Nnungu, ligongo lyanti ndite une Mwanache jwa Nnungu?” Mwaiŵelele kwa mundu jwakupanganya yangalumbana mpela kuwulaga ni kuŵecheta yaunami jukasakolanjidwaga mwanache jwa shetani mpela pa YOHANE: 8/44 “Jenumanja ni ŵanache ŵa shetani. Ŵalakweo ni atati ŵenu, soni nkusaka kuti mpanganyeje yaakasasachililaga atati ŵenuo. Jwalakwejula chitamilecho jwakuwulaga ŵandu. Nganijutamilichika mu yakuona, ligongo mwa jwalakwe mwangali yakuona kuŵecheta yaunami ninyendele jakwe ligongo jwaunami, nikuŵa soni chitimatima cha unami wosope.” Aga maloŵega ngagakwamba kuti shetani ni juŵaŵeleche ŵangalumbanao iyayi. Maloŵe gakuti: “Mwanache jwa Nnungu” gakaŵe kuti gakwamba yanti mwanachejo ni jumpepe m’milungu jitatu nikuti nganganijiŵa milungu jitatupe nambo jikaliji jejinji ligongo apali ŵandu ŵajinji ŵaŵakolanjidwe kuti ŵanache ŵa Nnungu, nambo soni akapatikene ŵandu ŵakuŵajilwa kuŵa nnungu kumpunda Isa, mpela Adamu pa LUKA: 3/38 kwisa soni Israila kapena kuti Ya’akubu pa EKSODO: 4/22 nambo soni Daudi pa MASALIMO: 89/26-27  nambo soni Efuremu pa YEREMIYA: 31/9 “…Une ni babagwe Israila, Efuremu ni mwanache jwangu jwakwitio.” Wosopeŵa achinangolo ŵa Isa basi ŵanganyao akaŵajilwe kuŵa milungu nkanijuyiche Isa.

2.          Maloŵe gakuti: “Isa jwakuumila kwinani,” mpela pa YOHANE: 8/23 “Isa jwasalile kuti: ‘Jenumanja n’di ŵakuumila pasi pano, Une ndili jwakuumila kwinani. Jenumanja n’di ŵachilambo achino chapasi, Une nganimba jwachilambo achino chapasi iyayi.” Ŵanganyao akasaganisyaga kuti maloŵe galakwega gakwamba yanti Isa nnungu jwajwatulwiche kuumila kwa Nnungu Atati jwakwinani ajula jwanganijuŵa jwachilambo achino chapasi. Kutendaga gele maloŵega gakwamba yanti Isajo ntume jwa Nnungu jwajukuŵecheta maloŵe gakuumila kwa Nnungu kwinani. Ni ligongo lyakwe achinafunsi ŵakwe ŵali ndumetume syakwe nombenao ŵakolasile kuti nganaŵa ŵachilambo achino chapasi ligongo nombe nao soni akwenesya maloŵe ga Nnungu gakuumila kwinani mwajukutendela Isa, mpela pa YOHANE: 17/16-18 “Ŵanganyao nganaŵa ŵachilambo chapasi, mpela Une soni nganimba jwa chilambo chapasi. (17) Mwasaguleje ni maloŵe genu kuti aŵe ŵandu ŵenu. Maloŵe genugo gali gakuona kusyene. (18) Mpela yamwatite pakunduma une pasi pano, Une none natumile pasi pano.”

3.             Maloŵe gakuti: “Isa ni Nnungu niŵamo,” mpela pa YOHANE: 10/30 “Une ni Atati niŵamo.” Ŵanganyao akasaganisya kuti maloŵe galakwega gakwamba yanti Isa juli chipande chimpepe cha Nnungu. Nambo maloŵe galakwega gakwamba utenga wajwaiche nao Isa kuti waliji wakuumila kwa Nnungu, basi maloŵe ga Isa ni maloŵe ga Nnungu nigamo, mwagaŵelele soni maloŵe ga achinafunsi ŵakwe kuti gakulandana ni ga Isa ni ga Nnungu galiji maloŵe gamo, mpela pa YOHANE: 17/ 21-23 “Ngwaombela kuti ŵanganyao wosope aŵe ŵamo. Mpela mmwe Atati nkasaŵaga mwangune, nombe une mwenumwe, ŵanganyao nombe aŵe mwetuwe. Pakutenda iyyo ŵandu wosope tachikulupilila kuti mwandumile. (22) Uchimbichimbi uwwowopeo wamwambele, une none napele ŵanganyao. Aŵe ŵampepe mpela mwatuŵelele uwwe kuti tuli ŵampepe. (23) Une mbe mwa ŵanganyao, Mmwe mwangune, kuti aŵe ŵampepe kusyesyene. Pakutenda iyyo ŵandu wosope tachimanyilila kuti Mmwe ni ŵamwandumile, nambo soni kuti nkwanonyelaga mpela yankuti pakunonyela une.”

4.             Maloŵe gakuti: “Jwam’bweni Isa ŵaweni Atati ligongo Atati akasaŵaga mwa Isa,” mpela pa YOHANE: 14/9-10 “Isa ŵan’janjile kuti: ‘Mmwe Filipo, ndemi namwe ndema josopeji, ni nganimumanyepe? Jwambweni Une, nikuti ŵaweni soni Atati. Nambi uli nkuti, ‘Tulosyani Atati?’ (10) Ana ngankukulupilila kuti Une ngasaŵaga mwa Atati soni Atati akasaŵaga mwa Une? Maloŵe gangunsalilaga ngagakuumila kwa Unepe iyayi, nambo Atati ŵaakasaŵaga mwa Une, ni ŵakasakamulaga masengo gao.” Ŵanganyao akasatiji maloŵe galakwega gakwamba ya ulungu wa Isa ligongo kum’bona kwakwe ni kum’bona Nnungu ligongo Nnungu akasaŵaga mwa Jwalakwe. Chitamilecho maloŵe galakwega ngagakwamba yalakweyo ligongo pangali jwampaka jukombole kum’bona Nnungu pachilambo achino chapasi mwitala line lililyose mwajukuŵechetela Paulo pa            1 TIMOTEO: 6/16 “…Chitamilecho pangali mundu jwaŵam’bweni, pangali soni ŵampaka akombole kum’bona…” Nambo kuti maloŵe galakwega gakwamba chikulupi chakunkulupilila Nnungu chachili mwa Isa nambo soni kwikutila kwakuli kwa Nnungu pa utume wa Isa. Ni ligongo lyakwe maloŵe ganti mpela galakwega jwagaŵechete soni Isa kwa achinafunsi ŵakwe mpela pa YOHANE: 14/20 “Lyele lisikulyo tinchimanyilila yanti Une ngasaŵaga mwa Atati, sano jenumanja ni nkasaŵaga mwangune, mpela mwangasaŵelaga Une mwenumwe.” Gopolela kuti: Atati akasangulupilila, sano Une ni ngunkulupililaga jenumanja, mpela yankutiji jenumanja pakungulupilila Une.

5.          Maloŵe gakuti: “Isa jukolanjidwaga kuti maloŵe soni jwapali kalape kwa Nnungu soni jwaliji Nnungu,” mpela pa YOHANE: 1/1 “Pandanda pa yosope Jwalakwe jwakolanjidwa ni lina lyakuti maloŵe, jwaliji juli jupali kalape. Jwaliji kwa Nnungu, soni jwaliji Nnungu.” Ŵanganyao akasatiji maloŵe galakwega ni gagakusimichisya papaswela ulungu wa Isa nambo soni kuti jwapali pandanda impepe ni Nnungu kwinani. Maloŵe galakwega kuti tugapikanichisye chenene tukuŵajilwa kuwusya ayi iwusyoyi: 1- Ana jwaakolanjidwa ni lina lyakuti ‘maloŵe’ jwajwaliji juli jupali kalapejo ni nduni? 2- Nambi maloŵego gacheni, nambi akugakamulichisyaga masengo ndaŵichi? Kwanga kwa chiwusyo chandanda ni kwanti: Jwaakukolanjidwa ni lina lyakuti maloŵe jwajwaliji juli jupali kalape gelegatu maloŵe ngaŵa mundu iyayi. Ni ligongo lyakwe m’Mabaibulo mwine akasalembaga kuti: “Pandandanda paliji pana maloŵe, soni maloŵe galiji kwa Nnungu, soni maloŵe ni Nnungu.” Soni tuli tujilumbikenye jele nganiji ni Isa chituione yanti Isa jwategumbidwa ni Nnungu kupitila mu gele maloŵega, mpela pa YOHANE: 1/14 “Jwakolanjidwa maloŵe jula jwasyuchile mundu, nikwisa kutama sikati jetu…” Soni m’Mabaibulo gane akasalembaga kuti: “Maloŵe gala gasyuchile mundu, nikwisa kutama sikati jetu.” Gopolela kuti maloŵe ndema jagaliji kwa Nnungu galiji maloŵepe ngaŵa mundu. Kwanga kwa chiwusyo chaŵili nikwanti: Maloŵe galakwega ni ga Nnungu gakuti, ‘M’be’ soni akasagakamulichisyaga masengo pandema jaakusaka gumba chindu chilichose pakuchilamula kuti: ‘M’be’ basi nichikasaŵaga. Mpela pa GENESIS: 1/3 “Sano Nnungu jwatite: ‘Kulanguche,’ basi nikwalangwiche.” Nambo soni QUR’AN 16:40 [Chisimu liloŵe Lyetu pa chindu chilichose pati tuchisachile (kuti chipatikane), tugambaga kuchisalila kuti: “Chiŵe.” Basi ni chikisaŵaga.] Gopolela kuti chilichose chachikasagumbidwaga ni Nnungu chikasagumbidwaga kupitila m’maloŵe galakwega, mpela pa YOHANE: 1/3 “Nnungu jwagumbile yosope kupitila mwa Jwalakwe (maloŵe gakuti: m’be), soni pangali chilichose chachagumbidwe pangali Jwalakwe (maloŵe gakuti: m’be).” Ni ligongo lyakwe soni Isa nombe najo jwagumbidwe kupitila m’maloŵe gagogo, mpela QUR’AN 4:171 [… soni (juŵele chiumbe chagumbidwa ni) liloŵe Lyakwe (lya Allah lyakuti: “M'be!”) lyaŵaliponyisye kwa Maryam …] Nambo soni QUR’AN 3:45 [(Kumbuchilani) katema kaŵaŵechete Achimalaika kuti: “E mmwe Maryam! Chisimutu Allah akuntagulila abali jakusengwasya ja (kuti chim'beleche mwanache ni) liloŵe lyakuumila Kukwakwe (mwangali kusimangana ni ŵalume, nambo pagamba kunsalila kuti: ‘ŵelekani’ mmwe ni kuŵeleka), lina lyakwe chachiŵa Masihi Isa mwanache jwa Maryam, jwakuchimbichika pa duniya ni ku Akhera kwakwe, soni ni jumpepe mu ŵakuŵandichisyidwa (kwa Allah).”] Sano kuŵecheta kwanti: “…soni jwaliji Nnungu,” kapena kuti: “…sano maloŵe ni Nnungu,” kwakukusimanikwa pa YOHANE: 1/1 nganikuŵa kwakuona, ligongo Akilisito  ŵandanda ŵagalagatila Nnungu jumo ŵaŵalasile kuti: “…soni galiji ga Nnungu,” kapena kuti: “…soni Maloŵego ga Nnungu,” gopolela kuti maloŵego ga Nnungu ngaŵa kuti maloŵego ni Nnungu, nambo kutindanya kwatendekwe ndema jajaliji Baibulo mchiŵecheto cha Chigiriki paliloŵe lyakuti ‘THEOU,’ lyalikupeleka mate gakuti ‘ga Nnungu’ kulosyo usyene, ni kuŵika mmalo mwakwe liloŵe lyakuti ‘THEOS’ lyalikupeleka mate gakuti ‘Nnungu’. Ingaŵe yanti maloŵe ga Nnungu gali Nnungu nikuti milungu jingaliji jangaŵalanjika. Ligongo Baibulo jikasakolanjidwa maloŵe ga Nnungu, nombenajo QUR’AN jikasakolanjidwa maloŵe ga Nnungu, nambo soni maloŵe ga Nnungu gali gamajinji kupunda chindu chilichose, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 31:27 [Soni ingaŵe kuti itela yosope yaili pa chilambo yaliji mapensulo, sano mbwani (nikuŵa wino wakulembela), ni kujijonjechesya panyuma pakwe ni mbwani sine nsano nasiŵili; maloŵe ga Allah nga nganigamala …] Nambo soni namuno ingaŵe yanti Isa jwapali pandanda kwinani pampepe ni Nnungu nga nganiyintendekasya Isajo kuŵa Nnungu, ligongo Paulo ŵansasile mundu jwanganakola ndanda namuno mbesi jwajuli Melkizedeke nambo nganijukolanjidwa kuti Nnungu, mpela pa AHEBRI: 7/3 “Ya babagwe kapena mamagwe kapena achinangologwe, pangali chilichose chachalembedwe. Juli mpela mwanache jwa Nnungu, jukwendelechela kuŵa imamu mpaka kalakala.” Aju ni jwakaŵajilwe kuŵa jumpepe m’milungu jitatu ligongo kutandila babagwe, mamagwe, achalongo achimijakwe, kupagwa kwakwe namuno kuwa kwakwe ngayikumanyika. Kutendaga Isa mamagwe akumanyika kuti Maryam, nambo soni achalongo achimijakwe, kupagwa kwakwe ikumanyika nambo soni ilembedwe, nambo soni naga mwajikuŵechetela Baibulo nikuti namuno chiwa chakwe chikumanyika.

 ŴAKUSAKA GALAGATILA NNUNGU JUMO AJAWULE KWAPI?

Ndema jajwaliji Isa pa chilambo chapasi mpela Ntenga jwa Allah, ŵandu ŵa jele ndemajo ŵalamulidwaga kuti ankuye Isajo kuti akayiche kwa Allah, ligongo litala lyakuja kwichila kwa Allah lyaliji mwa Isape basi, mpela mwajukuŵechetela Isa pa YOHANE: 14/6 “Isa ŵan’janjile kuti: ‘Une ni litala, yakuona nambo soni umi, pangali mundu jwampaka ayiche kwa Atati naga ngapitila mwangune.” Yalumo soni achimitenga wosope ŵakala, jwalijose pa ndema jakwe jwaliji litala lilyolyopelyo lyakuja kwichila kwa Allah. Sano Isa mpela Ntenga jwagalagatila Nnungu jumo, jwasalile ŵandu ŵakwe ŵagalagatila Nnungu jumo kwakuŵajilwa kwaula ni jwakuŵajilwa kunkuya mpela litala lyakuja kwichila kwa Allah patatyoche Isajo, mpela mwajukuŵechetela pa YOHANE: 16/13-14 “Nambo pachijuyika Nsimu jwakumanyisya yakuona jula tachin’jiganya yakuona yosope. Pakuti ngasijuŵecheta yakuumila kwa Jwele jikape iyayi, nambo iliyose yatachinsalilaga Atati, ni yajuchiŵechetaga. Soni juchimmanyisya ŵanganyammwe ichindu yam’bujo. (14) Juchinjimbichisya une, pakuti juchijigala yakuuma kukwangu nikummanyisyaga.” Nambo soni YOHANE: 14/26 “Nambo Namangoswe jula, Nsimu Weswela jwatachintuma Atati mu lina lyangu, ni jwatachin’jiganya yosope, soni juchinkumbusya ŵanganyammwe yosope yanansalile.” Sano Nsimu Weswela wakumanyisya yakuona jwali Namangoswe jwelejotu mundu jwajuli Ntume jwa yakuona ngaŵa kakuoneka mpela kangunda kakatulwiche pa lisiku lyakunsingula Isa iyayi, mpela pa 1 YOHANE: 4/1-2 “Jenumanja ŵakunonyeledwa, ngasin’gambaga kulupilila nganisyo silisyose, nambo nsilinjeje kaje nganisyosyo kuti nnole naga sili syakuumila kwa Allah. Paja achimitenga ŵajinji ŵaunami ajenele posepose. (2) Tinkomboleche kuwumanyilila Nsimu wa Allah mwanti sayi: jwalijose jwakwitichisya kuti Isa Nkilisito jwajisile kuŵa mundu, jwalakwe ni jwakuumila kwa Allah.” Achalongo achimijangu chikwelele Isa kwinani ana ni nduni juŵayiche mu lina lya utume mpela wa Isa nikwisa kwitichisya yanti Isa jwaliji mundu ngaŵa Nnungu nikunchimbichisya Isajo? Chijango chakwe nichanti: Ntenga Muhammad ﷺ‬. Ligongo ni jwelepejo jwajwayiche kuŵecheta yanti Isa jwaliji mundu ngaŵa Nnungu, mpela pa QUR’AN 5:75 [Masihi (Isa) mwanache jwa Maryam nganaŵa jwinepe ikaŵeje Ntenga basi, pamasile papite paujo pakwe achimitenga (ŵane), nombenao mamagwe ŵaliji ŵakuonaonape, ŵanaŵaŵilio ŵaliji nkulya yakulya (mwaakulilaga jwalijose, ana Nnungu kuŵa nkulya?)] Nambo soni Muhammad ﷺ‬ ŵanchimbichisye Isa kwannope, mpela pa QUR’AN 3:45 [(Kumbuchilani) katema kaŵaŵechete Achimalaika kuti: “E mmwe Maryam! Chisimutu Allah akuntagulila abali jakusengwasya ja (kuti chim'beleche mwanache ni) liloŵe lyakuumila Kukwakwe (mwangali kusimangana ni ŵalume, nambo pagamba kunsalila kuti: ‘ŵelekani’ mmwe ni kuŵeleka), lina lyakwe chachiŵa Masihi Isa mwanache jwa Maryam, jwakuchimbichika pa duniya ni ku Akhera kwakwe, soni ni jumpepe mu ŵakuŵandichisyidwa (kwa Allah).”] Nambo soni Muhammad ﷺ‬ ni juŵayiche ni chitabu cha Qur’an chachikunswejesya Isa ku ndamo jakulikwesya mpela mwachikuŵechetela chitabucho ya mwajwaŵechetele Isajo nsyene pa Qur’an 19:32 [Ni kwatendela yaukoto mama ŵangu, ni nganandenda kuŵa jwakulikwesya, kapena jwantapane]. Nambo soni Paulo jwaliji nkum’bomba Allah ya kwika kwa Nsimu Weswela ni kulondesyaga ya masengo gakwe gachiuchikamula patiuchiyikapo mpela mwajukuŵechetela pa AEFESO: 1/17 “Soni ngasawombaga kuti Nnungu jwa Ambuje Isa Nkilisito, Atati ŵauchimbichimbi, ampe Nsimu Weswela (Muhammad), jwatachimpa lunda, nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti mummanye kusyesyene.”

Nambo ŵandu ŵane akasalimbichila kuŵecheta kuti: Nsimu walakweu ni Nsimu Weswela wakuoneka mpela malamba ga moto ganti mpela ndimi soni wayiche pa ung’ando wa Pentekoste, mpela pa ITENDO: 2/1-13. Nambo yakuona yakwe niyanti Nsimu walakweu ngaŵa ni awula wajwalochesye Isa kuti uchiyika iyayi, nambo soni ngaŵa ni awula wajwaŵendaga Paulo kwa Allah kuti uyiche iyayi. Nguŵecheta maloŵe galakwega pa magongo igala:-

1.          Masengo gawayichilaga Nsimuo kutenda, mpela mugaŵelele malemba pa YOHANE: 16/13-14 Isa jukuti: “Nambo pachijuyika Nsimu jwakumanyisya yakuona jula tachin’jiganya yakuona yosope. Pakuti ngasijuŵecheta yakuumila kwa Jwele jikape iyayi, nambo iliyose yatachinsalilaga Atati, ni yajuchiŵechetaga. Soni juchimmanyisya ŵanganyammwe ichindu yam’bujo. (14) Juchinjimbichisya une, pakuti juchijigala yakuuma kukwangu nikummanyisyaga.” Nambo soni pa AEFESO: 1/17 “…jwatachimpa lunda, nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti mummanye kusyesyene.” Ana Nsimu wawayiche pa Pentekoste wamanyisye yakuonachi? Nambi wajiganyisye ichichi? Kapena maloŵechi gawaŵechete pakun’juwula Allah kukwao kuti ammanye kusyesyene? Kapena lundachi lwawapeleche?

2.               Kwika kwa Nsimu Weswela kwakwatendekwe pa Pentekoste kwaliji kwanilisya kulochesya kwa ntume Yowele ngaŵa Isa, mpela mwajukuŵechetela Petro pa ITENDO: 2/16 “Nambo yalakweyi ni ayila yajwalochesye ntume Yowele…” Gopolela kuti kulochesya kwa Isa kwakwika Nsimu wakumanyisya yakuona kwaliji nkanikukwanilisyidwepe namuno Pentekoste jili jipite, kwikanila pajwayiche Ntume Muhammad ﷺ‬ pa chilambo chapasi nikutanda kulalichila ya Allah nipakwakwanilisyidwe kulochesya kwa Isa.

3.             Nsimu wawayiche pa Pentekoste pakwete pawayiche namuno Isa nkanapagwe, ali apali nambo soni ali apite kwinani mpela yatukuti pakuŵalanga mu asi ndimesi: LUKA: 1/15, LUKA: 1/41, LUKA: 2/26, LUKA: 3/22 nambo soni YOHANE: 20/22. Kutendaga Nsimu wajwapeleche chilanga Isa kuti uchiyika nganiuyicheje nikala kose, mpela mwajukuŵechetela Isa pa YOHANE: 16/7 “Nambope ngunsalila yakuona, kuti kuli kwambone nnope kukwenu kuti Une ndyoche. Pakuti naga ngatyoka Namangoswe jula ngasijuika kukwenu. Nambo naga njaule, chingantumisye kukwenu.” Achalongo achimijangu ndime jalakweji jikutusalila kuti: Namangoswejo nganijuyicheje pa chilambo chapasi Isa nkanatyochepo. Nambo soni jikutuwunda yanti: Kuli kwambone nnope kunkuya Namangoswe jwa yakuona jwaali Muhammad ﷺ‬ kumpunda kuŵa ni Isa pa chilambo achino chapasi.

Naga nkunkulupilila Muhammad ﷺ‬ pakwinjila mu Usilamu tinchin’galagatila Nnungu jumpepe basi, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 3:64 [Jilani: “E jenumanja achimisyene chitabu (Ayuda ni Akilisito)! Ikani kuliloŵe lyakulungamika (lyachitulandane) chilikati chetuwe ni jenumanja, lyanti ‘Tukan'galagatilaga (jwinepe) ikaŵeje Allah, ni tukam'bwanganyaga ni chilichose, soni ŵane mwetuwe akatenda ŵane kuŵa milungu kunneka Allah.” Nambo naga akugalauka (kuleka lyele liloŵeli), basi jilani: “Ŵichilani umboni wanti uwwe chisimu chene tuli Asilamu (ŵakulipeleka kwa Allah).”] Nambo soni naga nkunkulupilila Muhammad ﷺ‬ tim’be nkujikulupilia mitume josope kuwanganya ni Isa jwakwe, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 2:136 [Ŵechetani (jenumanja Asilamu pakwasalila Ayuda ni Akilisito) kuti: “Uwwe tukulupilile mwa Allah, ni yaitulusyidwe kukwetu (jajili Qur’an), ni yayatulusyidwe kwa Ibrahima, Ismaila, Isihaka, Yaakubu ni isukulu yakwe, ni yaŵapedwile Musa ni Isa, ni yaŵapedwile Achimitume kuumila kwa M’mbuje gwao, ngatukulekanganya chilikati cha jumpepe mwa ŵanganyao, soni uwwe Kukwakwe tukulipeleka (pakuŵa  Asilamu).”] Nambo soni naga nkunkulupilila Muhammad ﷺ‬ timummanye kusyene Nnungu jwa wayiche Nsimu Weswela (Muhammad ﷺ‬ kupitila mu Qur’an) kukun’juwulila ŵanganyammwe, mpela mwajukuŵechetela Nnungu kuwusalila Nsimu Weswela (Muhammad ﷺ‬) pa   QUR’AN 112:1-4 kuti: [Jilani: “Jwalakwe ni Allah Jumpepe. Allah pe ni jwakun'jegama. Nganaŵeleka soni nganaŵelechedwa. Soni nganakola jwakulanda najo ata jumo.”]

           Achalongo achimijangu gatendelani masengo maloŵega kuti nkapotela. Basi panyuma pakuŵecheta gele maloŵega, ngum’benda Nnungu jumo jwakuŵajilwa kun’galagatila jwali Allah kuti: [Lumbili losope lwene alapikwe Allah, M'mbuje jwa iwumbe yosope. Jwaukoto wejinji, Jwachanasa channope. Nsyene Lisiku Lyamalipilo. Kwele Jikape tukwagalagatila, soni Kwele Jikape tukwaŵenda chikamuchisyo. Tujongolelani kwitala lyagoloka. Litala lya aŵala ŵanya ŵamwapele chindimba, ngaŵaga ŵaŵatumbililidwe (aŵala ŵaŵaimanyi yakuona nikuileka), kapena ŵaŵasokonechele (aŵala ŵaŵailesile yakuona ligongo lya ujinga ni kupotela)].[192]



[1] Qur’an 98 (Al-Bayyinah), Aya: 5

[2] Qur’an 2 (Al-Baqarah), Aya: 213

[3] Ŵajipochele Muslim 4/2197 Hadisi no. 2865

[4] Ŵajipochele Ibn Jarir 2/334, nambo soni Hākim mu Mustadrak 2/546

[5] Qur’an 33 (Al-Ahzaab), Aya: 36

[6] Ŵajipochele Albaihaqi 10/114

[7] Ŵajipochele Al-Bukhari 9/104 ni Alfat’hi, hadisi no. 5063, nambo soni Muslim 2/1020 hadisi no. 1401

[8] Ŵajipochele Muslim 1/63 pa Hadisi no: 35.

[9] Qur’an 8 (Al-Anfaal), Aya: 2

[10] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 177.

[11] Qur’an 54 (Al-Qamar), Aya: 49.

[12]  Ŵajipochele  Imam Muslim 1/36 – 37 pa Hadisi no: 8.

[13] Qur’an 7 (Al-A’raaf), Aya: 54

[14] Qur’an 30 (Ar-Rum), Aya: 30.

[15]  Ŵajipochele Al-Bukhari 3/219 ni Fateh pa Hadisi no: 1358 nambo soni Muslim 4/2047 pa Hadisi no: 2657.

[16] Qur’an 31 (Luqman), Aya: 25.

[17] Qur’an 51 (Adh-Dhariyaat), Aya: 56

[18] Qur’an 16 (An-Nahli), Aya: 36

[19] Qur’an 21 (Al-Anmbiya), Aya: 25

[20]Ŵajipochele Bukhari 1/226 ni Fat’h Hadisi no: (128) nambo soni Muslim 1/61 Hadisi no (32).

[21] Ŵajipochele Bukhari 10/283 ni Fat’h Hadisi no:    (5827) nambo soni Muslim 1/95 Hadisi no: 94.

[22] Qur’an 42 (Ash-Shura), Aya: 11

[23] Qur’an 112 (Al-Ikhlaaswi), Aya: 4

[24]Qur’an 7 (Al-A’raaf), Aya: 180

[25] Qur’an 38 (Swad), Aya: 29

[26]Nnole mu (Tadhkiratulhuffaadh ja Imam Dhahabiy 1/209, Majmooulfatawa ja IbnTaymiyyah 3/167, 5/348 ni 365 ni masamba gane.

[27]Qur’an 59 (Al-Hashir), Aya: 22 – 24.

[28]Qur’an 6 (Al-An‘am), Aya: 162 – 163.

[29]Qur’an 39 (Az-Zumara), Aya: 3

[30]Ŵajipochele Al-Bukhari 5/301 ni Fat’h, Hadisi no: 2697 nambo soni Muslim 3/1343 Hadisi no: 1718.

[31]Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 21-22

[32]Qur’an 40 (Ghafir), Aya: 60

[33]Qur’an 72 (Al-Jinn), Aya: 18

[34]Ŵajipochele Tirmithy 5/211.

[35]Qur’an 28 (Al-Qaswaswi), Aya: 15.

[36]Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 175.

[37]Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 36.

[38] Qur’an 28 (Al-Qswaswi), Aya: 21.

[39] Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 110.

[40] Qur’an 21 (Al-Anbiya), Aya: 90.

[41] Qur’an 17 (Al-Israa), Aya: 57.

[42] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 165.

[43] Qur’an 5 (Al-Ma’idah), Aya: 23.

[44] Qur’an 6 (Al-An’am), Aya: 162-163.

[45] Ŵajipochele Muslim 3/1567, hadisi No. 1978.

[46] Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imran), Aya: 18.

[47] Ŵajipochele Muslim 4/2294, hadisi No. 2996.

[48] Qur’an 50 (Qaf), Aya: 18.

[49] Qur’an 42 (Ash-Shura), Aya: 15.

[50] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 75.

51 Ŵajipochele Al-Bukhari 13/333 ni Fa’th, hadisi No. 7362.

[52] Qur’an 15 (Al-Hijr), Aya: 9.

[53] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 285.

[54] Qur’an 16 (An-Nahl), Aya: 36.

[55] Qur’an 14 (Ibrahim), Aya: 11.

[56] Qur’an 48 (Al-Fat’h), Aya: 29.

[57] Qur’an 33 (Al-Ahzab), Aya: 40.

[58] Qur’an 7 (Al-A’raf), Aya: 158.

[59] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/436 ni Fat’h, hadisi No. 335, nambo soni Muslim 1/370-371, hadisi No. 521.

[60] Ŵajipochele Al-Bukhari 8/395 ni Fat’h, hadisi No. 4712, nambo soni Muslim 1/184, hadisi No. 194.

[61] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 4.

[62] Qur’an 4 (An-Nisa’i), Aya: 87.

[63] Ŵajipochele Al-Bukhari 3/232, hadisi No. 1374, nambo soni Muslim 4/2200-2201, hadisi No. 2870.

[64] Ŵajipochele Muslim 1/412, hadisi No. 588.

[65] Ŵajipochele Ahmad 4/287 ni ŵane.

[66] Qur’an 64 (At-Taghabun), Aya: 7.

[67] Ŵajipochele Al-Bukhari 5/286 ni Fat’h, hadisi No. 4625, nambo soni Muslim 4/2194, hadisi No. 2859.

[68] Qur’an 78 (An-Naba’), Aya: 40.

[69] Qur’an 84 (Al-Inshiqaq), Aya: 7-12.

[70] Ŵajipochele Al-Bukhari 11/463 ni Fat’h, hadisi No. 6575, nambo soni Muslim 3/1792, hadisi No. 2289.

[71] Qur’an 101 (Al-Qaria), Aya: 6-11.

[72] Ŵajipochele Al-Bukhari 13/419 ni Fat’h, hadisi No. 7437, nambo soni Muslim 1/163-166, hadisi No. 182.

[73] Ŵajipochele Al-Bukhari 13/421 ni Fat’h, hadisi No. 7439, nambo soni Muslim 1/167-171, hadisi No. 183.

[74] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 25.

[75] Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imran), Aya: 131.

[76] Qur’an 54 (Al-Qamar), Aya: 59.

[77] Qur’an 22 (Al-Hajj), Aya: 70.

[78] Qur’an 81 (At-Taqwir), Aya: 29.

[79] Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 62.

[80] Qur’an 29 (Al-‘Ankabut), Aya: 68.

[81] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 34.

[82] Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 35-38.

[83] Qur’an 46 (Al-Ahqaf), Aya: 3.

[84] Qur’an 63 (Al-Munafiqun), Aya: 3.

[85] Qur’an 16 (An-Nahl), Aya: 112.

[86] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/110 ni Fat’h, hadisi No. 4811, nambo soni Muslim 1/81, hadisi No. 64.

[87] Qur’an 9 (At-Taua), Aya: 67.

[88] Qur’an 4 (An-Nisa’), Aya: 145.

[89] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/89 ni Fat’h, hadisi No. 33, nambo soni Muslim 1/78, hadisi No. 59.

[90] Qur’an 4 (An-Nisa’), Aya: 145.

[91] Qur’an 31 (Luqman), ndime: 13.

[92] Qur’an 71 (Nuh), ndime: 23.

[93] Ŵajipochele Abu Daud 4/98, hadisi No. 4352, nambo soni Tirmidh 4/499, hadisi No. 2219.

[94] Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 72.

[95] Ŵajipochele Al-Bukhari 10/207 ni Fat’h, hadisi No. 5743.

[96] Ŵajipochele Ahmad 4/219.

[97] Ŵajipochele Ahmad 4/310, nambo soni Tirmidhi 4/403, hadisi No. 2072.

[98] Ŵajipochele At-Tirmidhi 4/475, hadisi No. 2180, nambo soni Ahmad 5/218 ni Twabran mu Al-Kabiir, hadisi No. 3291.

[99] Qur’an 27 (An-Naml), Aya: 65.

[100] Ŵajipochele Al-Bukhari 5/393 ni Fat’h, hadisi No. 276, nambo soni Muslim 1/92, hadisi No. 89.

[101] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 102.

[102] Qur’an 26 (Ash-Shu‘ara), Aya: 221-223.

[103] Ŵajipochele Ahmad 2/429, nambo soni Hākim 1/8.

[104] Ŵajipochele Al-Bukhari 2/522 ni Fat’h, hadisi No. 1038, nambo soni Muslim 1/83, hadisi No. 71.

[105] Ŵajipochele Al-Bukhari 3/255 ni Fat’h, hadisi No. 1390.

[106] Ŵajipochele Muslim 2/672, hadisi No. 977, nambo soni Tirmidhi 3/370, hadisi No. 1054.

[107] Ŵajipochele Ahmad 2/337, nambo soni Tirmidhi 3/371, hadisi No. 1056.

[108] Ŵajipochele Ahmad 3/237.

[109] Ŵajipochele Muslim 2/671, hadisi No. 974.

[110] Ŵajipochele Al-Bukhari 3/63 ni Fat’h, hadisi No. 1189, nambo soni Muslim 2/1014, hadisi No. 1397.

[111] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/532 ni Fat’h, hadisi No. 435, nambo soni Muslim 1/377, hadisi No. 531.

[112] Ŵajipochele Muslim 1/377. Hadisi No. 532.

[113] Ŵajipochele Ahmad 1/435.

[114] Qur’an 5 (Al-Maida), Aya 35.

[115] Qur’an 17 (Al-Isra’i), Aya: 57.

[116] Qur’an 7 (Al-A‘rāf), Aya: 180.

[117] Ŵajipochele Al-Bukhari 3/48 ni Fat’h, hadisi No. 1162.

[118] Qur’an 3 (Ᾱl-’Imrān), Aya: 53.

[119] Ŵajipochele Tirmidhi 5/515, hadisi No. 3475, nambo soni Ibn Maja 2/1267, hadisi No. 3857.

[120] Ŵajipochele Al-Bukhari 2/501 ni Fat’h, hadisi No. 1013, nambo soni Muslim 2/612-613, hadisi No. 897.

[121] Ŵajipochele Al-Bukhari 2/494, hadisi No. 1010.

[122] Ŵajipochele Muslim 4/1782. Hadisi no. 2278.

[123] Qur’an 41 (Fussilat), Aya: 34.

[124] Qur’an 10 (Yunus), Aya: 62-63.

[125] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 257.

[126] Qur’an 47 (Muhammad), Aya: 11.

[127] Qur’an 41 (Fussilat), Aya: 30-31.

[128] Qur’an 10 (Yunus), Aya: 18.

[129] Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 44.

[130] Qur’an 21 (Al-Anbiyā’), Aya: 28.

[131] Qur’an 20 (Twaha), Aya: 109.

[132] Qur’an 21 (Al-Anbiyā’), Aya: 28.

[133] Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 3.

[134] Qur’an 34 (Saba’), Aya: 22.

[135] Ŵajipochele AlBukhari 8/395-396, hadisi No. 4712, nambo soni Muslim 1/184-186, hadisi No. 196.

[136] Ŵajipochele Muslim 1/188, hadisi No. 196.

[137] Ŵajipochele Al-Bukhari 7/193, hadisi No. 3885, nambo soni Muslim 1/195, hadisi No. 210.

[138] Ŵajipochele Ahmad 3/212, nambo soni Abu Daud 4/236, hadisi No. 4739.

[139] Ŵajipochele AlBukhari 8/41-42 ni Fat’h, hadisi No. 4323, nambo soni Muslim 4/1943-1944 hadisi No. 2498.

[140] Ŵajipochele AlBukhari 5/393 ni Fat’h, hadisi No. 2766, nambo soni Muslim 1/92, hadisi No. 89.

[141] Qur’an 53 (An-Najm), Aya: 32.

[142] Qur’an 4 (AnNisā’), Aya: 116

[143] Qur’an 49 (AlHujurāt), Aya: 9-10.

[144] Ŵajipochele Muslim 1/172, hadisi No. 184.

[145] Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 37.

[146] Qur’an 2 (Al-Baqra), Aya: 117.

[147] Ŵajipochele Al-Bukhari 5/301, hadisi No. 2697, nambo soni Muslim 3/1343, hadisi No. 1718.

[148] Ŵajipochele At-Tabarāni 3/281, nambo soni Baihaqi 7/59,

[149] Qur’an 24 (An-Nūr), Aya: 63.

[150] Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 3.

[151] Ŵajipochele Muslim 2/725, hadisi No. 217.

[152] Ŵajipochele Al-Bukhari 11/464, hadisi No. 6583/6584, nambo soni Muslim 4/1793, hadisi No. 2290/2291.

[153] Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 159.

[154] Adailandira Muslim 2/592-593, hadisi No. 867.

[155] Adailandira Al-Bukhari 5/301, hadisi No. 2697, komanso Muslim 3/1343, hadisi No. 1718.

[156] Qur’an 4 (An-Nisā’), Aya: 59.

[157] Ŵajipochele Muslim kundanda kwa chitabu chakwe, lisamba: 15.

[158] Qur’an 15 (Al-Hijr), Aya: 9.

[159] Ŵajipochele Al-lalakai 1/144, No. 294.

[160] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 143.

[161] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/93, hadisi No. 39, nambo soni Muslim 4/2171, hadisi No. 2818.

[162] Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 165.

[163] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/60 ni Fat’h, hadisi No. 16, nambo soni Muslim 1/66, hadisi No. 43.

[164] Ŵajipochele Al-Bukhari 1/58, hadisi No. 15, nambo soni Muslim 1/67, hadisi No. 44.

[165] Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imrān), Aya 31.

[166] Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 110.

[167] Qur’an 68 (Al-Qalam), Aya: 4.

[168] Quran 9 (At-Taubah), Aya: 128.

[169] Qur’an 94 (Ash-Sharh), Aya: 4.

[170] Ŵajipochele Al-Bukhari 6/478, hadisi No. 3454.

[171] Qur’an 33 (Al-Ahjāb), Aya: 33.

[172] Ŵajipochele Muslim 4/1872, hadisi No. 2408.

[173] Qur’an 9 (At-Tauba), Aya: 100.

[174] Qur’an 48 (Al-Fat’h), Aya: 18.

[175] Ŵajipochele Muslim 4/1942, hadisi No. 2496.                                                          

[176] Ŵajipochele Al-Bukhari 7/21, hadisi No. 3673, nambo soni Muslim 4/1967-1968, hadisi No. 2541.

[177] Ŵajipochele Ahmad 4/126-127, nambo soni Abu Daud 4/200-201, hadisi No. 4607, nambo soni Tirmidh 5/44, hadisi No. 2676.

[178] Ŵajipochele Abu Daud 4/211, hadisi No. 4646/4647.

[179] Ŵajipochele Ahmad 1/188, nambo soni Abu Daud hadisi No. 4649/4650.

[180] Ŵajipochele Tirmidhi 5/648, hadisi No. 3748.

[181] Ŵajipochele Muslim 1/74, hadisi No. 55, nambo soni Abu Daud 4/286, hadisi No. 4944.

[182] Qur’an 4 (An-Nisai), Aya: 59.

[183] Ŵajipochele Al-Bukhari 4/111, hadisi No. 7137, nambo soni Muslim 3/1466, hadisi No. 1835.

[184] Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 103.

[185] Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 105.

[186] Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 159.

[187] Ŵajipochele Ahmad 4/102, nambo soni Abu Daud 4/198, hadisi No. 4597, kwisa soni Hakim 1/128.

[188] Nnole mchitabu cha Kashful-Khafaa 1/66, nambo soni mu As-Silsilatu Ad-Daīfah 57.

[189] Qur’an 11 (Hūd), Aya: 118-119.

[190] Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 153.

[191] Ŵajipochele Tirmidhi 4/466, hadisi No. 2167, nambo soni Hākim 1/115-116.

[192] Qur’an 1 (Al-Fātiha), Aya: 1-7.