حاجی ئومێد چروستانی - په‌رتوكه‌كان

په‌رتوكێكه‌: پێكهاتووه‌ له‌ گرنگترینی ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ موسڵمان له‌ژیانییدا پێویستی پێیه‌تی، له‌ قورئانی پیرۆز وته‌فسیر ولێكدانه‌وه‌ی قورئان وكۆمه‌ڵه‌ ئه‌حكامێك له‌ فیقه وبیروباوه‌ڕی ئیسلامی و كاروكرده‌وه‌ چاكه‌كان وهه‌ندێك شتی تر، خۆشه‌وستان ئه‌م په‌رتووكه‌ ده‌كرێت به‌دوو به‌شه‌وه‌: به‌شی یه‌كه‌م: پێكهاتووه‌ له‌ سێ جوزئی كۆتای قورئانی پیرۆز وته‌فسیره‌كه‌ی كه‌ له‌ كتێبی (زبدة التفسیر) شێخ محمد الاشقره‌وه‌ وه‌رگیراوه‌ . به‌شی دووه‌میش : پێكهاتووه‌ له‌كۆمه‌ڵه‌ ئه‌حكامێك كه‌ موسڵمان پێویستی پێی ده‌بێت له‌ بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕ كه‌ بریتیه‌ له‌ (49) چل ونۆ پرسیار و وه‌ڵام، له‌گه‌ڵ كرده‌وه‌كانی دڵ و گفتۆگۆیه‌كی هێمنانه‌ له‌سه‌ر یه‌كخواپه‌رستی، به‌شێكی تری بریتیه‌ له‌ ئه‌ركان وئه‌حكامه‌كانی ئیسلام وه‌ك ( شایه‌تومان و پاكوخاوێنی – الطهارة- و نوێژ و ڕۆژوو زه‌كات و حه‌ج) له‌گه‌ڵ چه‌ند فه‌وائد وسوودێكی جیا جیا له‌ ڕوقیه‌ی شه‌رعی و نزا وپاڕانه‌وه‌ و ئه‌ذكار و وویرده‌كانی به‌یانیان وئێواران و هه‌شتاودوو فه‌زیله‌ وحه‌فتا كاری خراپ كه‌ ڕێگریان لێكراوه‌ له‌ ئیسلامدا، كۆتاییه‌كه‌شی پێكهاتووه‌ له‌ گه‌شتی نه‌مری و هه‌تا هه‌تایی وچۆنیه‌تی ده‌ست نوێژگرتن ونوێژكردن به‌ وێنه‌وه‌.

په‌رتووكی ( سێ بنچینه‌كه‌ی بیروباوه‌ڕی ئیسلام وبه‌ڵگه‌كانی ) له‌ نووسینی شێخی ئیسلام موحه‌مه‌دی كوڕی عبد الوهابی ته‌میمیه ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ) مه‌به‌ست له‌م سێ بنچینه‌یه‌ : به‌نده‌ په‌روه‌ردگار وئاین و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی بناسێت ..

وه‌زاره‌تی كاروباروباری ئیسلامی وئه‌وقاف وبانگه‌واز وئیرشاد له‌ شانشینی عه‌ره‌بستانی سعودیه‌، باوه‌ڕی پته‌وی هه‌یه‌ به‌ گرنگی وه‌رگێڕانی ماناكانی قورئانی پیرۆز بۆ گشت زمانه‌ گرنگه‌كانی جیهان، به‌ مه‌به‌ستی ئاسانكردنی تێگه‌یشتنی قورئان بۆ ئه‌و موسڵمانانه‌ی كه‌ به‌ غه‌یری زمانی عه‌ره‌بی قسه‌ ده‌كه‌ن. وه‌ك خزمه‌تێكیش بۆ ئه‌و برایانه‌مان كه‌ به‌ زمانی كوردی قسه‌ ده‌كه‌ن، كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌لیك فه‌هد بۆ چاپكردنی قورئانی پیرۆز له‌ مه‌دینه‌ی منه‌وه‌ره‌، خۆشحاڵه‌ ئه‌م ته‌رجه‌مه‌ قورئانیه‌ به‌ زمانی كوردی پێشكه‌ش به‌ خوێنه‌ری به‌ڕێز بكات، كه‌ به‌ڕێز جه‌نابی مامۆستا مه‌لا موحه‌مه‌د مه‌لا صالح بامۆكی پێی هه‌ستاوه‌، وه‌ له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌لیك فه‌هد بۆ چاپكردنی قورئانی پیرۆزیش هه‌ریه‌ك له‌ به‌ڕێزان: دكتۆر كه‌مال صادق یاسین له‌ك ومامۆستا ئومێد عمر چرۆستانی پێیداچونه‌ته‌وه‌.

ئه‌م بابه‌ته‌ به‌شێكه‌ له‌ په‌رتوكی پوخته‌ی بنه‌ماكانی ئیمان وئیسلام، وه‌ ئه‌م باسانه‌ی له‌خۆ گرتووه‌: 1)پێناسه‌ی زه‌كات . 2)گرنگی زه‌كات وحیكمه‌ت له‌ مه‌شروعیه‌تی . 3)به‌ڵگه‌كانی واجب بوونی زه‌كات . 4)مه‌رجه‌كانی زه‌كات . 5)حوكمی ئه‌و كه‌سانه‌ی زه‌كات ناده‌ن . 6)ئه‌و ماڵانه‌ی زه‌كاتیان تێدا واجبه‌ . 7)زه‌كاتی زێر و زیوو، ئه‌و شتانه‌ی جێگای زێر و زیوو ده‌گرنه‌وه‌ . 8)زه‌كاتی ماڵات (مه‌ڕ و بزن و ووشتر و گا و مانگا) . 9)زه‌كاتی ماڵی بازرگانی . 10)زه‌كاتی دانه‌وێڵه‌ و به‌روبوومی كشتوكاڵ . 11)ئه‌و كه‌سانه‌ی زه‌كاتیان پێ ده‌درێت . 12)زه‌كاتی سه‌ر فیتره‌ .

ئه‌م بابه‌ته‌ به‌شێكه‌ له‌ په‌رتوكی پوخته‌ی بنه‌ماكانی ئیمان و ئیسلام، وه‌ ئه‌م باسانه‌ی له‌خۆ گرتووه‌: 1- حه‌ج و حوكمه‌كانی. 2-حه‌جكردن هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو. 3- عومره‌كردن وحوكمه‌كانی.

ئه‌م بابه‌ته‌ به‌شێكه‌ له‌ په‌رتوكی پوخته‌ی بنه‌ماكانی ئیمان و ئیسلام، وه‌ ئه‌م باسانه‌ی له‌خۆ گرتووه‌: 1) پێناسه‌ی نوێژ . 2) حوكمی ئه‌و كه‌سانه‌ی نوێژ ناكه‌ن . 3) نوێژی به‌كۆمه‌ڵ . 4) نوێژی كه‌سی نه‌خۆش . 5) نوێژی هه‌ینی . 6) نوێژی جه‌ژنه‌كان . 7)نوێژی خۆر گیران و مانگ گیران . 8) نوێژی سوننه‌ت . 9) نوێژی ته‌راویح . 10) نوێژی مردوو .

ئه‌م بابه‌ته‌ ئه‌م باسانه‌ی له‌خۆگرتووه‌ : 1) پاكوخاوێنی (الطهارة). 2) حوكمی پاكوخاوێنی (الطهارة) . 3) جۆره‌كانی پاكوخاوێنی (الطهارة) . 4) چوونه‌ سه‌ر ئاو و ئادابه‌كانی . 5) ده‌ست نوێژ گرتن . 6) مه‌سح كردن له‌سه‌ر (خوفه‌كان) . 7) خۆشتن . 8) ته‌یه‌موم . 9) باسی حه‌یز و ئافره‌تی مناڵ بوو .

ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ له‌م بابه‌تانه‌ پێك هاتووه‌ : 1) پێناسه‌ی زانستی یه‌كخواپه‌رستی . 2) مانای ئیسلام . 3) جۆره‌كانی یه‌كخواپه‌رستی . 4) یه‌كخواپه‌رستی زانست و بیروباوه‌ڕ . 5) یه‌كخواپه‌رستی وویست و مه‌به‌ست . 6) یه‌كخواپه‌رستی له‌ په‌روه‌ردگاریه‌تیدا . 7) یه‌كخواپه‌رستی له‌په‌رستندا . 8) یه‌كخواپه‌رستی له‌ ناو و صیفه‌ته‌كاندا . 9) كاریگه‌ری یه‌كخواپه‌رستی له‌سه‌ر كاروكرده‌وه‌ و فه‌زڵه‌كانی . 10) مانای ( لا إله إلا الله ) . 11) مانای ( محمد رسول الله ) . 12) په‌رستن . 13) مانای په‌رستن . 14) مه‌رجه‌كانی په‌رستن . 15) ئه‌و بنه‌مانه‌ی كه‌ په‌رستنی له‌سه‌ر بنیات نراوه‌ . 16) جۆره‌كانی په‌رستن .

ئه‌م بابه‌ته‌ وه‌رگیراوه‌ له‌ كتێبی پوخته‌ی بنه‌ماكانی ئیمان و ئیسلام، وه‌ ئه‌م بابه‌تانه‌ی له‌خۆ گرتووه‌ : 1)پێناسه‌ی (شرك) هاوه‌ڵ بڕیاردان بۆ خوای گه‌وره‌ . 2)به‌شه‌كانی (شرك) هاوه‌ڵ بڕیاردان . 3)سه‌ردانی گۆڕه‌كان . 4)دوو ڕووی و جۆه‌كانی . 5)جادو و فڕوفێڵ وهه‌ندێ شتی تر .

ئه‌م بابه‌ته‌ بریتیه‌ له‌ به‌شێك له‌ كتێبی پوخته‌ی بنه‌ماكانی ئیمان و ئیسلام تایبه‌ته‌ به‌ لێكوڵینه‌وه‌ی یه‌كه‌م ده‌رباره‌ی (ئیمان)، وه‌ له‌م باسانه‌ پێك دێت: 1-ئیمان (باوه‌ڕ) 2-باوه‌ڕ به‌ بوونی خوای گه‌وره ‌ 3-باوه‌ڕ به‌ فریشته‌كان 4-باوه‌ڕ به‌ كتێبه‌ ئاسمانییه‌كان 5-باوه‌ڕ به‌ پێغه‌مبه‌ران و فروستاده‌كانی خوای گه‌وره‌ 6-باوه‌ڕ به‌ ڕۆژی دوایی 7-باوه‌ڕ به‌ قه‌ده‌ر 8-گرنگی بیروباوه‌ڕ 9-ئامانجه‌كانی بیروباوه‌ڕی ئیسلامی 10-پشتیوانی كردن و پشت لێهه‌ڵكردن

هاوسەرگیری ڕێگەیەكە ئیسلام پەسەندی كردووە و خوای گەورە بە شەرعی داناوە بۆ ئەوەی مرۆڤ ‏نەفسی خۆی پاك ڕاگرێت، وە بۆ ئەوەی پارێزگاری بكات لەسەر مانەوەی وەچەو ڕەچەڵەكی، وە ‏بۆ ئەوەی بێتە ڕێگەیەك بۆ پەیوەندی كۆمەڵایەتی و چاككردن و ڕەحمەت و سۆز لەنێوان یەكدا، ‏ئیسلام پلە وپایە و گرنگی هاوسەرگیری شەرعی بەرز نرخاندووە، وە بەبەهێزترین هۆكاری داناوە ‏بۆخۆشەویستی و نزیكبونەوە لەنێوان كەسە نامۆ و دورەكان لەیەكتر.

خۆشه‌ویستان حه‌جی ماڵی خودا له‌ ته‌مه‌ندا یه‌ك جاره‌ فه‌رزه‌ له‌سه‌ر كه‌سێكی موسڵمان كه‌ توانای دارایی وجه‌سته‌یی هه‌بێت، بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ خوای گه‌وره‌ به‌ نصیبی ده‌كات، باش له‌ ئه‌حكامه‌كانی حه‌ج كردن شاره‌زا ببێت، تاوه‌كو به‌ جوانترین وباشترین شێوه‌ حه‌جه‌كه‌ی به‌ ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت، ئه‌م نامیلكه‌یه‌ی به‌رده‌سیشتان به‌ ناونیشانی ( توێشووی حاجیانی ماڵی خودا ) هه‌وڵێكه‌ بۆ زیاتر خزمه‌تكردنی حاجیان له‌م بواره‌دا، وه‌ك ڕێبه‌رێكیش وایه‌ بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی خوای گه‌وره‌ بۆیان ڕێكده‌خات، زیاره‌تی ماڵه‌ پیرۆزه‌كه‌ی خوای گه‌وره‌ بكه‌ن به‌نیه‌تی ئه‌نجامدانی حه‌ج یان عومره‌، به‌و هیوایه‌ی كه‌ توێشوویه‌كی سوودمه‌ند بێت بۆ حاجیان و میوانانی ماڵی خودا...

پێغه‌مبه‌ری خودا (صلی الله علیه وسلم) زۆر سوور بووه‌ له‌سه‌ر پاراستن ویه‌كڕیزی وسه‌ربه‌رزی ئومه‌ته‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی ئومه‌تێكی به‌هێزی یه‌كخواپه‌رست بێت ودوور بكه‌وێته‌وه‌ له‌هه‌موو ئه‌و هۆكار و وه‌سائیلانه‌ی كه‌ دژ به‌یه‌كخواپه‌رستیه‌ وله‌گه‌ڵیدا نایه‌ته‌وه‌. به‌ڕێزان: ئه‌م بابه‌ته‌ باسی پێداگری پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه وسلم) له‌سه‌ر یه‌كخواپه‌رستی له‌ ژیانیدا ده‌كات.

ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌مێك شاره‌زای له‌زمانی عه‌ره‌بی وڕاڤه‌ی قورئان و قۆناغه‌كانی دروست بوونی ئاده‌م ونه‌وه‌كانی ئاده‌می هه‌بێت ته‌نها به‌ئه‌ندازه‌ی تۆزقاڵێكیش زانیاری دژ به‌یه‌ك نابینێته‌وه‌ له‌نێوان ئه‌و ئایه‌تانه‌ی كه‌ باسی دروست بوونی مرۆڤ ده‌كات... به‌ڕێزان ناوه‌ڕۆكی ئه‌م وتاره‌‌: وه‌ڵامی گومانی ڕه‌خنه‌گر و نه‌یارانه‌ی ئیسلامه له‌ كوردستان‌ كه‌ ده‌ڵین: خوا له‌ قورئاندا هه‌رجاره‌ و به‌شێوازێك باس له‌دروست بوونی مرۆڤ ده‌كات.

مافی دانه‌ر شێوه‌یه‌كه‌ له‌شێوه‌ی مافه‌ مه‌عنه‌ویه‌كان، یان مافی داهێنانه‌، كه‌ هه‌ق ئه‌دات به‌ دانه‌ر پارێزگاری له‌و هه‌وڵ وتێكۆشانه‌ بكات كه‌ به‌روبوومی بیروهۆشی خۆیه‌تی. وه‌ دانه‌ر دوو مافی هه‌یه‌: یه‌كه‌میان : مافێكی ئه‌ده‌بیه‌ كه‌ به‌هه‌میشه‌یی مافی خۆیه‌تی و هیچ كه‌س ولایه‌نێك ناتواننێت لیی زه‌وت بكات. دووه‌م : مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ كه‌ خۆی بڵاوی بكاته‌وه‌، یان پاش خۆی میراتگره‌كانی تاماوه‌یه‌كی دیاری كراو.