فیقهی ئاسان: په‌رتوكی زه‌كات: ده‌روازه‌ی چواره‌م : زه‌كاتی ووشتر وئاژه‌ڵ وڕه‌شه‌ ووڵاخ

ژماره

ئهو ئهندازهیهی كه واجبه بدرێت به زهكاتدا

له

بۆ

5

9

شهكه مهڕێك

10

14

دوو شهكه مهڕ

15

19

سێ شهكه مهڕ

20

24

چوار شهكه مهڕ

25

35

( بنت مخاض ) یهك ووشتری مێینه كه یهك ساڵی تهواو كردبێت وپێی خستبێته دووهم ساڵهوه

36

45

( بنت لبون ) یهك ووشتری مێینه كه دوو ساڵی تهواو كردبێت وپێی خستبێته سێههم ساڵهوه

46

60

( حقة ) یهك ووشتری مێینه كه سێ ساڵی تهواو كردبێت و پێی خستبێته چوارهم ساڵهوه

61

75

( جذعة ) یهك ووشتری مێینه كه چوار ساڵی تهوا كردبێت و پێی خستبێته پێنجهم ساڵهوه

76

90

( بنتا لبنون ) دوو وشتری مێینه كه دوو ساڵیان تهواو كردبێت وپێی خستبێته سێههم ساڵهوه

91

120

( حقتان ) دوو یهك ووشتری مێینه كه سێ ساڵی تهواو كردبێت و پێی خستبێته چوارهم ساڵهوه

خۆ ئهگهر هاتوو زیاد له سهد و بیست بوون، ئهوا لهههموو چل سهر ووشترێك ووشترێكی مێینه دهدات كه دوو ساڵی تهواو كردبێت و پێی خستبێته سێههم ساڵهوه، یاخود له ههموو پهنجا سهر ووشترێك، ووشترێكی مێینه دهدات كه سێ ساڵی تهواو كردبێتو پێی خستبێته چوارهم ساڵهوه .

2- ئهو ئهندازهیهی كه واجبه له زهكاتی مانگا وڕهشه ووڵاخدا بدرێت :

واجبه له سی دانه تا دهگاته سی ونۆ مانگا ( تبیع = شوێنكهوته )، واتا : گوێرهكهیهكی نێره كه یهك ساڵی تهواو كردبێت بدرێت له زهكاتدا، بۆیه بهم ناوهشهوه ناونراوه چونكه لهو تهمهنهدا ههمیشه به شوێن دایكیهوهیه، وه له چل تا دهگاته پهنجا ونۆ، ( مسنة = دداندار ) گوێرهكهیهكی مێینه كه دوو ساڵی تهواو كردبێت دهبێت بدرێت له زهكاتدا، وه بۆیه ئهم ناوهی لێنراوه چونكه لهو تهمهنهدا ددانهكانی ههمووی دهرهاتوون، وه له شهست تا دهگاته شهست ونۆ، دوو گوێرهكه نێره كه یهك ساڵیان تهواو كرد بێت بدرێت له زهكاتدا، خۆ ئهگهر هاتوو لهم ژمارهیه تێپهڕیان كرد، ئهوا له ههموو سی دانهیهك، گوێرهكهیهكی نێره كه یهك ساڵی تهواو كردبێت، یان لهههموو چل دانهیهكیان گوێرهكهیهكی مێینه كه دوو ساڵی تهواو كرد بێت دهدرێت له زهكاتدا ..

ئهویش به بهڵگهی فهرموودهكهی موعاذی كوڕی جهبهل ( خوای لێ ڕازی بێت ) كه دهڵێت : " بعثني رسول الله ( صلی الله علیه وسلم ) أصدق أهل الیمن، فأمرني أن آخذ من البقر من كل ثلاثين تبيعا، ومن كل أربعين مسنة " ([7]) .

واتا : پێغهمبهری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) ناردمی كه زهكات له خهڵكی یهمهن وهربگرم، فهرمانی پێكردم كه له ههموو سی سهر ڕهشه ووڵاخێك گویرهكهیهك كه یهك ساڵی تهواو كردبێت وهربگرم، وه لهههموو چل سهرێكیش ڕهشه وڵاخێك كه دوو ساڵی تهوا كرد بێت وهربگرم .

ئهمهش خشتهی چۆنیهتی دهركردنی زهكاتی مانگا وڕهشه ووڵاخه :

ژماره

ئهو ئهندازهیهی كه واجبه بدرێت به زهكاتدا

له

بۆ

30

39

( تبیع ) گوێرهكهیهكی نێره كه یهك ساڵی تهواو كردبێت

40

59

( مسنة ) گوێرهكهیهكی مێینه كه دوو ساڵی تهواو كردبێت

60

69

(تبیعان ) دوو گوێرهكه نێره كه یهك ساڵیان تهواو كردبێت

وه ئهگهر هاتوو لهم ژمارهیه تێپهڕیان كرد، ئهوا له ههموو سی دانهیهك، گوێرهكهیهكی نێره كه یهك ساڵی تهواو كردبێت، یان لهههموو چل دانهیهكیان گوێرهكهیهكی مێینه كه دوو ساڵی تهواو كرد بێت دهدرێت له زهكاتدا ..

3- ئهو ئهندازهیهی كه واجبه له زهكاتی مهڕ وبزندا بدرێت : -

واجبه له چل سهر مهڕ وبزن تا دهگاته سهد وبیست سهر شهكه مهڕێك بدرێت به زهكاتیاندا، له سهد وبیست ویهك تا دهگاته دوو سهد سهر دوو شهكه مهڕ زهكاتیانه، له دوو سهد ویهك سهر تا سێ سهد سهر سێ شهكه مهڕ زهكاتیانه، خۆ ئهگهر هاتوو له سێ سهد سهر زیاتر بوون، ئهوا له ههموو سهد سهرێك شهكه مهڕێك دهبێت بدرێت له زهكاتدا .

ئهویش به بهڵگهی ئهو فهرموودهیهی كه ئهنهسی كوڕی مالیك ( خوای لێ ڕازی بێت ) لهبارهی زهكاتی مهڕ و ماڵاتهوه گێڕاویهتیهوه و تێیدا هاتووه : { وفي صدقة الغنم في سائمتها، إذا كانت أربعين إلى مائة وعشرين، شاة، فإذا زادت على مائة وعشرين إلى مائتين شاتان، فإذا زادت على مائتين إلى ثلاثمائة ففيها ثلاث، فإذا زادت على ثلاثمائة ففي كل مائة شاة } ([8]) .

واتا : زهكاتی مهڕ وبزن كه له لهوهڕگایهكی سروشتی خوا كردا بلهوهڕین، له چل سهر ههتاوهكو سهد وبیست سهر شهكه مهڕێك دهدرێت به زهكاتیاندا، ئهگهر له سهد وبیست ویهك زیادی كرد تا دهگاته دوو سهد سهر دوو شهكه مهڕ زهكاتیانه، وه ئهگهر له دوو سهد ویهك سهر زیادی كرد تا سێ سهد سهر سێ شهكه مهڕ زهكاتیانه، خۆ ئهگهر هاتوو له سێ سهد سهر زیاتر بوون، ئهوا له ههموو سهد سهرێك شهكه مهڕێك دهبێت بدرێت له زهكاتدا .

ئهمهش خشتهی چۆنیهتی دهركردنی زهكاتی مانگا وڕهشه ووڵاخه :

ژماره

ئهو ئهندازهیهی كه واجبه بدرێت به زهكاتدا

له

بۆ

40

120

( تبیع ) گوێرهكهیهكی نێره كه یهك ساڵی تهواو كردبێت

121

200

( مسنة ) گوێرهكهیهكی مێینه كه دوو ساڵی تهواو كردبێت

201

300

(تبیعان ) دوو گوێرهكه نێره كه یهك ساڵیان تهواو كردبێت

وه ئهگهر هاتوو له سێ سهد سهر زیاتر بوون، ئهوا له ههموو سهد سهرێك شهكه مهڕێك دهبێت بدرێت له زهكاتدا .

بابهتی سێههم : صیفهتی ئهو ووشتر ومهڕ وماڵات وڕهشه ووڵاخهی كه دهدرێت له زهكاتدا، دهبێت چۆن بن ؟

ئاینی پیرۆزی ئیسلام به شهریعهته كامڵ ودادهگهرهكهی هاوسهنگی بهرژهوهندیهكانی نێوان ههژاران و دهوڵهمهندهكانی زۆر به ووردی ڕاگرتووه، وایكردووه كه ههژاران و نهداران به شێوهیهكی تهواو وبێ كهم وكوڕی مافهكانی خۆیان لهزهكات وهربگرن، له ههمان كاتدا ڕهچاوی ماف وبهرژهوهندی دهوڵهمهندهكانی كردووه، بۆیه لهم سۆنگهیهوه واجبی كردووه ئهو بڕهی كه دهدرێت به زهكاتدا دهبێت له ماڵێكی مامناوهند بێت، به شێوهیهك نهبێت ئهوهی وهردهگیرێت له خاوهن ماڵهكه ههمووی له باشترین جۆری ماڵهكه بێت، وه وایش نهبێت ههمووی له خراپترین جۆری ماڵهكه بێت، وه واجبه لهسهر ئهو فهرمانبهرهی كه زهكاتهكه وهردهگرێت ڕهچاوی ئهو تهمهنه بكات كه پێغهمبهری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) له فهرموودهكانیدا دیاری كردووه، چونكه دروست نیه كهمتر لهو تهمهنهی دیاریكراوه وهربگیرێت، چونكه زیان به ههژاران و نهداران دهگهیهنێت، وه نابێت لهو تهمهنهیش زیاتر بێت چونكه ستهمه له مافی دهوڵهمهندهكان دهكرێت .

وه نابێت ئهوهی وهردهگیرێت له زهكاتدا نهخۆش یان عهیبدار بێت، وه نابێت پیر وپهكهوته بێت، چونكه ههژاری داماو سودی لێ نابینێت، وه له بهرامبهریشدا نابێت ههموویشی له ئاژهڵ و مهڕ وماڵاتی زۆر قهڵهوی گۆشتن بن، یان لهوانه بن كه كار وبهرخ وگوێرهكهیان به بهرهوهیه، یان ئاوسن وچاوهڕوانی زاینیان دهكهن، یان لهو ئاژهڵه نێرانه بن كه تایبهت كراون به كهڵدانی مێینهكان، یان له باشترینی ماڵاتهكه بن؛ چونكه ئهو جۆره بهڕێزترین وبهنرخترینیانه لای خاوهنهكهی وزیانی پێدهگهیهنێت، ئهمهش به بهڵگهی ئهو فهرموودهیهی كه پێغهمبهری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فهرموویهتی : { .... وإیاك من كرائم أموالهم } ([9]) .

واتا : ئاگاداری ئهوه بن نزیك مهكهونهوه لهو مهڕو ماڵاتهی كه باشترین جۆریانن وبهنرخترینیانن لای خاوهنهكانیان .

ههروهها عومهری كوڕی خهتاب ( خوای لێ ڕازی بێت ) به سوفیانی فهرمانبهری زهكاتی ووت : " قل لقومك : إنا ندع لكم الربی، والماخض، وذات اللحم، وفحل الغنم، ونأخذ الجذع والثنی، وذلك وسط بیننا وبینكم في المال " .

واتا : بڵێ به هۆزهكهت كه ئێمه واز دههێنین لهو ئاژهڵانهی كه كار وبهرخ وگوێرهكهیان به بهرهوهیه، لهگهڵ ئهوانهی كه ئاوسن، و ئهوانهیش قهڵهو وگۆشتنن، ههروهها ئهو ئاژهڵه نێرانهش كه بۆ كهڵدانی مهڕ وبزن تهرخان كراون، بهڵكو ئێمه ........ بهو جۆره ئهوهی وهریدهگرین له ماڵ وسامان ئهندازهیهكی ناوهنجگیره لهنێوان ئێمه و ئێوهدا .

بابهتی چوارهم : دهربارهی زهكاتی مهڕ وماڵات و ئاژهڵی تێكهڵاو : -

ئهمهش دوو جۆره : -

جۆری یهكهم : تێكهڵاوی له جۆری ئاژهڵهكاندا، ئهویش بهشێوهیهك كه ئهو مهڕ وماڵات و ئاژهڵه هاوبهش بێت لهنێوانیان دووكهس له موڵكداریهتیدا بهجۆرێك نهتوانرێت بهشی ههریهكێكیان جیا بكرێتهوه له شهریك وهاوبهشهكهی تری، ئهم جۆره تێكهلاویهش له ماڵدا دهكرێت بههۆی میرات وهرگرتنهوه بێت، یان بههۆی ئهوهوه بێت كه ههردووكیان پێكهوه ئهو ڕانه مهڕ وبزنه یان ئهو ئاژهڵهیان كڕی بێت .

جۆری دووهم : تێكهڵاوی له وهصفی شهریكهكاندا، ئهویش بهشێوهیهكه كه بهش وپشكی ههریهك له شهریكهكان جیاواز ودیاره له بهش وپشكی هاوبهش وشهریكهكهی تری، بهڵام ئهوهنده ههیه ههردوولایان پێكهوه مهڕ وماڵاتهكهیان تێكهڵاو كردووه وبوون بهیهك ئاژهڵ وهاوبهشن له موڵكداریهتیاندا .

ههردوو جۆرهكهی تیكهڵاوی وهك یهك ماڵ ههژمار دهكرێت بۆ واجب بوونی زهكات، ئهگهر هاتوو پێكهوه گهیشتنه ڕادهی واجب بوونی زهكات ( نصاب )، وه ههردوو شهریك وهاوبهشهكهش لهو كهسانه بن كه زهكاتیان لهسهر واجبه، بهشێوهیهك ئهگهر هاتوو یهكێك له شهریكهكان بێباوهڕ بوو، ئهوا ئهو تێكهڵاوی و شهریكیه حسابی یهك ماڵی بۆ ناكرێت، وه دهبێت ههردوو ماڵه تێكهڵاوهكه هاوبهش بن له شوێنی مانهوه و پهچه و گهوڕ وپشودانیان، وه دهبێت بهیانیان پێكهوه دهربكرێن بۆ لهوهڕگا، وئێوارانیش ههر پێكهوه بگهڕێنهوه، وه دهبێت هاوبهش بن له لهوهڕگا و شوێنی دۆشین وكهڵگرتن و گهڵدانی مێینهكانیان .

جا ئهگهر هاتوو ئهم مهرجانه هاتنهدی ئهو كاته وهك یهك ماڵیان لێدێت بههۆی ئهو تێكهڵاویهی كه ڕوویداوه لهنێوانیاندا، ئهویش به بهڵگهی ئهو فهرموودهیهی كه پێغهمبهری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) فهرموویهتی : { لا يجمع بين متفرق، ولا يفرق بين مجتمع، خشية الصدقة، وماكان من خليطين فإنهما يتراجعان بينهما بالسوية } ([10]) .

واتا : نــابێت مهر وماڵاتێكی جودا لهیهك كۆ بكرێنهوه بۆ ئهوهی زهكاتیان لێوهربگیرێت، وه نـابێت مـهڕ ومــاڵاتێكی كۆ كراوهیش له ترسی واجب وونی زهكات لهیهك جیا بكرێنهوه، وه ئهو مـــهڕ ومــاڵاتهیشی كه هـاوبـهش وتێكهڵاوی چهند كهسێكه ئهوا ئهو زهكاتهی كه واجب دهبێت لهسهریان بهیهكسانی بهسهریاندا دابهش دهكرێت .

ههر بۆیه دهبێت بزانین تێكهڵاوی و هاوبهشی كاریگهری خۆی دهبێت له واجب بوون ونهبوونی زهكاتدا، بهتایبهتی له مهڕ وماڵات و ڕهشه ووڵاخ و ووشتر، نهك شتی تردا .

نموونهی ئهو كۆكردنهوه جیاوازهش : سێ كهس ههریهكێكیان خاوهنی چل سهر مهر وبزنن، كۆی ههرسێكیان دهكاته سهد وبیست سهر، ئهگهر بێتۆ ههر یهكێكیان به جیا حسابمان بۆ كردن ئهوا سێ شهكه مهڕیان لهسهر واجب دهبێت بیدهن به زهكاتدا، بهڵام ئهگهر هاتوو ههموو مهڕ وبزنهكانمان پێكهوه وهك یهك ماڵ حسابكرد ئهو كاته تهنها یهك شهكه مهڕ زهكاتی دهكهوێت، لێرهدا چهند ماڵێكی جیاوازیان پێكهوه كۆ كردوهتهوه به حوكمی ئهوهی هاوبهشن بهو مهرجانهی پێشتر باسمان لێوه كردن، تاوهكــو سـێ شهكه مهڕیان لهسهر واجب نهبێت بهڵكو تهنها دانهیهك بدهن به زهكاتدا .

نموونهی جیاكردنهوه له نێوان ماڵاتێكی كۆكراوهدا : كهسێك چل سهر مهڕی ههیه، كاتێك زانی كه فهرمانبهری زهكات كۆكردنهوه دێت ههر بیست سهری كرده كۆزه وپهچهیهكهوه، بیست سهریان لهجێگایهك و بیسه سهرهكهی تریشیان لهجێگایهكی تر، بۆ ئهوهی زهكاتی لێوهرنهگرن، چونكه بهجیا جیا ههر بهشێكیان نهگهیشتونهته ڕادی واجب بوونی زهكات ..

([1]) بوخاري وموسليم هاوڕان، بوخاری به فهرموودهی ژماره (1447) و موسليم به فهرموودهی ژماره (979) ڕیوایهتیان كردووه، مهبهست له ووشهی ( الذود من الابل ) سێ ووشترهوه تا ده دانه ووشتر دهگرێتهوه، ئهم ووشهیهش مێینهی ووشتر دهگرێتهوه لهفزهكه خۆی موفردهی نیه ، ووشهی ( خمس ذود ) وهك ووشهی : ( خمسة أبعرة، وخمسة جمال، وخمس نوق ) وایه .

([2]) ئهم فهرموودهیه فهرموودهیهكی صهحیحه، ئهحمهد تهخریجی كردووه (5/240)، وه أبو داود به فهرموودهی ژمارهی (1576) وتیرموذی به فهرموودهی ژماره (623) و غهیری ئهوانیش ڕیوایهتیان كردووه، ههروهها شێخ ئهلبانیش به صهحیحی داناوه، بڕوانه (الإرواء : فهرموودهی ژماره (795) .

([3]) ئهم فهرموودهیه بوخاری به فهرموودهی ژماره (1454) ڕیوایهتی كردووه .

([4]) ئهم فهرموودهیه تيرمموذی به فهرموودهی ژماره (631) وابن ماجه به فهرموودهی ژماره (1792) ڕیوایهتیان كردووه، وه شێخ ئهلبانیش به صهحیحی داناوه، بڕوانه ( الإرواء : فهرموودهی ژماره (782) .

([5]) ئهم فهرموودهیه بوخاری به فهرموودهی ژماره (1454) ڕیوایهتی كردووه .

([6]) ئهم فهرموودهیه بوخاری به فهرموودهی ژماره (1454) ڕیوایهتی كردووه .

([7]) ئهم فهرموودهیه فهرموودهیهكی صهحیحه، ئهحمهد تهخریجی كردووه (5/240)، وه أبو داود به فهرموودهی ژمارهی (1576) وتیرموذی به فهرموودهی ژماره (623) و غهیری ئهوانیش ڕیوایهتیان كردووه، ههروهها شێخ ئهلبانیش به صهحیحی داناوه، بڕوانه (الإرواء : فهرموودهی ژماره (795) .

([8]) ئهم فهرموودهیه بوخاری به فهرموودهی ژماره (1454) ڕیوایهتی كردووه .

([9]) بوخاری و موسلیم هاوڕان، بوخاری به فهرموودهی ژماره (1503) وموسلیم به فهرموودهی ژماره (984) ڕیوایهتیان كردووه .

([10]) تیرموذی به فهرموودهی ژماره (621) و غهیری ئهویش ڕیوایهتیان كردووه، ئهم فهرموودهیه بهشێكه لهو فهرمووده درێژهی پێغهمبهری خوا ( صلی الله علیه وسلم ) كه لهبارهی زهكاتهوه فهرموویهتی، وه شێخ ئهلبانیش به فهرموودهیهكی صهحیحی داناوه، بڕوانه ( الإرواء فهرموودهی ژماره - 792 - ) .