(1) خداوند با بیان آنچه در روز قیامت رخ می‌دهد و تغییراتی که در اجرام بزرگ روی می‌دهد می‌فرماید: (﴿إِذَا ٱلسَّمَآءُ ٱنشَقَّتۡ﴾) آنگاه که آسمان می‌شکافد و از همدیگر جدا می‌شود، و ستارگان پخش و پراکنده می‌گردند، و ماه و خورشید بی‌نور و تاریک می‌شوند.
(2) (﴿وَأَذِنَتۡ لِرَبِّهَا﴾) و به فرمان پروردگارش گوش فرامی‌دهد، (﴿وَحُقَّتۡ﴾) و سزاوار چنین کاری هم می‌باشد؛ چون آسمان مسخّر و تحت تدبیر و فرمانروایی خداوند بزرگ است، و هرچه به آن دستور دهد سرپیچی نمی‌کند و با فرمان خداوند مخالفت نمی‌نماید.
(3) (﴿وَإِذَا ٱلۡأَرۡضُ مُدَّتۡ﴾) و هنگامی که زمین به لرزه و تکان درمی‌آید، و کوه‌های آن از بین می‌روند، و نشانه‌ها و ساختمان‌هایی که روی آن هست نابود می‌گردند، و خداوند آن را چون سفره پهن می‌کند و بسیار گسترده می‌گردد، و همۀ مردم را ـ با وجود اینکه خیلی زیاد هستند ـ در خود جای می‌دهد؛ پس آنگاه زمین به میدانی صاف و هموار که هیچ فراز و نشیبی ندارد تبدیل می‌شود.
(4) (﴿وَأَلۡقَتۡ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتۡ﴾) و در روز قیامت مردگان و خزانه‌هایی که در زمین است بیرون انداخته می‌شوند، و زمین خالی می‌گردد. در آن روز در صور دمیده می‌شود، آنگاه مردگان از گورها بیرون می‌آیند، و گنج‌های زمین نیز بیرون می‌آید و چون توده‌ای بزرگ روی هم انباشته می‌شود، و مردم آنها را می‌بینند و حسرت می‌خورند که چرا برای به دست آوردن چنین چیزهایی از یکدیگر پیشی می‌گرفته‌اند.
(5) ((وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ)) و فرمان پروردگارش را می‌برد، و چنين هم میسزد و حق هم همين است.
(6) (﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡإِنسَٰنُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدۡحٗا فَمُلَٰقِيهِ﴾) ای انسان! تو همواره به سوی خداوند رهسپاری، و به اوامر و نواهی او عمل می‌کنی، و خودت را با انجام خیر یا شر به سوی او نزدیک می‌کنی؛ سپس در روز قیامت او را ملاقات خواهی کرد، و پاداش همۀ کارها را خواهی دید. پس اگر خوشبخت باشی، با فضل خود با تو رفتار خواهد کرد؛ و اگر بدبخت باشی، دادگرانه به تو سزا خواهد داد.
(7) بنابراین تفصیل جزا را بیان کرد و فرمود کسی که نامۀ اعمالش به دست راستش داده شود ـ و آنان اهل سعادت هستند ـ
(8) با او حسابی ساده و آسان خواهد شد. و حساب آسان این است که بنده به گناهانش اعتراف می‌کند و گمان می‌برد که دیگر هلاک شده است، اما خداوند می‌گوید گناهانت را در دنیا پوشاندم و امروز نیز می‌پوشانم.
(9) (﴿وَيَنقَلِبُ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ مَسۡرُورٗا﴾) و شادمان و مسرور به سوی خانواده‌اش در بهشت برمی‌گردد و شاد و مسرور است؛ چون از عذاب نجات یافته و به پاداش دست یازیده است.
(10) [اما کسی که نامۀ اعمالش به دست چپ وی از پشت سر داده شود،]
(11) از خواری و رسوایی و از زشتی کارهایی که در نامۀ اعمالش ثبت شده و از آن توبه ننموده است، هلاکت و نابودی خود را می‌طلبد.
(12) (﴿وَيَصۡلَىٰ سَعِيرًا﴾) آتش سوزان دوزخ او را از هر سو احاطه می‌کند و عذاب داده می‌شود.
(13) این بدان خاطر است که او در میان خانوادۀ خود شادمان بود 2و به ذهنش هم نمی‌رسید که دوباره برانگیخته شود
(14) و (﴿ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ﴾) و هرگز نمی‌پنداشت که به سوی پروردگارش بر گردد و در پیشگاه او بایستد.
(15) (﴿بَلَىٰٓۚ إِنَّ رَبَّهُۥ كَانَ بِهِۦ بَصِيرٗا﴾) آری! به سوی پروردگارش برخواهد گشت و پروردگارش به او بینا بود. پس هیچ‌گاه او را بیهوده رها نخواهد کرد، بلکه او را امر و نهی می‌کند تا پاداش یا عذاب ببیند.
(16) در اینجا خداوند به نشانه‌های شب سوگند خورده است؛ به شفق که باقیماندۀ نور و روشنایی خورشید و آغازگر شب است.
(17) (﴿وَٱلَّيۡلِ وَمَا وَسَقَ﴾) سوگند به شب و همۀ آنچه از حیوانات و غیره که فرامی‌گیرد،
(18) (﴿وَٱلۡقَمَرِ إِذَا ٱتَّسَقَ﴾) سوگند به ماه چون کامل شود. خداوند به ماه ـ در حالت کامل بودنش ـ قسم یاد می‌کند؛ زیرا در این حالت صورت و ظاهر آن از بقیۀ حالت‌هایش زیباتر است و منافعش نیز بیشتر است.
(19) و آنچه که بر آن قسم یاد شده عبارت است از (﴿لَتَرۡكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٖ﴾) شما ای انسان‌ها! مراحل و حالات مختلفی را طی می‌کنید؛ از نطفه به خونی بسته، و از خون بسته به تکه‌ای گوشت تبدیل می‌شوید تا اینکه روح در شما دمیده می‌گردد. سپس دوران نوزادی، و بعد دوران کودکی را پشت سر می‌گذارنید، سپس به سن تکلیف و امر و نهی می‌رسید، و سپس خواهید مرد، و بعد از مرگ زنده می‌شوید و سزا و جزای اعمال خود را خواهید دید. این مراحل مختلفی است که بر انسان می‌گذرد، و این مراحل دال بر این است که تنها خداوند معبود و یکتاست، و او طبق حکمت و رحمت خویش به تدبیر بندگان می‌پردازد، و بنده نیازمند و ناتوان است و تحت تدبیر خداوندِ توانای مهربان قرار دارد.
(20) با وجود این بسیاری از مردم ایمان نمی‌آورند
(21) و هنگامی که قرآن بر آنان خوانده شود کرنش نمی‌کنند، و از اوامر و نواهی قرآن اطاعت نمی‌کنند.
(22) (﴿بَلِ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ يُكَذِّبُونَ﴾) بلکه کافران تکذیب می‌کنند؛ یعنی بعد از آنکه حق برایشان روشن شده است با آن مخالفت می‌کنند. پس ایمان نیاوردن اینها و اطاعت نکردنشان از قرآن چیز عجیبی نیست؛ چون کسی که حق را از روی عناد تکذیب می‌کند، چاره‌ای برای هدایتش نیست.
(23) (﴿وَٱللَّهُ أَعۡلَمُ بِمَا يُوعُونَ﴾) و خداوند رازهایی را که ایشان پنهان می‌دارند بهتر می‌داند، و به کارهای پنهان و آشکارشان آگاه است، و آنان را به سزای اعمالشان می‌رساند.
(24) بنابراین فرمود: (﴿فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾) بشارت بدان جهت بشارت نامیده شده است چون آثار آن در پوست و چهره نمایان می‌گردد.
(25) این است حالت بیشتر مردم؛ قرآن را تکذیب می‌کنند و به آن ایمان نمی‌آورند. (﴿إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ لَهُمۡ أَجۡرٌ غَيۡرُ مَمۡنُونِۢ﴾) اما برخی از مردم هستند که خداوند آنها را هدایت کرده است. پس ایشان به خدا ایمان آورده و آنچه را که پیامبران آورده‌اند پذیرفته‌اند. پس ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، و ایشان پاداشی پایان ناپذیر دارند، بلکه پاداش آنها همیشگی است و آن چیزهایی است که هیچ چشمی [تاکنون آنها را] ندیده، و هیچ گوشی [اخبار آن را] نشنیده، و تصوّر آن به دل هیچ انسانی خطور نکرده است.