(1) این سورۀ بزرگ و گرانقدر را خداوند با نام خویش (﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ﴾) آغاز کرده است. همان اسمی که نشانگر گستردگی رحمت و فراگیر بودن احسان و فراوانی لطف و فضل اوست. سپس آنچه را که بر رحمت او و آثار آن دلالت می‌نماید بیان کرد؛ نعمتهای دینی و دنیوی و اخروی که خداوند به لطف و مرحمت خویش بندگان را از آنها برخوردار کرده است. و بعد از بیان هر نوع از نعمت‌هایش، انسان‌ها و جن‌ها را گوشزد می‌کند تا شکر او را به‌جای آورند، و می‌فرماید: (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب و انکار می‌کنید؟!
(2) (﴿عَلَّمَ ٱلۡقُرۡءَانَ﴾) پس بیان نمود که او کلمات و معانی قرآن را به بندگانش آموخته، و آن را برایشان آسان گردانده است. و این بزرگ‌ترین منّت و مرحمتی است که با آن بر بندگان رحم نموده، و قرآنی را به زبانی عربی و با بهترین کلمات و واضح‌ترین مفاهیم که هر نوع خیر و خوبی را دربر دارد و از همۀ انواع شرّ و بدی برحذر می‌دارد برای آنها نازل کرده است.
(3) (﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ﴾) انسان را در بهترین شکل و با اعضایی کامل و اسکلتی محکم آفریده، و به سبب گویایی ویژه‌اش بر همۀ حیوانات برتری داده است.
(4) (﴿عَلَّمَهُ ٱلۡبَيَانَ﴾) به او آموخته است تا آنچه را که در دل دارد بیان کند. و این شامل تعلیم بیانی و تعلیم نوشتاری است. پس گویایی که خداوند با آن انسان را بر دیگر حیوانات برتری داده است، از بزرگ‌ترین نعمتهای الهی است که به انسان ارزانی داشته است.
(5) ((ٱلشَّمۡسُ وَٱلۡقَمَرُ بِحُسۡبَانٖ﴾) خداوند از آنجا که نسبت به بندگان مهربان است و به آنها عنایت دارد، ماه و خورشید را آفریده و آنها را چنان مسخر نموده است که طبق حسابی دقیق و مقرّر شده آفریده، و آن دو را به حرکت درآورده تا با گردش آنها منافع بندگان تامین شود، و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانند.
(6) (﴿وَٱلنَّجۡمُ وَٱلشَّجَرُ يَسۡجُدَانِ﴾) و ستارگان آسمان و درختان زمین پروردگارشان را می‌شناسند، و برای او سجده می‌برند و کرنش و فروتنی می‌کنند، و برای تامین منافع بندگان که خداوند آنها را برای آن مسخّر کرده است عمل می‌کنند.
(7) (﴿وَٱلسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ ٱلۡمِيزَانَ﴾) و آسمان را برافراشته و سقفی برای آفریده‌های زمینی قرار داده است، و عدالت و دادگری در گفتارها و کردارها را در میان بندگانش مقرّر کرده است. و منظور از میزان تنها ترازوی معروف نیست؛ بلکه همان گونه که ذکر کردیم، منظور عدالت است، و ترازوی معروف نیز در آن داخل می‌باشد؛ ترازویی که با آن اشیا وزن کرده می‌شود، و مساحت‌هایی که به وسیلۀ آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می‌گردند، و حقایقی که به وسیلۀ آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می‌شوند، و حقایقی که به وسیلۀ آن میان مخلوقات داوری می‌شود و با آن میان آنها عدالت برقرار می‌گردد ، همه در «میزان» داخل است.
(8) بنابراین فرمود: (﴿أَلَّا تَطۡغَوۡاْ فِي ٱلۡمِيزَانِ﴾) یعنی خداوند ترازو را مقرّر کرده تا شما در حقوق و کارها از حدِ تجاوز نکنید. و اگر خداوند داد و سنجش را مقرّر نمی‌کرد، و کارها به عقل شما واگذار می‌گردید، فساد و تباهی، آسمان‌ها و زمین و آنچه را که در این میان است فرا می‌گرفت.
(9) (﴿وَأَقِيمُواْ ٱلۡوَزۡنَ بِٱلۡقِسۡطِ﴾) و تا آنجا که می‌توانید در ترازو و سنجش به عدالت رفتار کنید. (﴿وَلَا تُخۡسِرُواْ ٱلۡمِيزَانَ﴾) و در ترازو کاستی در میان نیاورید؛ یعنی آن را ناقص نکنید، و به خلاف و ضد آن عمل نکنید، که آن جور و ستم و طغیان است.
(10) (﴿وَٱلۡأَرۡضَ وَضَعَهَا لِلۡأَنَامِ﴾) و زمین را با ضخامت و حالات مختلف آن برای خلق گستراند تا بر آن قرار بگیرند، و برایشان بستری باشد، و روی آن خانه بسازند، و آن را شخم بزنند و در آن نهال بکارند و چاه حفر کنند، و در راه‌های آن حرکت نمایند، و از معادن آن و از همۀ آنچه که در آن هست و به آن نیاز دارند استفاده ببرند.
(11) سپس خوراکی‌های ضروری را که در آن وجود دارد نام برد و فرمود: (﴿فِيهَا فَٰكِهَةٞ﴾) در زمین میوه [هایی] هست. و آن همه درختانی هستند که میوه می‌دهند از قبیل: انگور انجیر و انار و سیب و غیره. (﴿وَٱلنَّخۡلُ ذَاتُ ٱلۡأَكۡمَامِ﴾) و درخت‌های خرمای پوشش‌دار. پوششی که خوشۀ خرما آهسته و کم‌کم از آن بیرون می‌آید و تبدیل به میوه می‌شود، و از آن می‌خورند و ذخیره می‌کنند، و مقیم و مسافر آن را به عنوان توشۀ خود نگهداری می‌نمایند. خرما میوۀ لذیذی است و از بهترین میوه‌ها محسوب می‌شود.
(12) (﴿وَٱلۡحَبُّ ذُو ٱلۡعَصۡفِ﴾) و دانه که ساقه و خوشه دارد و از آن قسمت درو می‌شود، و از کاه آن چهارپایان و غیره استفاده می‌کنند. و این شامل دانۀ گندم و جو و ذرّت و برنج و ارزن می‌شود.(﴿وَٱلرَّيۡحَانُ﴾) و ریحان. احتمال دارد که منظور همۀ خوراکی‌هایی باشد که انسان‌ها می‌خورند، و آنگاه در اینجا عام بر خاص عطف شده است. و خداوند به طرز عام و خاص روزی را به بندگانش ارزانی می‌دارد. و احتمال دارد که منظور همین ریحان معروف است و خداوند با فراهم آوردن انواع بوهای خوشی که به مشام می‌رسد و باعث شادی می‌گردند، بر بندگانش منّت گذارده است.
(13) وقتی که بسیاری از نعمت‌هایش را که با چشم و بصیرت مشاهده می‌شوند بیان کرد، و انسان و جن را مخاطب قرار داد، مجدّداً خداوند نعمت‌هایش را به آنها گوشزد نمود و فرمود: (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی خداوند را تکذیب می‌کنید؟ به راستی که جن‌ها پاسخ خوبی دادند آنگاه که پیامبر صلی الله علیه وسلم این سوره‌را برای آنها خواند. ایشان هر وقت این گفته الهی را تکرار می‌کرد (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) جن‌ها می‌گفتند: «پروردگارا! هیچ چیزی از نعمت‌هایت را تکذیب نمی‌کنیم، پس ستایش تو را سزاست.» بنابراین شایسته است که بنده هرگاه نعمتهای خداوند برای او ذکر شوند، به آن اعتراف نماید و سپاس گزارد و خداوند را به خاطر این نعمت‌ها ستایش کند.
(14) سپس خداوند متعال فرمود: (﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ﴾) تا (﴿تُكَذِّبَانِ﴾) این از نعمتهای خداوند بر بندگانش است و آثار قدرت و آفرینش شگفت‌انگیز خود را به آنها نشان می‌دهد. (﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ﴾) پدر انسان‌ها آدم ـ علیه السلام ـ را (﴿مِن صَلۡصَٰلٖ كَٱلۡفَخَّارِ﴾) از گِل خمیرشده‌ای که خشک شده بود آفرید، و آنگاه صدایی می‌داد که مانند صدای سفال بود.
(15) (﴿وَخَلَقَ ٱلۡجَآنَّ﴾) و پدر جن‌ها ابلیس ـ لعنت خدا بر او باد ـ را (﴿مِن مَّارِجٖ مِّن نَّارٖ﴾) از زبانۀ صاف و خالص آتش یا زبانه‌ای که آغشته به دود بود آفرید. و این بر شرافت مادۀ انسان دلالت می‌نماید که از خاک آفریده شده است، خاکی که مادۀ محکم و متین و دارای منافع فراوان است، برخلاف مادۀ جن‌ها که آتش است و محل سبکسری و تجاوز و شرارت و فساد است.
(16) وقتی مادۀ آفرینش انسان و جن را بیان کرد و این منّتی بود از جانب خدا بر آنها، فرمود: (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟
(17) خداوند متعال، پروردگار همۀ آن چیزهایی است که خورشید و ماه و ستارگان درخشان بر آنها طلوع می‌کنند، و پروردگار همۀ آنهایی است که خورشید و ماه و ستارگان برای مدّتی از دید آنها غروب می‌کنند. و هر آنچه در جهان هستی است همه تحت تدبیر و ربوبیّت او می‌باشند. و خداوند اینجا فرمود که دو مشرق و دو مغرب. چون خورشید در تابستان از جایی طلوع می‌کند و در زمستان از جایی دیگر. نیز در تابستان در جایی غروب می‌کند و در زمستان از جایی دیگر.
(18) پس کدامین یک از نعمت-های دینی و دنیوی پروردگار را تکذیب می‌کنید؟
(19) منظور از دو دریا، دریای شیرین و دریای شور است. آنها به هم می‌پیوندند و دریای شیرین در دریای شور می‌ریزد و درنتیجه آمیخته می‌شوند
(20) امّا خداوند میانشان مانعی از زمین قرار داده است تا یکی به محدودۀ دیگری تجاوز نکند، و استفاده از هریک ممکن باشد. از دریای شیرین مردم می‌نوشند و با آن درختان و کشتزارهایشان را آبیاری می‌کنند؛ و با دریای شور هوا پاکیزه می‌شود و ماهی تولید می‌گردد و مروارید و مرجان از آن به دست می‌آید، و قرارگاه کشتی و لنج‌ها می‌شود.
(21) پس کدامین نعمت از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را تکذیب می‌کنید
(22) يَخۡرُجُ مِنۡهُمَا ٱللُّؤۡلُؤُ وَٱلۡمَرۡجَانُ
(23) پس کدامین نعمت از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را تکذیب می‌کنید
(24) و خداوند کشتی‌ها را -که دریا را می‌شکافند و به حکم خداوند در آن حرکت می‌کنند- برای بندگانش مسخّر گردانده است. این کشتی‌ها را انسان‌ها می‌سازند، و از بس که بزرگ هستند چون کوه‌های بزرگ می‌مانند و مردم بر آن سوار می‌شوند و کالاهایشان و انواع اموال تجاری خویش را بر آنها حمل می‌نمایند، و آنچه نیاز دارند بر کشتی‌ها بار می‌زنند. خداوندی که نگهبان آسمان‌ها و زمین است این کشتی‌ها را محافظت می‌نماید، و این از نعمتهای بزرگ پروردگار است.
(25) بنابراین فرمود: (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟
(26) همۀ انسان‌ها و جن‌ها و جانورانی که روی زمین هستند، و همۀ مخلوقات فنا می‌شوند و از بین می‌روند
(27) و تنها خداوندِ زنده که هرگز نمی‌میرد باقی می‌ماند. «ذوالجلال و الاکرام» یعنی خداوندی که دارای عظمت و بزرگی و شکوه است، و از این رو تعظیم و بزرگداشت می‌شود و دارای اکرام است. اکرام؛ یعنی گستردگی فضل و بخششی که خداوند با آن دوستان و بندگان برگزیده‌اش را گرامی می‌دارد، و دوستانش او را دوست می‌دارند و رو به سوی او می‌آورند و او را بندگی و تعظیم می‌کنند.
(28) (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را دروغ می‌انگارید؟
(29) او از همۀ مخلوقاتش بی‌نیاز است و او دارای جود و لطف فراوان و گسترده می‌باشد. پس همۀ آفریده‌ها بدو نیازمندند و همه نیازهایشان را با زبان حال و زبان گفتار از او می‌خواهند، و به اندازۀ یک چشم به هم زدن و کمتر از آن نمی‌توانند از خدا بی‌نیاز باشند. و او تعالی (﴿كُلَّ يَوۡمٍ هُوَ فِي شَأۡنٖ﴾) هر روزی در کاری است؛ فقیری را غنی می‌گرداند، و شکستِ شکست‌خورده‌ای را جبران می‌نماید، و به قومی می‌بخشد، و گروهی را محروم می‌نماید، زنده می‌نماید و می‌میراند، و کسی را پائین می‌آورد و کسی را بالا می‌برد، هیچ کاری او را از پرداختن به کاری دیگر باز نمی‌دارد، اشتباه نمی‌کند، و اصرارِ اصرارکنندگان و خواستۀ طولانی جویندگان او را از پای در نمی‌آورد. پس پاک و منزّه است خداوند بخشندۀ بزرگوار که بخشش‌هایش ما و اهل زمین و آسمان‌ها را پوشانده، و لطف او همۀ خلق را در همۀ لحظات فراگرفته است. پاک و برتر و والاست کسی که گناه گناهکاران او را از اینکه به آنها نعمت بدهد باز نمی‌دارد. و اظهار بی‌نیازیِ فقیرانی که نسبت به او و لطفش آگاهی ندارند او را از جود و بخشش منع نمی‌کند. و اینکه خداوند خبر داده است هر روز در کاری است، بیان تقدیر و تدبیرهایی است که در ازل مقدّر نموده است و همواره آنها را در اوقاتی که حکمت او اقتضا نماید اجرا می‌کند. و این همان احکام دینی و امر و نهی و فرمان‌های تقدیری او هستند که در این دنیا بر بندگانش اجرا می‌شوند. امّا زمانی که جهان آفرینش پایان یابد و خداوند آن را نابود کند، آنچنان عدالت و فضل و احسان فراوان خویش را به آنها می‌دهد که بندگان به سبب آن او را می‌شناسند و می‌دانند که او یگانه و یکتاست. و آنجاست که مکلّفین را از سرای آزمایش به سرای زندگانی همیشگی منتقل می‌نماید.
(30) پس کدامین نعمت از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(31) اینک برای اجرای احکامی که زمان آن فرا رسیده فارغ می‌شویم. منظور از (﴿سَنَفۡرُغُ﴾) این است که به زودی طبق اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید به حساب و مجازات شما خواهیم پرداخت.
(32) اینک برای اجرای احکامی که زمان آن فرا رسیده فارغ می‌شویم. منظور از (﴿سَنَفۡرُغُ﴾) این است که به زودی طبق اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید به حساب و مجازات شما خواهیم پرداخت.
(33) خداوند آنها را در جایگاه قیامت جمع می‌کند، و آنان را به ناتوانی و ضعفشان و به کمال فرمانروایی و نفوذ مشیّت و قدرت خویش خبر می‌دهد. پس به آنها می‌فرماید: (﴿يَٰمَعۡشَرَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ إِنِ ٱسۡتَطَعۡتُمۡ أَن تَنفُذُواْ مِنۡ أَقۡطَارِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ فَٱنفُذُواْۚ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلۡطَٰنٖ﴾) ای گروه جن و انس! اگر می‌توانید راه و روزنه‌ای پیدا کنید که از حیطۀ فرمانروایی خداوند بیرون روید، این کار را بکنید! امّا نمی‌توانید از فرمانروایی خداوند بیرون روید مگر اینکه قدرت کاملی داشته باشید. و آنها از کجا چنین قدرتی خواهند داشت در حالی که مالک کوچک‌ترین سود و زیان و مرگ و زندگی برای خود نیستند؟! پس در اینجا هیچ کس جز با اجازۀ خداوند سخن نمی‌گوید، و جز صدای آهسته نمی‌شنوی. و در روز قیامت، پادشاهان و بردگان و سران و زیردستان و ثروتمندان و فقیران همه برابر و یکسان هستند.
(34) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(35) سپس آنچه را که در آن روز برایشان آماده کرده است بیان کرد و فرمود: (﴿يُرۡسَلُ عَلَيۡكُمَا شُوَاظٞ مِّن نَّارٖ﴾) شعلۀ خالصی از آتش بر شما فرستاده می‌شود. و (﴿نُحَاسٞ﴾) به شعله‌ای از آتش گفته می‌شود که آمیخته با دود باشد؛ یعنی این دو چیز ناخوشایند بر شما فرستاده می‌شوند و همۀ شما را از هر طرف احاطه می‌کنند، و آنگاه نه خودتان می‌توانید خود را یاری کنید و نه کسی غیر از خدا وجود دارد که شما را یاری نماید.
(36) و از آنجا که بیم‌دادن بندگان از سوی خداوند نعمتی است از جانب او، و آنها را به بالاترین مراتب می‌رساند و بهترین بخشش‌ها را نصیب آنها می‌گرداند، منّت خویش را در این باره بیان کرد و فرمود: (﴿فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟
(37) (﴿فَإِذَا ٱنشَقَّتِ ٱلسَّمَآءُ﴾) یعنی به سبب سختی‌ها و وحشت‌های روز قیامت آسمان می‌شکافد و خورشید و ماه تاریک می‌گردند و ستارگان آسمان پراکنده می‌شوند.(﴿فَكَانَتۡ وَرۡدَةٗ كَٱلدِّهَانِ﴾) و آسمان از شدّت ترس و اضطراب مانند مِس گداخته شده می‌شود.
(38) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(39) ((فَيَوۡمَئِذٖ لَّا يُسَۡٔلُ عَن ذَنۢبِهِۦٓ إِنسٞ وَلَا جَآنّٞ﴾) و هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نمی‌شود؛ یعنی از آنچه که اتّفاق افتاده است مورد سؤال استعلامی واقع نمی‌شود. چون خداوند متعال دانای پیدا و پنهان و گذشته و آینده است و می‌خواهد بندگان را طبق آگاهی‌ای که از حالات آنها دارد جزا و سزا دهد. و برای نیکوکاران و بدکاران در روز قیامت نشانه‌هایی قرار داده است که با آن شناخته می‌شوند. همان‌طور که خداوند متعال فرموده است: ﴿يَوۡمَ تَبۡيَضُّ وُجُوهٞ وَتَسۡوَدُّ﴾ روزی که چهره‌هایی سفید می‌شوند و چهره‌هایی سیاه می‌گردند.
(40) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(41) در اینجا فرمود: (﴿يُعۡرَفُ ٱلۡمُجۡرِمُونَ ... تُكَذِّبَانِ﴾) یعنی پیشانی‌ها و پاهای گناهکاران گرفته می‌شود و آنگاه در دوزخ انداخته می‌شوند و به سوی جهنّم کشانده می‌شوند و خداوند با سرزنش و توبیخ از آنها می‌پرسد. در حالی که اوضاع و احوال آنها را بهتر می‌داند، امّا خداوند متعال می‌خواهد حجّت رسا و حکمت شکوهمند خویش را برای خلق اظهار دارد.
(42) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(43) یعنی هنگامی که جهنّم برافروخته می‌گردد، به کسانی که وعده و وعید خداوندی را تکذیب می‌کردند گفته می‌شود: (﴿هَٰذِهِۦ جَهَنَّمُ ٱلَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا ٱلۡمُجۡرِمُونَ﴾) این است دوزخی که گناهکاران آن را دروغ می‌انگاشتند، پس تکذیب‌کردنشان آنها را مبارک باد، و باید که عذاب دوزخ و شکنجه و آتش سوزان و زنجیرهای آن را که سزای تکذیبشان است بچشند.
(44) (﴿يَطُوفُونَ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَ حَمِيمٍ ءَانٖ﴾) و در میان طبقه‌های جهنّم و آتش و شعله‌های آن و بین آبی که بسیار داغ و سوزان است قرار می‌گیرند، و در قسمت بسیار سرد جهنّم که در نهایت و شدّت سردی است گرفتار می‌شوند.
(45) پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟
(46) [وقتی آنچه را که بر سر گناهکاران می‌آید، بیان کرد، پاداش پرهیزگارانی را نیز که از خداوند ترسیده‌اند بیان کرد و فرمود: (﴿وَلِمَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ جَنَّتَانِ﴾)] و کسی که از پروردگارش و از ایستادن در حضور او ترسیده باشد؛ در نتیجه آنچه را که خداوند نهی کرده ترک گفته؛ و آنچه را که خداوند فرمان داده است انجام داده؛ پاداش چنین کسی این است که دو باغ خواهد داشت که ظروف آن و ساختمان‌هایشان و آنچه در آنهاست طلاست. یکی از دو باغ، پاداشی است که در مقابل ترک منهیّات به او داده می‌شود؛ و دیگری به پاداش انجام طاعت‌ها به او عطا می‌گردد.
(47) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(48) و از اوصاف این دو باغ آن است که (﴿ذَوَاتَآ أَفۡنَانٖ﴾) در آنها نعمتهای متنوّع و گوناگونی هست؛ نعمتهای ظاهری و باطنی که هیچ چشمی آنها را ندیده، و هیچ گوشی نشنیده، و تصور آن به دل هیچ انسانی خطور نکرده است.و در این باغ‌ها درختان زیاد و شکوفایی هست که شاخه‌های نرمی دارند، و در این شاخه‌ها میوه‌های رسیدۀ لذیذ فراوانی هست.
(49) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(50) و در این دو باغ (﴿عَيۡنَانِ تَجۡرِيَانِ﴾) دو چشمه روان‌اند که آنها به دلخواه خویش آن چشمه‌ها را می‌جوشانند.
(51) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(52) (﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ﴾) یعنی از همۀ انواع میوه‌ها از هر یک دو نوع است، و هر نوعی لذّت و رنگ دیگری دارد.
(53) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(54) (﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ فُرُشِۢ بَطَآئِنُهَا مِنۡ إِسۡتَبۡرَقٖ﴾) این صفت فرش‌های اهل بهشت و وصف نشستن آنها بر آن است که با راحتی و آرامش همچون پادشاهان بر آن تکیه می‌زنند. و حالت و وصف این فرش‌ها و زیبایی‌شان را کسی جز خداوند متعال نمی‌داند، و قسمت زیرین این فرش‌ها که روی زمین قرار می‌گیرند از بهترین ابریشم است، پس قسمت بالایی‌شان که بر آن می‌نشینند چگونه خواهد بود؟! (﴿وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ دَانٖ﴾) یعنی میوه‌های این دو باغ نزدیک و در دسترس است که فرد نشسته و ایستاده و کسی که خوابیده به آن دسترسی دارد.
(55) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(56) (﴿فِيهِنَّ قَٰصِرَٰتُ ٱلطَّرۡفِ﴾) یعنی در آن کاخ‌ها حوریانی هست که چشم‌فروهشته‌اند؛ یعنی چشمانشان فقط به شوهرانشان معطوف است، از آنجا که شوهرانشان بسیار زیبا و خوب هستند و کاملاً آنها را دوست دارند، شوهرانشان نیز فقط به آنها چشم دوخته‌اند چون آنها بسیار زیبا می‌باشند و آنها را به شدّت دوست دارند و وصالشان لذّت‌بخش است. (﴿لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ﴾) یعنی هیچ احدی از جن و انس قبل از آنان به آنها دسترسی پیدا نکرده است، و به سبب اینکه به طریقۀ نیکو شوهرداری می‌کنند و دارای ناز و دلبری و ملاحت هستند، به نزد شوهرانشان محبوب هستند
(57) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(58) به همین جهت فرمود: (﴿كَأَنَّهُنَّ ٱلۡيَاقُوتُ وَٱلۡمَرۡجَانُ﴾) انگار آنان یاقوت و مرجان هستند، و این به خاطر صفای آنان و زیبایی منظر و رخسارۀ آنان است.
(59) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(60) (﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ﴾) آیا کسی که پرستش خداوند را به نیکویی انجام داده و به بندگان سود رسانده است، جز این پاداشی دارد که با دادن پاداش فراوان و رستگاری بزرگ و نعمت و زندگی سالم با او نیکی شود. این دو باغ عالی برای مقرّبان می‌باشند.
(61) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(62) (﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ﴾) و جز این دو باغ، دو باغ دیگر است که ساختارشان و آراستنی‌هایشان از نقره است.
(63) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(64) و این دو باغ (﴿مُدۡهَآمَّتَانِ﴾) از شدّت سرسبزی و خرّمی سیاه رنگ می‌باشند.
(65) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(66) (﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ نَضَّاخَتَانِ﴾) در آن دو باغ، دو چشمۀ جوشان است.
(67) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(68) (﴿فِيهِمَا فَٰكِهَةٞ﴾) و در آن باغ‌ها انواع میوه‌ها موجود است، و مهم‌ترین آن میوه‌ها خرما و انار هستند که منافع فراوانی دارند.
(69) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(70) (﴿فِيهِنَّ﴾) در همۀ باغ‌های بهشت (﴿خَيۡرَٰتٌ حِسَانٞ﴾) زنان نیک سیرت و زیبا وجود دارند و آنها هم دارای زیبایی و حسن ظاهری هستند، همچنین از حسن و زیبایی باطنی نیز برخوردارند. خلاصه اینکه خوش‌اندام و خوش‌اخلاق‌اند.
(71) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(72) (﴿حُورٞ مَّقۡصُورَٰتٞ فِي ٱلۡخِيَامِ﴾) حوریان نگه داشته شده در خیمه‌ها؛ یعنی در خیمه‌هایی که از لؤلؤ هستند نگه داشته شده‌اند، و خود را برای همسرانشان آماده کرده‌اند. و محبوس بودن آنها در خیمه‌ها، این را نفی نمی‌کند که آنها را از ورود به باغ‌ها منع کنند و در باغ‌های بهشت به گشت و گذار نپردازند. همان‌طور که دختران پادشاهان که محجّبه و دارای پوشش هستند، به باغ‌ها می‌روند و تفریح می‌کنند.
(73) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(74) (﴿لَمۡ يَطۡمِثۡهُنَّ إِنسٞ قَبۡلَهُمۡ وَلَا جَآنّٞ فَبِأَيِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ رَفۡرَفٍ خُضۡرٖ﴾) اهل این دو باغ متّکاهایشان بالش‌های سبزرنگ است که بر آن تکیه می‌زنند، و آن بسترهایی است که در بالای نشیمنگاه‌های آنان قرار دارند و از درخشندگی و منظرۀ بسیار زیبایی برخوردارند. (﴿وَعَبۡقَرِيٍّ حِسَانٖ﴾) و فرش‌های منقّش زیبا. «عبقری» به منسوجات زیبا گفته می‌شود. بنابراین آن را به نوعی از زیبایی وصف نمود که شامل زیبایی جنس و منظره و نرم بودن آن می‌شود. و این دو باغ غیر از آن دو باغ اوّلی هستند، همان طور که خداوند متعال تصریح نموده است: ﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ﴾ «و جز آن دو باغ دو باغ دیگر است.» و دو باغ اوّلی را با اوصافی توصیف نموده که دو باغ دیگر را با آن اوصاف توصیف نکرده است. پس دربارۀ باغ اوّل فرمود: ﴿فِيهِمَا عَيۡنَانِ تَجۡرِيَانِ﴾ در آن دو باغ دو چشمه روان است. و در توصیف دو باغ دیگر فرمود: (﴿عَيۡنَانِ نَضَّاخَتَانِ﴾) در آن دو باغ، دو چشمه جوشان است. و فرق چشمۀ روان با چشمه‌ای که فواره می‌زند و جوشان است معلوم می‌باشد. و دربارۀ دو باغ اوّلی فرمود: ﴿ذَوَاتَآ أَفۡنَانٖ﴾ درختانشان شاخه‌های بسیار دارند. و در مورد دو باغ دیگر این را نگفت. همچنین دربارۀ دو تای اوّلی فرمود: ﴿فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٖ زَوۡجَانِ﴾ در آن دو باغ از هر میوه‌ای دو نوع است. و دربارۀ دو باغ دیگر فرمود: (﴿فِيهِمَا فَٰكِهَةٞ وَنَخۡلٞ وَرُمَّانٞ﴾) در آن دو، میوه و درخت خرما و انار است. و تفاوت هر دو توصیف معلوم و مشخّص است.
(75) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(76) دربارۀ دو تای اوّلی فرمود: ﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ فُرُشِۢ بَطَآئِنُهَا مِنۡ إِسۡتَبۡرَقٖۚ وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ دَانٖ﴾ بر فرش‌هایی که آسترشان از ابریشم ضخیم است تکیه زده‌اند، و میوه‌های این باغ‌ها در دسترس است. ولی این مطالب را در مورد دو باغ دیگر نگفت. بلکه فرمود: (﴿مُتَّكِ‍ِٔينَ عَلَىٰ رَفۡرَفٍ خُضۡرٖ وَعَبۡقَرِيٍّ حِسَانٖ﴾) بر بالش‌های سبز و بسترهای زیبا و منقّش تکیه زده‌اند. و در رابطه با توصیف زنان و همسران مؤمنی که در دو باغ اوّل قرار دارند گفت: ﴿فِيهِنَّ قَٰصِرَٰتُ ٱلطَّرۡفِ﴾ در آن باغ‌ها حوریانی دیده فروهشته هستند. و دربارۀ دو باغ دیگر فرمود: (﴿حُورٞ مَّقۡصُورَٰتٞ فِي ٱلۡخِيَامِ﴾) زنانی زیبا که در خیمه‌ها نگاه داشته شده‌اند. و در مورد دو تای اوّلی گفت: ﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ﴾ آیا پاداش نیکوکاری جز نیکی است؟ پس این دلالت می‌نماید که آنها به عنوان پاداش به نیکوکاران داده می‌شوند. امّا دربارۀ دو باغ اخیر چنین نگفت. و اینکه دو تا باغ اوّلی را بر دو تای آخری مقدّم کرده است، نشانگر برتری دو باغ اوّلی است. پس با این چیزها فضیلت دو باغ اولی بر دو تای دیگر معلوم می‌شود، و فهمیده می‌شود که آن باغ‌ها برای بندگان مقرّب از قبیل: پیامبران و صدّیقان و بندگان برگزیدۀ خداوند آماده گشته‌اند. و دو تا باغ اخیر برای عموم مؤمنان آماده شده‌اند. و در هریک از باغ‌ها چیزهایی است که هیچ چشمی آن را ندیده، و هیچ گوشی [اخبارش را] نشنیده، و به تصوّر هیچ دلی نیامده است. و هر آنچه که انسان دلش بخواهد و چشم‌ها از دیدن آن لذّت ببرند در آن باغ‌ها فراهم است. و کسانی که در این باغ‌ها قرار می‌گیرند، در نهایت آسایش و خشنودی و آرامش به سر می‌برند تا جایی که هیچ‌یک از آنها دیگری را بهتر از خودش نمی‌بیند. و فکر نمی‌کند هیچ کس بهتر از او در ناز و نعمت قرار داشته باشد.
(77) پس کدام یک از نعمتهای دینی و دنیوی پروردگار را دروغ می‌انگارید؟
(78) وقتی گستردگی فضل و احسان خویش را بیان کرد، فرمود: (﴿تَبَٰرَكَ ٱسۡمُ رَبِّكَ ذِي ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ﴾) پروردگار تو بزرگ است و خیر او فراوان است، و دارای شکوهمندی آشکار و مجد و بزرگی کامل است و دوستانش را گرامی می‌دارد.