(1) (﴿عَمَّ يَتَسَآءَلُونَ﴾) کسانی که آیات خدا را تکذیب می‌کنند از چه چیزی می‌پرسند؟
(2) سپس آنچه را که از آن می‌پرسند بیان کرد و فرمود: (﴿عَنِ ٱلنَّبَإِ ٱلۡعَظِيمِ﴾) از خبری بزرگ می‌پرسند
(3) ((ٱلَّذِي هُمۡ فِيهِ مُخۡتَلِفُونَ﴾) که ستیز و اختلافشان در آن طولانی شده و آن را تکذیب کرده و بعید می‌دانند. و آن خبری است که شک و تردید را نمی‌پذیرد، ولی تکذیب‌کنندگان به لقای پروردگارشان ایمان نمی‌آورند گرچه هر نشانه‌ای برایشان بیاید، تا آنکه عذاب دردناک را می‌بینند.
(4) بنابراین فرمود: (﴿كَلَّا سَيَعۡلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَيَعۡلَمُونَ﴾) وقتی عذاب بر آنها نازل شود، آنچه را که تکذیب می‌کنند خواهند دانست. آنگاه که به سوی آتش دوزخ سوق داده می‌شوند و به آنها گفته می‌شود: ﴿هَٰذِهِ ٱلنَّارُ ٱلَّتِي كُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ﴾ این دوزخی است که آن را تکذیب می‌کردید.
(5) بنابراین فرمود: (﴿كَلَّا سَيَعۡلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَيَعۡلَمُونَ﴾) وقتی عذاب بر آنها نازل شود، آنچه را که تکذیب می‌کنند خواهند دانست. آنگاه که به سوی آتش دوزخ سوق داده می‌شوند و به آنها گفته می‌شود: ﴿هَٰذِهِ ٱلنَّارُ ٱلَّتِي كُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ﴾ این دوزخی است که آن را تکذیب می‌کردید.
(6) سپس خداوند متعال نعمت‌ها و دلایلی را بر صحت پیام پیامبران بیان کرد و فرمود: آیا نعمت‌های بزرگی به شما نداده‌ایم، و زمین را برایتان بستری نگردانده‌ایم، و آن را برای منافعتان از قبیل: شخم زدن و بنای مسکن و راه‌ها آماده ننموده‌ایم؟!
(7) (﴿وَٱلۡجِبَالَ أَوۡتَادٗا﴾) و کوه‌ها را میخ‌هائی کرده‌ایم که زمین را نگاه می‌دارند تا زمین تکان نخورد.
(8) (﴿وَخَلَقۡنَٰكُمۡ أَزۡوَٰجٗا﴾) و شما را زن و مرد آفریده‌ایم تا هر یک در آغوش دیگری آرام بگیرد و مودّت و مهربانی پدید آید و از آن دو، فرزند به دنیا آید. در اینجا به لذت نکاح و ازدواج اشاره شده است.
(9) (﴿وَجَعَلۡنَا نَوۡمَكُمۡ سُبَاتٗا﴾) و خوابتان را مایۀ آرامش و راحتی و پایان کارهایتان قرار داده‌ایم؛ که اگر در شب هم کار می‌کردید، به بدن شما زیان می‌رسید.
(10) پس خداوند شب و خواب را قرار داده است که مردم را فرا می‌گیرند تا حرکت‌های زیان‌آورشان سکون پیدا کند، و به استراحتی که مفید است برسند.
(11) وَجَعَلۡنَا ٱلنَّهَارَ مَعَاشٗا
(12) (﴿وَبَنَيۡنَا فَوۡقَكُمۡ سَبۡعٗا شِدَادٗا﴾) و بر بالای سرتان هفت آسمان که در نهایت قوّت و صلابت و سختی هستند آفریده‌ایم. خداوند با قدرت خویش، این آسمان‌ها را نگاه داشته، و آنها را سقفی برای زمین کرده است، و آسمان برای اهل زمین فواید عدیده‌ای دارد.
(13) بنابراین از منافع آسمان یکی خورشید است که آن را بیان کرد و فرمود: (﴿وَجَعَلۡنَا سِرَاجٗا وَهَّاجٗا﴾) با استعمال واژۀ چراغ، به نعمت نور و روشنایی خورشید اشاره کرد که برای مردم بسیار ضروری است. و با استعمال واژۀ «وهّاج»، به گرمای خورشید اشاره نمود که به وسیلۀ آن میوه‌ها می‌رسند و منافعی دیگر دارد.
(14) (﴿وَأَنزَلۡنَا مِنَ ٱلۡمُعۡصِرَٰتِ مَآءٗ ثَجَّاجٗا﴾) و از ابرها آب بسیار فراوانی فرو فرستادیم.
(15) (﴿لِّنُخۡرِجَ بِهِۦ حَبّٗا وَنَبَاتٗا﴾) تا به وسیلۀ آن ابر، دانه و حبوبات را از قبیل: گندم و جو و ذرت و برنج و دیگر دانه‌هایی که انسان‌ها می‌خورند برویانیم. نیز به وسیلۀ آن، گیاهان را برآوریم و این همۀ گیاهان را شامل می‌شود. گیاهانی که خداوند آنها را روزیِ چهارپایانشان کرده است.
(16) (﴿وَجَنَّٰتٍ أَلۡفَافًا﴾) و نیز باغ‌هایی انبوه [رویانده‌ایم] که در آن انواع میوه‌های لذیذ است. پس خداوندی که این نعمت‌های بزرگ و بی‌شمار را که اندازه و ارزش آن وصف‌ناپذیر می‌باشد عطا کرده است، چگونه به او کفر می‌ورزید، و آنچه را که به شما خبر داده تکذیب می‌کنید، و زنده شدن پس از مرگ و رستاخیز را دروغ می‌انگارید؟! و چگونه از نعمت‌های پروردگارتان برای نافرمانی او استفاده می‌کنید، و نعمت‌های خدا را انکار می‌نمایید؟!
(17) خداوند آنچه را که در روز قیامت رخ می‌دهد بیان کرد؛ قیامتی که تکذیب‌کنندگان از آن می‌پرسند، و مخالفان ستیزه‌جو آن را انکار می‌کنند. و فرمود که آن، روزی بزرگ است، و آن را خداوند میعادی برای خلق قرار داده است:
(18) (﴿يُنفَخُ فِي ٱلصُّورِ فَتَأۡتُونَ أَفۡوَاجٗا﴾) در صور دمیده می‌شود، و آنگاه شما دسته دسته و گروه گروه می‌آئید و در آن انواع زلزله‌ها و آشفتگی‌ها پیش می‌آید که کودک را پیر می‌کند، و دل‌ها را به تکان می‌اندازد،
(19) و آسمان پاره می‌گردد و چند دروازه در آن پدید می‌آید
(20) و کوه‌ها به حرکت درمی‌آیند تا به صورت غباری پراکنده در می‌آیند، و خداوند میان خلائق با حکم عادلانه‌اش داوری می‌نماید.
(21) و آتش جهنم را که برای سرکشان آماده کرده و جایگاه آنان قرار داده است افروخته می‌شود
(22) و آتش جهنم را که برای سرکشان آماده کرده و جایگاه آنان قرار داده است افروخته می‌شود
(23) و آنها تا مدّت زمانی طولانی در آن ماندگار خواهند بود. (﴿أَحۡقَابٗا﴾) احقاب جمع حقب است، و حقب؛ آن گونه که بسیاری از مفسّران گفته‌اند: هشتاد سال یک حقب است.
(24) وقتی وارد دوزخ می‌گردند: (﴿لَّا يَذُوقُونَ فِيهَا بَرۡدٗا وَلَا شَرَابًا﴾) در آنجا نه هوای خنکی می‌چشند و نه نوشیدنی گوارایی می‌نوشند؛ یعنی نه چیزی می‌یابند که تن و بدنشان را خنک کند، و نه نوشیدنی می‌یابند که تشنگی آنها را رفع نماید.
(25) (﴿إِلَّا حَمِيمٗا وَغَسَّاقٗا﴾) آنچه می‌یابند و می‌نوشند فقط آب جوش و داغی است که چهره‌هایشان را بریان و روده‌هایشان را پاره پاره می‌نماید. و چیزی دیگر که می‌نوشند خونابه و زردآبه‌ایست که از بدن دوزخیان بیرون می‌آید و بسیار بدبو و بدمزه است.
(26) آنها سزاوار این عقوبت‌های خطرناک و زشت گردیده‌اند؛ چون این عقوبت‌ها در برابر کارهایی که می‌کرده‌اند سزای مناسب آنهاست، و خداوند بر آنها ستم نکرده، بلکه خودشان بر خویشتن ستم نموده‌اند.
(27) بنابراین اعمالشان را که به سبب آن سزاوار این سزا گشته‌اند، ذکر نمود و فرمود: (﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ لَا يَرۡجُونَ حِسَابٗا﴾) آنان به زنده شدن پس از مرگ و به اینکه خداوند مردم را بر کارهای نیک و بد جزا و سزا خواهد داد، ایمان نداشتند. بنابراین برای آخرت خود عمل نکردند.
(28) (﴿وَكَذَّبُواْ بَِٔايَٰتِنَا كِذَّابٗا﴾) و آیات ما را به صورت صریح و روشن تکذیب کردند؛ معجزات نزد آنها آمد، اما آنان با آن مخالفت ورزیدند.
(29) (﴿وَكُلَّ شَيۡءٍ أَحۡصَيۡنَٰهُ كِتَٰبٗا﴾) و هر چیز کم یا زیاد و نیک و بدی را در لوح محفوظ ثبت و ضبط نموده‌ایم. پس گناهکاران گمان نبرند که ما آنها را در برابر گناهانی عذاب داده‌ایم که مرتکب آن نشده‌اند، و گمان نبرند که چیزی از اعمالشان ضایع می‌گردد، و یا به اندازۀ ذرّه‌ای فراموش می‌شود. همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَوُضِعَ ٱلۡكِتَٰبُ فَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِينَ مُشۡفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَٰوَيۡلَتَنَا مَالِ هَٰذَا ٱلۡكِتَٰبِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةٗ وَلَا كَبِيرَةً إِلَّآ أَحۡصَىٰهَاۚ وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرٗاۗ وَلَا يَظۡلِمُ رَبُّكَ أَحَدٗا﴾ و نامۀ اعمال گذارده می‌شود، آنگاه بزهکاران را می‌بینی که از آنچه در آن است هراس دارند و می‌گویند: «وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را نگذاشته مگر آن را برشمرده است؟!» و هر آنچه را که کرده‌اند حاضر می‌یابند، و پروردگارت بر هیچ کسی ستم نمی‌کند.
(30) (﴿فَذُوقُواْ﴾) ای تکذیب‌کنندگان! بچشید این عذاب دردناک و رسوایی همیشگی را. (﴿فَلَن نَّزِيدَكُمۡ إِلَّا عَذَابًا﴾) که در حق شما جز عذاب نخواهیم افزود. پس هر وقت و هر لحظه عذابشان بیشتر می‌گردد؛ و این آیه، سخت‌ترین آیه در بیان شدت عذاب اهل دوزخ است. خداوند ما را از دوزخ در امان دارد.
(31) وقتی حالت گناهکاران را بیان کرد، سرانجام پرهیزگاران را نیز ذکر نمود و فرمود: (﴿إِنَّ لِلۡمُتَّقِينَ مَفَازًا﴾) بی‌گمان، کسانی که با انجام عبادت الهی و دوری از نافرمانی‌اش از خشم و ناخشنودی خداوند دوری و پرهیز کرده‌اند، رستگاری و موفقیت و نجات از جهنم بهرۀ ایشان است.
(32) (﴿حَدَآئِقَ وَأَعۡنَٰبٗا﴾) باغ‌هایی که انواع درختان و انواع میوه‌ها و انواع انگورها را در بردارند. در میان این باغ‌ها رودها روان است. انگور را به طور خاص بیان کرد، چون مهم است و در این باغ‌ها به کثرت وجود دارد.
(33) آنها در بهشت آن‌گونه که دل می‌خواهد همسرانی دارند، (﴿وَكَوَاعِبَ أَتۡرَابٗا﴾) دختران نوجوان نارپستان هم سن و سال. معمولاً افراد هم سن و سال را دوست می‌دارند و از هم لذّت می‌برند. و سنّی که آنها در آن هستند سی و سه سالگی است که بهترین سن جوانی است.
(34) (﴿وَكَأۡسٗا دِهَاقٗا﴾) و جامی پر از شراب که مایۀ لذّت نوشندگان است.
(35) (﴿لَّا يَسۡمَعُونَ فِيهَا لَغۡوٗا﴾) یعنی آنها در بهشت سخن بیهوده و بی‌فایده‌ای نمی‌شنوند. (﴿وَلَا كِذَّٰبٗا﴾) و نه گناهی می‌شنوند. همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَا يَسۡمَعُونَ فِيهَا لَغۡوٗا وَلَا تَأۡثِيمًا إِلَّا قِيلٗا سَلَٰمٗا سَلَٰمٗا﴾ آنها در آنجا سخن بیهوده و گناهی نمی‌شنوند. آنچه می‌شنوند [واژۀ زیبای] سلام است.
(36) و خداوند این پاداش بزرگ را از سر فضل و احسان خودش به آنها عطا کرده است. (﴿جَزَآءٗ مِّن رَّبِّكَ عَطَآءً حِسَابٗا﴾) به سبب اعمالی که خداوند توفیق انجامش را به آنها داده، و آن را سببی برای رسیدن به نعمت‌های الهی قرار داده است، این پاداش بزرگ را دریافته‌اند.
(37) کسی که این نعمت‌ها را به آنان بخشیده پروردگارشان است. (﴿رَّبِّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا﴾) پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه بین آنهاست. کسی که آسمان‌ها و زمین را آفریده و سامان داده است، (﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ﴾) خداوند مهربانی که رحمت او همه چیز را فراگرفته، و او آنها را پرورش داده، و برآنان رحم نموده، و در حقّشان لطف کرده است تا این نعمت‌ها را به دست آورند. سپس عظمت و فرمانروایی بزرگ خداوند را در روز قیامت بیان کرد که همۀ مردم در آن روز ساکت هستند و سخن نمی‌گویند. (﴿لَا يَمۡلِكُونَ مِنۡهُ خِطَابٗا﴾) از عظمت خداوند نمی‌تواند سخنی بگوید، مگر کسی که خدا به او اجازه بدهد و سخن درستی بگوید. پس هیچ کس نمی‌تواند سخنی بگوید مگر با این دو شرط: یکی اینکه خداوند به او اجازۀ سخن گفتن را بدهد، دوم اینکه سخن درستی بگوید. چون (﴿ذَٰلِكَ ٱلۡيَوۡمُ ٱلۡحَقُّ﴾) آن روز، حق است و باطل در آن راه ندارد، و دروغ فایده‌ای نخواهد داشت.
(38) (﴿يَوۡمَ يَقُومُ ٱلرُّوحُ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ صَفّٗا﴾) آن روزی است که جبرئیل -علیه السلام- که برترین فرشتگان است، و دیگر فرشتگان همه به صف می‌ایستند و در برابر خداوند فروتن می‌باشند. (﴿لَّا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنۡ أَذِنَ لَهُ ٱلرَّحۡمَٰنُ وَقَالَ صَوَابٗا﴾) و سخن نمی‌گویند، مگر کسی که خداوند مهربان به او اجازه دهد، و او نیز سخن راست و درست بگوید.
(39) وقتی ترغیب نمود و بیم داد و مژده و هشدار داد فرمود: (﴿ذَٰلِكَ ٱلۡيَوۡمُ ٱلۡحَقُّۖ فَمَن شَآءَ ٱتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِۦ مَ‍َٔابًا﴾) آن روز راستین است؛ پس هرکس بخواهد، بازگشتگاهی نیک به سوی پروردگارش بجوید.
(40) (﴿إِنَّآ أَنذَرۡنَٰكُمۡ عَذَابٗا قَرِيبٗا﴾) به راستی ما شما را از عذابی نزدیک بیم می‌دهیم. چون آن عذاب، نزدیک است و خواهد آمد؛ و هر آنچه که می‌آید نزدیک است. (﴿يَوۡمَ يَنظُرُ ٱلۡمَرۡءُ مَا قَدَّمَتۡ يَدَاهُ﴾) در آن روز، هرکس آنچه را که برای آن روز پیش فرستاده است نظاره می‌کند؛ یعنی به چیزی نگاه می‌کند که برایش اهمیت دارد و به سویش پناه می‌برد. پس در این جهان بنگرید که برای جهان آخرت چه چیزی پیش می‌فرستید. ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَلۡتَنظُرۡ نَفۡسٞ مَّا قَدَّمَتۡ لِغَدٖۖ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ خَبِيرُۢ بِمَا تَعۡمَلُونَ﴾ ای مؤمنان! از خدا پروا بدارید، و هرکس بنگرد که برای فردا چه آماده کرده است. و از خدا پروا بدارید؛ بی‌گمان، خداوند به آنچه می‌کنید آگاه است. پس اگر در آن روز خیر و خوبی یافت، باید خدا را ستایش کند و اگر غیر از آن را یافت، جز خودش کسی را ملامت نکند. بنابراین کافران در روز قیامت از شدّت حسرت و ندامت آرزوی مرگ می‌کنند. (﴿وَيَقُولُ ٱلۡكَافِرُ يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا﴾) و کافر می‌گوید: «ای کاش من خاک می‌بودم!» از خداوند می‌خواهیم که ما را از کفر و همۀ بدی‌ها دور بدارد، بی‌گمان او بخشندۀ بزرگوار است.