(1) خداوند به روشنایی روز به هنگام چاشت سوگند یاد می‌کند
(2) و به تاریکی شب که همه جا را فرامی‌گیرد، که به پیامبرش صلی الله علیه وسلم توجّه دارد.
(3) پس فرمود: (﴿مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ﴾) پروردگارت تو را مورد توجه و عنایت قرار داده، و رها و فراموش نکرده است، بلکه همواره تو را به بهترین و کامل‌ترین صورت پرورش می‌دهد و مقام تو را بالا می‌برد. (﴿وَمَا قَلَىٰ﴾) و خداوند از وقتی که تو را دوست داشته، هیچ‌گاه از تو متنفر نشده است. و نفی این به مثابۀ ضد آن است، و نفی محض، مدح به حساب نمی‌آید مگر اینکه متضمن ثبوت کمال باشد، و حالت و وضعیت گذشته و حال پیامبر صلی الله علیه وسلم کامل‌ترین حالت می‌باشد؛ خداوند او را دوست داشته و به این دوستی و محبت ادامه داده است، و او را از پلّه‌های کمال بالا برده و همواره به او توجه داشته است.
(4) و اما نسبت به وضعیت آیندۀ ایشان فرمود: (﴿وَلَلۡأٓخِرَةُ خَيۡرٞ لَّكَ مِنَ ٱلۡأُولَىٰ﴾) یعنی تمامی حالت‌های آیندۀ تو از گذشته بهتر است. و پیامبر همچنان مقامش بالا می‌رفت، و خداوند دین او را قدرت می‌داد، و او را بر دشمنانش پیروز می‌گرداند، و حالات او را سامان می‌داد تا اینکه چشم از جهان فرو بست، و به مقام و حالتی رسید‌ه بود و به آرامش و سرور و فضایل و نعمت‌هایی دست یافته بود که گذشتگان و آیندگان به آن نرسیده‌اند.
(5) و در آخرت نیز خداوند فضایل و نعمت‌هایی به او خواهد داد که به هیچ احدی نخواهد داد. بنابراین فرمود: (﴿وَلَسَوۡفَ يُعۡطِيكَ رَبُّكَ فَتَرۡضَىٰٓ﴾) و پروردگارت [آنقدر] به تو نعمت خواهد داد که خشنود می‌گردی؛ نعمتی که خداوند به او می‌دهد، فقط با این جمله کامل و فراگیر قابل تعبیر است.
(6) سپس خداوند از حالات ویژۀ پیامبر و منتی که خداوند بر او نمود خبر داد، و فرمود: (﴿أَلَمۡ يَجِدۡكَ يَتِيمٗا فَ‍َٔاوَىٰ﴾) آیا یتیم نبودی که خداوند تو را جای داد؟! پیامبر پدر و مادرش را از دست داده بود، و خداوند او را تحت کفالت پدربزرگش عبدالمطلب قرار داد، سپس وقتی عبدالمطلب درگذشت، عمویش ابوطالب سرپرستی او را به عهده گرفت تا اینکه خداوند با یاری خویش و مؤمنان او را کمک کرد.
(7) (﴿وَوَجَدَكَ ضَآلّٗا فَهَدَىٰ﴾) و تو در حالی بودی که کتاب و ایمان را نمی‌دانستی، پس خداوند آنچه را نمی‌دانستی به تو آموخت، و تو را بر انجام بهترین کارها و رفتارها توفیق داد.
(8) (﴿وَوَجَدَكَ عَآئِلٗا فَأَغۡنَىٰ﴾) و تو فقیر بودی و خداوند تو را به وسیلۀ فتح شهرها و برخوردار نمودن از خراج آنها ثروتمند کرد. پس کسی که این کمبودها را از تو دور کرده است، هر عیب و کمبودی را از تو دور خواهد کرد. پس در مقابل کسی که تو را توانگر ساخته و پناهت داده و یاری‌ات کرده و هدایتت نموده است، سپاسگزار باش.
(9) بنابراین فرمود: (﴿فَأَمَّا ٱلۡيَتِيمَ فَلَا تَقۡهَرۡ﴾) با یتیم بدرفتاری مکن و او را گرامی بدار، و آنچه برایت میسّر است به او ببخش، و با او چنان رفتار کن که دوست داری بعد از [مرگ] خود با پسرت آن‌گونه رفتار شود.
(10) (﴿وَأَمَّا ٱلسَّآئِلَ فَلَا تَنۡهَرۡ﴾) و با سخن بد و اخلاق تند با گدا برخورد مکن، و آنچه در توان داری به او بده، یا به خوبی او را برگردان. و کسی که گدایی می‌کند و مال می‌خواهد، و کسی که دانش می‌جوید در این داخل هستند. بنابراین معلم باید با دانش‌آموز رفتار خوبی داشته باشد و او را گرامی بدارد و با مهربانی با او رفتار نماید؛ چون مهربانی با دانش‌آموز او را یاری می‌کند تا به هدفش برسد، و بزرگداشت کسی است که برای نفع بندگان و آبادی تلاش می‌نماید.
(11) (﴿وَأَمَّا بِنِعۡمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثۡ﴾) و نعمت‌های پروردگارت را ـ که شامل نعمت‌های دینی و دنیوی می‌شود ـ بازگو کن؛ یعنی خداوند را به خاطر نعمت‌های دینی و دنیوی ستایش کن؛ و به صورت ویژه از آنها سخن بگو، اگر در سخن گفتن از آنها مصلحتی بود؛ و اگر مصلحتی در کار نبود، به طور عام به آنها اشاره کن؛ چون بازگو کردن نعمت‌ها، انگیزۀ شکرگزاری را تقویت کرده و باعث می‌شود تا دل آدمی کسی را که نعمت‌ها را داده است دوست بدارد. چون دل آدمی بر محبت کسی سرشته است که با او احسان کند.